Bhagavad-Gita - Sanskrit Fonts, Sanskrit Texts,

Bhagavad-Gita Large-Print Edition ृ धतरा उवाच । ु ु ु े े समवता  े े क े ययवः धम । ु  सजय ं ॥१-१॥ मामकाः पाडवा ैव िकमकवत dhÃtarÀÍÊra uvÀca | dharmakÍetre kurukÍetre samavetÀ yuyutsavaÏ | mÀmakÀÏ pÀÉËavÀÌ caiva kim akurvata saÎjaya ||1-1||

ं उवाच । सजय ा त ु पाडवानीकं ढंू यधनदा । ्  ु ं आचायमपसग राजा वचनमवीत ॥१-२॥ saÎjaya uvÀca | dÃÍÊvÀ tu pÀÉËavÀnÁkaÎ vyÂËhaÎ duryodhanas tadÀ | ÀcÀryam upasaÎgamya rÀjÀ vacanam abravÁt ||1-2||

 महत चमम ू ।् पय ैता ं पाडपाणामाचाय ु ु ु े तव िशण ू ं पदपण े धीमता ॥१-३॥ ढा ु paÌyaitÀÎ pÀÉËuputrÀÉÀm ÀcÀrya mahatÁÎ camÂm | vyÂËhÀÎ drupadaputreÉa tava ÌiÍyeÉa dhÁmatÀ ||1-3||

ु । ु ू महासा े अ शरा भीमाजनसमा यिध ु ु ययधानो िवराट पद महारथः ॥१-४॥ ु atra ÌÂrÀ maheÍvÀsÀ bhÁmÀrjunasamÀ yudhi | yuyudhÀno virÀÊaÌ ca drupadaÌ ca mahÀrathaÏ ||1-4||

 ।् ृ े ु े धकतिकतानः कािशराज वीयवान ु ु ंु पिजिभोज शै नरपगवः ॥१-५॥ dhÃÍÊaketuÌ cekitÀnaÏ kÀÌirÀjaÌ ca vÁryavÀn | purujit kuntibhojaÌ ca ÌaibyaÌ ca narapuÎgavaÏ ||1-5||

1

ु िवा उमौजा वीयवान ु  ।् यधाम े सौभो ौपदया सव  एव महारथाः ॥१-६॥ yudhÀmanyuÌ ca vikrÀnta uttamaujÀÌ ca vÁryavÀn | saubhadro draupadeyÀÌ ca sarva eva mahÀrathÀÏ ||1-6||

अाकं त ु िविशा य े तािबोध िजोम । ं  तावीिम त े ॥१-७॥ नायका मम स ै साथ asmÀkaÎ tu viÌiÍÊÀ ye tÀn nibodha dvijottama | nÀyakÀ mama sainyasya saÎjÈÀrthaÎ tÀn bravÁmi te ||1-7||

 कप ृ ं भवाी कण सिमितजयः ।  सौमदिथ ैव च ॥१-८॥ अामा िवकण bhavÀn bhÁÍmaÌ ca karÉaÌ ca kÃpaÌ ca samitiÎjayaÏ | aÌvatthÀmÀ vikarÉaÌ ca saumadattis tathaiva ca ||1-8||

ू मदथ  जीिवताः । अ े च बहवः शरा ु नानाशहरणाः सव यिवशारदाः ॥१-९॥ anye ca bahavaÏ ÌÂrÀ madarthe tyaktajÁvitÀÏ | nÀnÀÌastrapraharaÉÀÏ sarve yuddhaviÌÀradÀÏ ||1-9||

अपया ं तदाकं बलं भीािभरितम ।् ् े े ं बलं भीमािभरितम ॥१-१०॥ पया ं िदमतषा aparyÀptaÎ tad asmÀkaÎ balaÎ bhÁÍmÀbhirakÍitam | paryÀptaÎ tv idam eteÍÀÎ balaÎ bhÁmÀbhirakÍitam ||1-10||

अयनषे ु च सवष ु यथाभागमविताः । ु भवः सव  एव िह ॥१-११॥ े भीमवािभर ayaneÍu ca sarveÍu yathÀbhÀgam avasthitÀÏ | bhÁÍmam evÀbhirakÍantu bhavantaÏ sarva eva hi ||1-11||

ु ृ िपतामहः ।  कवः ं त सजनयष ् ं ं िवनो ैः शं दौ तापवान ॥१-१२॥ िसहनाद tasya saÎjanayan harÍaÎ kuruvÃddhaÏ pitÀmahaÏ | siÎhanÀdaÎ vinadyoccaiÏ ÌaÇkhaÎ dadhmau pratÀpavÀn ||1-12||

2

ु । े  पणवानकगोमखाः ततः शा भय ् ु ु ऽभवत ॥१-१३॥ सहस ैवाह स शमलो tataÏ ÌaÇkhÀÌ ca bheryaÌ ca paÉavÀnakagomukhÀÏ | sahasaivÀbhyahanyanta sa Ìabdas tumulo 'bhavat ||1-13||

ु े महित न े ितौ ।  ैय ततः ते ैहय माधवः पाडव ैव िदौ शौ दतःु ॥१-१४॥ tataÏ Ìvetair hayair yukte mahati syandane sthitau | mÀdhavaÏ pÀÉËavaÌ caiva divyau ÌaÇkhau pradadhmatuÏ ||1-14||

े दवे द ं धनजयः ं पाज ं षीकशो । ृ पौं दौ महाशं भीमकमा  वकोदरः ॥१-१५॥ pÀÈcajanyaÎ hÃÍÁkeÌo devadattaÎ dhanaÎjayaÏ | pauÉËraÎ dadhmau mahÀÌaÇkhaÎ bhÁmakarmÀ vÃkodaraÏ ||1-15||

ु ु ु यिधिरः अनिवजय ं राजा कीपो । ु सहदव ु ु े सघोषमिणपकौ नकलः ॥१-१६॥ anantavijayaÎ rÀjÀ kuntÁputro yudhiÍÊhiraÏ | nakulaÏ sahadevaÌ ca sughoÍamaÉipuÍpakau ||1-16||

े काय परमासः िशखडी च महारथः । ृ ु िवराट सािकापरािजतः ॥१-१७॥ धो kÀÌyaÌ ca parameÍvÀsaÏ ÌikhaÉËÁ ca mahÀrathaÏ | dhÃÍÊadyumno virÀÊaÌ ca sÀtyakiÌ cÀparÀjitaÏ ||1-17||

 पृिथवीपत े । े पदो ौपदया सवशः ु सौभ महाबाः शाःु पृथृथक ् ॥१-१८॥ drupado draupadeyÀÌ ca sarvaÌaÏ pÃthivÁpate | saubhadraÌ ca mahÀbÀhuÏ ÌaÇkhÀn dadhmuÏ pÃthak pÃthak ||1-18||

 ं दयािन दारयत ।् स घोषो धातरााणा ् ु ु ु ननादयन नभ पृिथव च ैव तमलो ॥१-१९॥ sa ghoÍo dhÀrtarÀÍÊrÀÉÀÎ hÃdayÀni vyadÀrayat | nabhaÌ ca pÃthivÁÎ caiva tumulo vyanunÀdayan ||1-19||

3

 अथ विताा धातराािपजः । ु ृ े शसपात ं े धन व पाडवः ॥१-२०॥

atha vyavasthitÀn dÃÍÊvÀ dhÀrtarÀÍÊrÀn kapidhvajaÏ | pravÃtte ÌastrasaÎpÀte dhanur udyamya pÀÉËavaÏ ||1-20||

े ं तदा वािमदमाह महीपत े । षीकश  े रथ ं ापय म े ऽतु ॥१-२१॥ े सनयोभयोम hÃÍÁkeÌaÎ tadÀ vÀkyam idam Àha mahÁpate | senayor ubhayor madhye rathaÎ sthÀpaya me 'cyuta ||1-21||

े े ऽहं योकामानवितान यावदतािरी ।् ु ु े ॥१-२२॥  सह योमिणसमम कै मया yÀvad etÀn nirÁkÍe 'haÎ yoddhukÀmÀn avasthitÀn | kair mayÀ saha yoddhavyam asmin raÉasamudyame ||1-22||

े े ऽहं य एत े ऽ समागताः । योमानानव  ु े ु े ियिचकीषवः  ॥१-२३॥ धातरा बय yotsyamÀnÀn avekÍe 'haÎ ya ete 'tra samÀgatÀÏ | dhÀrtarÀÍÊrasya durbuddher yuddhe priyacikÁrÍavaÏ ||1-23||

ु े े भारत । ु षीकशो े गडाकशन एवमो ्  े ापिया रथोमम ॥१-२४॥ े सनयोभयोम evam ukto hÃÍÁkeÌo guËÀkeÌena bhÀrata | senayor ubhayor madhye sthÀpayitvÀ rathottamam ||1-24||

ु  ं च महीिताम ।् भीोणमखतः सवषा ु े उवाच पाथ  पय ैतामवतािनित ॥१-२५॥

bhÁÍmadroÉapramukhataÏ sarveÍÀÎ ca mahÁkÍitÀm | uvÀca pÀrtha paÌyaitÀn samavetÀn kurÂn iti ||1-25||

तापयितााथः िपतॄनथ िपतामहान ।् ु ु  आचायाातलाातॄ ाौाखथा ॥१-२६॥ tatrÀpaÌyat sthitÀn pÀrthaÏ pitÅn atha pitÀmahÀn | ÀcÀryÀn mÀtulÀn bhrÀtÅn putrÀn pautrÀn sakhÁÎs tathÀ ||1-26||

4

ु ु े शराद ैव सनयोभयोरिप । ् ू  े सवानवितान तामी स कौयः ॥१-२७॥ ÌvaÌurÀn suhÃdaÌ caiva senayor ubhayor api | tÀn samÁkÍya sa kaunteyaÏ sarvÀn bandhÂn avasthitÀn ||1-27||

ृ कपया परयािवो िवषीदिदमवीत ।् ् ु ु ू ृ ययमवितान ेमाजना ॥१-२८॥

kÃpayÀ parayÀviÍÊo viÍÁdann idam abravÁt | dÃÍÊvemÀn svajanÀn kÃÍÉa yuyutsÂn samavasthitÀn ||1-28||

ु ं च पिरशित ु सीदि मम गाािण मख ।  जायत े ॥१-२९॥ े ु शरीरे म े रोमहष वपथ sÁdanti mama gÀtrÀÉi mukhaÎ ca pariÌuÍyati | vepathuÌ ca ÌarÁre me romaharÍaÌ ca jÀyate ||1-29||

ं े हाै व पिरदत े । गाडीव ं सत न च शोवात ं ु मतीव च म े मनः ॥१-३०॥ gÀÉËÁvaÎ sraÎsate hastÀt tvak caiva paridahyate | na ca Ìaknomy avasthÀtuÎ bhramatÁva ca me manaÏ ||1-30||

े िनिमािन च पयािम िवपरीतािन कशव । ु े ऽनपयािम न च यो हा जनमाहव े ॥१-३१॥ nimittÀni ca paÌyÀmi viparÁtÀni keÌava | na ca Ìreyo 'nupaÌyÀmi hatvÀ svajanam Àhave ||1-31||

ु ृ न च रा ं सखािन न काे िवजय ं क च। िकं नो राने गोिव िकं भोग ैजिवतने वा ॥१-३२॥

na kÀÇkÍe vijayaÎ kÃÍÉa na ca rÀjyaÎ sukhÀni ca | kiÎ no rÀjyena govinda kiÎ bhogair jÁvitena vÀ ||1-32||

ु े  काित ं नो रा ं भोगाः सखािन यषामथ च। ु े ाणाा ं त इम े ऽविता य धनािन च ॥१-३३॥ yeÍÀm arthe kÀÇkÍitaÎ no rÀjyaÎ bhogÀÏ sukhÀni ca | ta ime 'vasthitÀ yuddhe prÀÉÀÎs tyaktvÀ dhanÀni ca ||1-33||

5

ु आचायाः िपतरः पाथ ैव च िपतामहाः । ु शराः ु पौाः ालाः सबिनथा ं मातलाः ॥१-३४॥ ÀcÀryÀÏ pitaraÏ putrÀs tathaiva ca pitÀmahÀÏ | mÀtulÀÏ ÌvaÌurÀÏ pautrÀÏ syÀlÀÏ saÎbandhinas tathÀ ||1-34||

ु ू । ु एता हिमािम तो ऽिप मधसदन े िकं न ु महीकत ृ े ॥१-३५॥ अिप ैलोरा हतोः

etÀn na hantum icchÀmi ghnato 'pi madhusÂdana | api trailokyarÀjyasya hetoÏ kiÎ nu mahÁkÃte ||1-35||

 िनह धातरााः का ीितः ानादन । े े पापमवायदा ैतानातताियनः ॥१-३६॥ nihatya dhÀrtarÀÍÊrÀn naÏ kÀ prÁtiÏ syÀj janÀrdana | pÀpam evÀÌrayed asmÀn hatvaitÀn ÀtatÀyinaÏ ||1-36||

 तााहा  वय ं ह ं ु धातरााबावान ।् ु जनं िह कथ ं हा सिखनः ाम माधव ॥१-३७॥ tasmÀn nÀrhÀ vayaÎ hantuÎ dhÀrtarÀÍÊrÀn sabÀndhavÀn | svajanaÎ hi kathaÎ hatvÀ sukhinaÏ syÀma mÀdhava ||1-37||

े यते े न पयि लोभोपहतचतसः । ् ु ृ ं दोष ं िमोहे च पातकम ॥१-३८॥ कलयकत yady apy ete na paÌyanti lobhopahatacetasaÏ | kulakÍayakÃtaÎ doÍaÎ mitradrohe ca pÀtakam ||1-38||

 ु ।् े कथ ं न यमािभः पापादािविततम ु   ॥१-३९॥ ृ ं दोष ं पयिजनादन कलयकत kathaÎ na jÈeyam asmÀbhiÏ pÀpÀd asmÀn nivartitum | kulakÍayakÃtaÎ doÍaÎ prapaÌyadbhir janÀrdana ||1-39||

ु ु  सनातनाः । े णयि कलधमाः कलय ु ं कमधम ृ धम  न े कल ऽिभभवतु ॥१-४०॥ kulakÍaye praÉaÌyanti kuladharmÀÏ sanÀtanÀÏ | dharme naÍÊe kulaÎ kÃtsnam adharmo 'bhibhavaty uta ||1-40||

6

ु  अधमािभभवा यः । ृ ि कलि  ं  जायत े वणसकरः ीष ु ास ु वाय ॥१-४१॥ adharmÀbhibhavÀt kÃÍÉa praduÍyanti kulastriyaÏ | strÁÍu duÍÊÀsu vÀrÍÉeya jÀyate varÉasaÎkaraÏ ||1-41||

ु ु ं नरकाय ैव कलाना ं कल सकरो च। े ं िपडोदकियाः ॥१-४२॥ पति िपतरो षा saÎkaro narakÀyaiva kulaghnÀnÀÎ kulasya ca | patanti pitaro hy eÍÀÎ luptapiÉËodakakriyÀÏ ||1-42||

ु  ं े ःै कलाना ं वणसकरकारकै दोष ैरत ः। ु  शाताः ॥१-४३॥ उा े जाितधमाः कलधमा doÍair etaiÏ kulaghnÀnÀÎ varÉasaÎkarakÀrakaiÏ | utsÀdyante jÀtidharmÀÏ kuladharmÀÌ ca ÌÀÌvatÀÏ ||1-43||

ु ु  ं मनाणा ं जनादन । उकलधमाणा ु ु ु ॥१-४४॥ नरके िनयत ं वासो भवतीनशम utsannakuladharmÀÉÀÎ manuÍyÀÉÀÎ janÀrdana | narake niyataÎ vÀso bhavatÁty anuÌuÌruma ||1-44||

अहो बत महाप ं कत ु विसता वयम ।् ु ु े ह ं ु जनमताः ॥१-४५॥ यासखलोभन aho bata mahat pÀpaÎ kartuÎ vyavasitÀ vayam | yad rÀjyasukhalobhena hantuÎ svajanam udyatÀÏ ||1-45||

यिद मामतीकारमश ं शपाणयः । ् ु  े मतर े ं भवते ॥१-४६॥ धातराा रण े ह yadi mÀm apratÁkÀram aÌastraÎ ÌastrapÀÉayaÏ | dhÀrtarÀÍÊrÀ raÉe hanyus tan me kÍemataraÎ bhavet ||1-46||

ु ु स ं े रथोप उपािवशत ।् एवमाजनः ं िवसृ सशरं चाप ं शोकसिवमानसः ॥१-४७॥ evam uktvÀrjunaÏ saÎkhye rathopastha upÀviÌat | visÃjya saÌaraÎ cÀpaÎ ÌokasaÎvignamÀnasaÏ ||1-47||

7

ं उवाच । सजय ु ू  ु े ृ त ं तथा कपयािवमपणाकलणम ।् ु ू ु िवषीदिमदं वामवाच मधसदनः ॥२-१॥ saÎjaya uvÀca | taÎ tathÀ kÃpayÀviÍÊam aÌrupÂrÉÀkulekÍaÉam | viÍÁdantam idaÎ vÀkyam uvÀca madhusÂdanaÏ ||2-1||

ु ीभगवानवाच । ु ु कता कमलिमदं िवषम े समपितम ।्  ु   ु ॥२-२॥ अनायजमयमकीितकरमजन ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kutas tvÀ kaÌmalam idaÎ viÍame samupasthitam | anÀryajuÍÊam asvargyam akÁrtikaram arjuna ||2-2||

ु े। ै  ं मा  गमः पाथ  न ैतपपत  ं ोि परतप ं ॥२-३॥ ु ं दयदौब

klaibyaÎ mÀ sma gamaÏ pÀrtha naitat tvayy upapadyate | kÍudraÎ hÃdayadaurbalyaÎ tyaktvottiÍÊha paraÎtapa ||2-3||

अजनु उवाच । ु ू । ं े ोण ं च मधसदन कथ ं भीमहं स ु ितयोािम पजाहाविरसदन  ू ू ॥२-४॥ इषिभः arjuna uvÀca | kathaÎ bhÁÍmam ahaÎ saÎkhye droÉaÎ ca madhusÂdana | iÍubhiÏ pratiyotsyÀmi pÂjÀrhÀv arisÂdana ||2-4||

् ु ु गनहा िह महानभावाञ े भों ु भ ैमपीह लोके । यो ु  ं ु गिनहै हाथकामा व ् ु ु भीय भोगािधरिदधान ॥२-५॥

gurÂn ahatvÀ hi mahÀnubhÀvÀÈ; Ìreyo bhoktuÎ bhaikÍam apÁha loke | hatvÀrthakÀmÀÎs tu gurÂn ihaiva; bhuÈjÁya bhogÀn rudhirapradigdhÀn ||2-5||

8

न च ैतिः कतरो गरीयो े यिद वा नो जययः े ु । या जयम यानवे हा न िजजीिवषामस ् ु े धातरााः  त े ऽविताः मख ॥२-६॥

na caitad vidmaÏ kataran no garÁyo; yad vÀ jayema yadi vÀ no jayeyuÏ | yÀn eva hatvÀ na jijÁviÍÀmas; te 'vasthitÀÏ pramukhe dhÀrtarÀÍÊrÀÏ ||2-6||

 कापयदोषोपहतभावः  ं ू े । पृािम ा ं धमसमढचताः ू त े े ािित ं िह ययः ् िश े ऽहं शािध मा ं ा ं पम ॥२-७॥

kÀrpaÉyadoÍopahatasvabhÀvaÏ; pÃcchÀmi tvÀÎ dharmasaÎmÂËhacetÀÏ | yac chreyaÏ syÀn niÌcitaÎ brÂhi tan me; ÌiÍyas te 'haÎ ÌÀdhi mÀÎ tvÀÎ prapannam ||2-7||

ु ् न िह पयािम ममापनाद ु योकमोषणिमिया णाम ।् ू अवा भमावसपमृ ं ् ु रा ं सराणामिप चािधपम ॥२-८॥

na hi prapaÌyÀmi mamÀpanudyÀd; yac chokam ucchoÍaÉam indriyÀÉÀm | avÀpya bhÂmÀv asapatnam ÃddhaÎ; rÀjyaÎ surÀÉÀm api cÀdhipatyam ||2-8||

ं उवाच । सजय ु े परतप ु षीकश े ं गडाकशः ं । एवमा ु त ू बभवू ह ॥२-९॥ न यो इित गोिवमा saÎjaya uvÀca | evam uktvÀ hÃÍÁkeÌaÎ guËÀkeÌaÏ paraÎtapa | na yotsya iti govindam uktvÀ tÂÍÉÁÎ babhÂva ha ||2-9||

ु े हसिव भारत । तमवाच षीकशः  े िवषीदिमदं वचः ॥२-१०॥ े सनयोभयोम tam uvÀca hÃÍÁkeÌaÏ prahasann iva bhÀrata | senayor ubhayor madhye viÍÁdantam idaÎ vacaÏ ||2-10||

9

ु ीभगवानवाच । ं भाषस े । अशोानशोच ं ावादा ु ू ूं नानशोचि गतासनगतास पिडताः ॥२-११॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | aÌocyÀn anvaÌocas tvaÎ prajÈÀvÀdÀÎÌ ca bhÀÍase | gatÀsÂn agatÀsÂÎÌ ca nÀnuÌocanti paÉËitÀÏ ||2-11||

े ं जात ु नास ं न  ं नमे े जनािधपाः । न वाह ् न च ैव न भिवामः सव वयमतः परम ॥२-१२॥ na tv evÀhaÎ jÀtu nÀsaÎ na tvaÎ neme janÀdhipÀÏ | na caiva na bhaviÍyÀmaÏ sarve vayam ataÏ param ||2-12||

देिहनो ऽिथा दहे े कौमारं यौवन ं जरा । ु े तथा दहारािधर न मित ॥२-१३॥ dehino 'smin yathÀ dehe kaumÀraÎ yauvanaÎ jarÀ | tathÀ dehÀntaraprÀptir dhÁras tatra na muhyati ||2-13||

ु  ु कौये शीतोसखःखदाः मााशा । ं आगमापाियनो ऽिनाािित भारत ॥२-१४॥ mÀtrÀsparÌÀs tu kaunteya ÌÁtoÍÉasukhaduÏkhadÀÏ | ÀgamÀpÀyino 'nityÀs tÀÎs titikÍasva bhÀrata ||2-14||

ु ं पषषभ ु  । य ं िह न थयते े पष ु ं धीरं सो ऽमृताय कत े ॥२-१५॥ समःखसख yaÎ hi na vyathayanty ete puruÍaÎ puruÍarÍabha | samaduÏkhasukhaÎ dhÁraÎ so 'mÃtatvÀya kalpate ||2-15||

नासतो िवत े भावो नाभावो िवत े सतः ।  ॥२-१६॥ उभयोरिप ो ऽनयोदिशिभः nÀsato vidyate bhÀvo nÀbhÀvo vidyate sataÏ | ubhayor api dÃÍÊo 'ntas tv anayos tattvadarÌibhiÏ ||2-16||

 ं ततम ।् अिवनािश त ु तिि यने सविमद ु  ॥२-१७॥ िवनाशमया न कितमहित avinÀÌi tu tad viddhi yena sarvam idaÎ tatam | vinÀÌam avyayasyÀsya na kaÌ cit kartum arhati ||2-17|| 10

े िनोाः शरीिरणः । अव इम े दहा ु े अनािशनो ऽमय ता भारत ॥२-१८॥ antavanta ime dehÀ nityasyoktÀÏ ÌarÁriÉaÏ | anÀÌino 'prameyasya tasmÀd yudhyasva bhÀrata ||2-18||

े हारं य ैन ं मत े हतम ।् य एन ं वि उभौ तौ न िवजानीतो नाय ं हि न हत े ॥२-१९॥ ya enaÎ vetti hantÀraÎ yaÌ cainaÎ manyate hatam | ubhau tau na vijÀnÁto nÀyaÎ hanti na hanyate ||2-19||

न जायत े ियत े वा कदा िचन ् ू भिवता वा न भयः ू । नाय ं भा ु अजो िनः शातो ऽय ं पराणो न हत े हमान े शरीरे ॥२-२०॥

na jÀyate mriyate vÀ kadÀ cin; nÀyaÎ bhÂtvÀ bhavitÀ vÀ na bhÂyaÏ | ajo nityaÏ ÌÀÌvato 'yaÎ purÀÉo; na hanyate hanyamÀne ÌarÁre ||2-20||

े ं िन ं य एनमजमयम ।् वदािवनािशन ् ु कथ ं स पषः पाथ  कं घातयित हि कम ॥२-२१॥ vedÀvinÀÌinaÎ nityaÎ ya enam ajam avyayam | kathaÎ sa puruÍaÏ pÀrtha kaÎ ghÀtayati hanti kam ||2-21||

 यथा िवहाय ं जीणािन वासािस ृ नवािन गाित नरो ऽपरािण ।  ् तथा शरीरािण िवहाय जीणा े ॥२-२२॥ ं अािन सयाित नवािन दही

vÀsÀÎsi jÁrÉÀni yathÀ vihÀya; navÀni gÃhÉÀti naro 'parÀÉi | tathÀ ÌarÁrÀÉi vihÀya jÁrÉÀny; anyÀni saÎyÀti navÀni dehÁ ||2-22||

न ैन ं िछि शािण न ैन ं दहित पावकः । े न च ैन ं दयापो न शोषयित मातः ॥२-२३॥ nainaÎ chindanti ÌastrÀÉi nainaÎ dahati pÀvakaÏ | na cainaÎ kledayanty Àpo na ÌoÍayati mÀrutaÏ ||2-23||

11

े ऽयमदाो ऽयमो े ऽशो एव च । अो ु  िनः सवगतः ाणरचलो ऽय ं सनातनः ॥२-२४॥ acchedyo 'yam adÀhyo 'yam akledyo 'ÌoÍya eva ca | nityaÏ sarvagataÏ sthÀÉur acalo 'yaÎ sanÀtanaÏ ||2-24||

ु े। अो ऽयमिचो ऽयमिवकाय ऽयमत ु ु  ॥२-२५॥ तादवे ं िविद ैन ं नानशोिचतमहिस avyakto 'yam acintyo 'yam avikÀryo 'yam ucyate | tasmÀd evaÎ viditvainaÎ nÀnuÌocitum arhasi ||2-25||

अथ च ैन ं िनजात ं िन ं वा मस े मृतम ।् ु  ॥२-२६॥ तथािप  ं महाबाहो न ैन ं शोिचतमहिस atha cainaÎ nityajÀtaÎ nityaÎ vÀ manyase mÃtam | tathÀpi tvaÎ mahÀbÀho nainaÎ Ìocitum arhasi ||2-26||

ु मृव ु ु ं ज मृत च । जात िह वो ु  ॥२-२७॥ तादपिरहाय  ऽथ  न  ं शोिचतमहिस jÀtasya hi dhruvo mÃtyur dhruvaÎ janma mÃtasya ca | tasmÀd aparihÀrye 'rthe na tvaÎ Ìocitum arhasi ||2-27||

ू अादीिन भतािन मािन भारत । े ॥२-२८॥ अिनधनावे त का पिरदवना

avyaktÀdÁni bhÂtÀni vyaktamadhyÀni bhÀrata | avyaktanidhanÀny eva tatra kÀ paridevanÀ ||2-28||

 े ् आयवयित किदनम  आयवदित तथ ैव चाः ।  ैनमः णोित आयव ् ु े ं वदे न च ैव कित ॥२-२९॥ ान

ÀÌcaryavat paÌyati kaÌ cid enam; ÀÌcaryavad vadati tathaiva cÀnyaÏ | ÀÌcaryavac cainam anyaÏ ÌÃÉoti; ÌrutvÀpy enaÎ veda na caiva kaÌ cit ||2-29||

 भारत । े िनमवो ऽय ं दहे े सव दही ु  ॥२-३०॥  भतािन ू तावािण न  ं शोिचतमहिस dehÁ nityam avadhyo 'yaÎ dehe sarvasya bhÀrata | 12

tasmÀt sarvÀÉi bhÂtÀni na tvaÎ Ìocitum arhasi ||2-30||

ु  ।  चाव े न िवकितमहिस धममिप ु  यायो े ऽिय न िवत े ॥२-३१॥ धाि

svadharmam api cÀvekÍya na vikampitum arhasi | dharmyÀd dhi yuddhÀc chreyo 'nyat kÍatriyasya na vidyate ||2-31||

 ृ ।् यया चोपप ं गारमपावतम ् ु ु सिखनः ियाः पाथ  लभ े यमीशम ॥२-३२॥ yadÃcchayÀ copapannaÎ svargadvÀram apÀvÃtam | sukhinaÏ kÍatriyÀÏ pÀrtha labhante yuddham ÁdÃÌam ||2-32||

े ं ध साम ं ं न किरिस । अथ चिमम ततः धम कीित च िहा पापमवािस ॥२-३३॥

atha cet tvam imaÎ dharmyaÎ saÎgrÀmaÎ na kariÍyasi | tataÏ svadharmaÎ kÁrtiÎ ca hitvÀ pÀpam avÀpsyasi ||2-33||

अकीित चािप भतू ािन कथियि त े ऽयाम ।्   े ॥२-३४॥ ं सभािवत चाकीितमरणादितिरत akÁrtiÎ cÀpi bhÂtÀni kathayiÍyanti te 'vyayÀm | saÎbhÀvitasya cÀkÁrtir maraÉÀd atiricyate ||2-34||

े ा ं महारथाः । ं भयाणापरत ं म ् ू यािस लाघवम ॥२-३५॥ े ं च  ं बमतो भा यषा bhayÀd raÉÀd uparataÎ maÎsyante tvÀÎ mahÀrathÀÏ | yeÍÀÎ ca tvaÎ bahumato bhÂtvÀ yÀsyasi lÀghavam ||2-35||

ं बिदि तवािहताः । अवावादा ् िनव साम ततो ःखतरं न ु िकम ॥२-३६॥ avÀcyavÀdÀÎÌ ca bahÂn vadiÍyanti tavÀhitÀÏ | nindantas tava sÀmarthyaÎ tato duÏkhataraÎ nu kim ||2-36||

हतो वा ािस ग िजा वा भोस े महीम ।् ु ृ ताि कौये याय कतिनयः ॥२-३७॥ hato vÀ prÀpsyasi svargaÎ jitvÀ vÀ bhokÍyase mahÁm | tasmÀd uttiÍÊha kaunteya yuddhÀya kÃtaniÌcayaÏ ||2-37||

13

ु े सम े का ृ लाभालाभौ जयाजयौ । सखःख ु ु ततो याय य न ैव ं पापमवािस ॥२-३८॥ sukhaduÏkhe same kÃtvÀ lÀbhÀlÀbhau jayÀjayau | tato yuddhÀya yujyasva naivaÎ pÀpam avÀpsyasi ||2-38||

ु े िमा ं ण ु । ं े बियग एषा त े ऽिभिहता सा ु यो ु यया पाथ  कमब  ं हािस ॥२-३९॥ बा eÍÀ te 'bhihitÀ sÀÎkhye buddhir yoge tv imÀÎ ÌÃÉu | buddhyÀ yukto yayÀ pÀrtha karmabandhaÎ prahÀsyasi ||2-39||

े नहािभमनाशो ऽि वायो न िवत े । ्  ायत े महतो भयात ॥२-४०॥ म धम nehÀbhikramanÀÌo 'sti pratyavÀyo na vidyate | svalpam apy asya dharmasya trÀyate mahato bhayÀt ||2-40||

ु े े कनन ु वसायािका बिरकह । ् ु बशाखा ना बयो ऽवसाियनाम ॥२-४१॥ vyavasÀyÀtmikÀ buddhir ekeha kurunandana | bahuÌÀkhÀ hy anantÀÌ ca buddhayo 'vyavasÀyinÀm ||2-41||

ु ं वाच ं वदिवपितः । यािममा ं पिता े वदवादरताः पाथ  नादीित वािदनः ॥२-४२॥ yÀm imÀÎ puÍpitÀÎ vÀcaÎ pravadanty avipaÌcitaÏ | vedavÀdaratÀÏ pÀrtha nÀnyad astÁti vÀdinaÏ ||2-42||

 जकमफलदाम  कामाानः गपरा ।्  ं ित ॥२-४३॥ े ं भोग ैयगित ियािवशषबला kÀmÀtmÀnaÏ svargaparÀ janmakarmaphalapradÀm | kriyÀviÌeÍabahulÀÎ bhogaiÌvaryagatiÎ prati ||2-43||

 े ं तयापतचतसाम भोग ैयसाना ।् ु समाधौ न िवधीयत े ॥२-४४॥ वसायािका बिः bhogaiÌvaryaprasaktÀnÀÎ tayÀpahÃtacetasÀm | vyavasÀyÀtmikÀ buddhiÏ samÀdhau na vidhÁyate ||2-44||

14

ु ु भवाजनु । े िन ैगयो ैगयिवषया वदा ्  िनसो िनयगम े आवान ॥२-४५॥ िनो traiguÉyaviÍayÀ vedÀ nistraiguÉyo bhavÀrjuna | nirdvaÎdvo nityasattvastho niryogakÍema ÀtmavÀn ||2-45||

 सतोदक े। ं ु यावानथ  उदपान े सवतः े े ु ाण िवजानतः ॥२-४६॥ तावावष ु वदष

yÀvÀn artha udapÀne sarvataÏ saÎplutodake | tÀvÀn sarveÍu vedeÍu brÀhmaÉasya vijÀnataÏ ||2-46||

 े े मा फलष े ु कदा चन । कमयवािधकार   ॥२-४७॥ े ु ू   त े सो ऽकमिण मा कमफलहतभमा karmaÉy evÀdhikÀras te mÀ phaleÍu kadÀ cana | mÀ karmaphalahetur bhÂr mÀ te saÇgo 'stv akarmaÉi ||2-47||

ु कमािण  सं ा धनजय ं । योगः क ू सम ं योग उते ॥२-४८॥ िसिसोः समो भा yogasthaÏ kuru karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ dhanaÎjaya | siddhyasiddhyoÏ samo bhÂtvÀ samatvaÎ yoga ucyate ||2-48||

ु े वरं कम  बियोगानजय ं । रण ु शरणमि कपणाः े ृ बौ फलहतवः ॥२-४९॥ dÂreÉa hy avaraÎ karma buddhiyogÀd dhanaÎjaya | buddhau ÌaraÉam anviccha kÃpaÉÀÏ phalahetavaÏ ||2-49||

ु ु जहातीह उभ े सकतृ ुृ बियो ते । ् ु  ु कौशलम ॥२-५०॥ ताोगाय य योगः कमस buddhiyukto jahÀtÁha ubhe sukÃtaduÍkÃte | tasmÀd yogÀya yujyasva yogaÏ karmasu kauÌalam ||2-50||

ु  ु ा िह फलं ा मनीिषणः ।  ं बिय कमज ् ु जबिविनमाः पदं गनामयम ॥२-५१॥ karmajaÎ buddhiyuktÀ hi phalaÎ tyaktvÀ manÁÍiÉaÏ | janmabandhavinirmuktÀÏ padaÎ gacchanty anÀmayam ||2-51||

15

ु  यदा त े मोहकिललं बििततिरित । ु तदा गािस िनवद ं ोत त च ॥२-५२॥

yadÀ te mohakalilaÎ buddhir vyatitariÍyati | tadÀ gantÀsi nirvedaÎ Ìrotavyasya Ìrutasya ca ||2-52||

ु ितिवितपा त े यदा ाित िनला । ु समाधावचला बिदा योगमवािस ॥२-५३॥ ÌrutivipratipannÀ te yadÀ sthÀsyati niÌcalÀ | samÀdhÀv acalÀ buddhis tadÀ yogam avÀpsyasi ||2-53||

अजनु उवाच । े ित का भाषा समािध कशव । ् ितधीः िकं भाषते िकमासीत जते िकम ॥२-५४॥ arjuna uvÀca | sthitaprajÈasya kÀ bhÀÍÀ samÀdhisthasya keÌava | sthitadhÁÏ kiÎ prabhÀÍeta kim ÀsÁta vrajeta kim ||2-54||

ु ीभगवानवाच ।   मनोगतान ।् जहाित यदा कामावााथ ु ितदोत े ॥२-५५॥ े आवाना तः ÌrÁbhagavÀn uvÀca | prajahÀti yadÀ kÀmÀn sarvÀn pÀrtha manogatÀn | Àtmany evÀtmanÀ tuÍÊaÏ sthitaprajÈas tadocyate ||2-55||

ु े ु िवगतृहः । े ु ःखनिमनाः सखष ु े ॥२-५६॥ वीतरागभयोधः ितधीमिनत duÏkheÍv anudvignamanÀÏ sukheÍu vigataspÃhaÏ | vÁtarÀgabhayakrodhaÏ sthitadhÁr munir ucyate ||2-56||

ु ु ।्  े यः सवानिभहा शभाशभम े त ा ितिता ॥२-५७॥ नािभनित न ि yaÏ sarvatrÀnabhisnehas tat tat prÀpya ÌubhÀÌubham | nÀbhinandati na dveÍÊi tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-57||

16

ू ऽानीव सवशः  । ं े चाय ं कम यदा सहरत  इियाणीियाथ ा ितिता ॥२-५८॥ yadÀ saÎharate cÀyaÎ kÂrmo 'ÇgÀnÁva sarvaÌaÏ | indriyÀÉÁndriyÀrthebhyas tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-58||

 े िनराहार दिहनः े िवषया िविनवत । रसवज रसो ऽ परं ा िनवतत े ॥२-५९॥ viÍayÀ vinivartante nirÀhÀrasya dehinaÏ | rasavarjaÎ raso 'py asya paraÎ dÃÍÊvÀ nivartate ||2-59||

ु यततो िप कौये पष िवपितः । इियािण माथीिन हरि सभ ं मनः ॥२-६०॥ yatato hy api kaunteya puruÍasya vipaÌcitaÏ | indriyÀÉi pramÀthÁni haranti prasabhaÎ manaÏ ||2-60||

ु आसीत मरः ।  सय ं तािन सवािण य े वश े िह यियािण त ा ितिता ॥२-६१॥ tÀni sarvÀÉi saÎyamya yukta ÀsÁta matparaÏ | vaÌe hi yasyendriyÀÉi tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-61||

े ू े। ं ु सषपजायत ायतो िवषयासः े कामः कामाोधो ऽिभजायते ॥२-६२॥ ं साजायत dhyÀyato viÍayÀn puÎsaÏ saÇgas teÍÂpajÀyate | saÇgÀt saÎjÀyate kÀmaÏ kÀmÀt krodho 'bhijÀyate ||2-62||

ं ं ोधावित समोहः समोहाृ ितिवमः । ु ृ ं ु ितशािनाशो बिनाशाणयित ॥२-६३॥ krodhÀd bhavati saÎmohaÏ saÎmohÀt smÃtivibhramaÏ | smÃtibhraÎÌÀd buddhinÀÌo buddhinÀÌÀt praÉaÌyati ||2-63||

ु  ु िवषयािनिय ैरन ।् े रागषिवयै  े आवय ैिवधयाा सादमिधगित ॥२-६४॥ rÀgadveÍaviyuktais tu viÍayÀn indriyaiÌ caran | ÀtmavaÌyair vidheyÀtmÀ prasÀdam adhigacchati ||2-64||

17

 ं हािनरोपजायत े । साद े सवःखाना ु पयवितत  े े ॥२-६५॥ सचतसो ाश ु बिः prasÀde sarvaduÏkhÀnÀÎ hÀnir asyopajÀyate | prasannacetaso hy ÀÌu buddhiÏ paryavatiÍÊhate ||2-65||

ु ु ु नाि बिरय न चाय भावना । ् ु सखम ु ॥२-६६॥ न चाभावयतः शािरशा कतः nÀsti buddhir ayuktasya na cÀyuktasya bhÀvanÀ | na cÀbhÀvayataÏ ÌÀntir aÌÀntasya kutaÏ sukham ||2-66||

ु े। इियाणा ं िह चरता ं यनो ऽनिवधीयत ु  तद हरित ा ं वायनाविमवािस ॥२-६७॥

indriyÀÉÀÎ hi caratÀÎ yan mano 'nuvidhÁyate | tad asya harati prajÈÀÎ vÀyur nÀvam ivÀmbhasi ||2-67||

 । ृ ता महाबाहो िनगहीतािन सवशः  इियाणीियाथ ा ितिता ॥२-६८॥ tasmÀd yasya mahÀbÀho nigÃhÁtÀni sarvaÌaÏ | indriyÀÉÁndriyÀrthebhyas tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-68||

 ू ं ता ं जागित  सयमी ं या िनशा सवभताना । ु े ॥२-६९॥ ू या ं जाित भतािन सा िनशा पयतो मनः yÀ niÌÀ sarvabhÂtÀnÀÎ tasyÀÎ jÀgarti saÎyamÁ | yasyÀÎ jÀgrati bhÂtÀni sÀ niÌÀ paÌyato muneÏ ||2-69||

ू  ं आपयमाणमचलित ु सममापः िवशि यत ।् तामा य ं िवशि सव स शािमाोित न कामकामी ॥२-७०॥

ÀpÂryamÀÉam acalapratiÍÊhaÎ; samudram ÀpaÏ praviÌanti yadvat | tadvat kÀmÀ yaÎ praviÌanti sarve; sa ÌÀntim Àpnoti na kÀmakÀmÁ ||2-70||

 ु ं िवहाय कामाः सवामारित िनःृहः ।  िनरहकारः ं िनममो स शािमिधगित ॥२-७१॥ vihÀya kÀmÀn yaÏ sarvÀn pumÀÎÌ carati niÏspÃhaÏ | 18

nirmamo nirahaÎkÀraÏ sa ÌÀntim adhigacchati ||2-71||

ु एषा ाी िितः पाथ  न ैना ं ा िवमित ।  ित ॥२-७२॥ िाामकाले ऽिप िनवाणमृ eÍÀ brÀhmÁ sthitiÏ pÀrtha nainÀÎ prÀpya vimuhyati | sthitvÀsyÀm antakÀle 'pi brahmanirvÀÉam Ãcchati ||2-72||

19

अजनु उवाच । ु   ।  े े मता बिजनादन ायसी चमण  घोरे मा ं िनयोजयिस कशव े तिं कमिण ॥३-१॥ arjuna uvÀca | jyÀyasÁ cet karmaÉas te matÀ buddhir janÀrdana | tat kiÎ karmaÉi ghore mÀÎ niyojayasi keÌava ||3-1||

ु ं मोहयसीव म े । े ैव वाने बि ािमण ् ु े ं वद िनि यने यो े ऽहमायाम तदक ॥३-२॥ vyÀmiÌreÉaiva vÀkyena buddhiÎ mohayasÁva me | tad ekaÎ vada niÌcitya yena Ìreyo 'ham ÀpnuyÀm ||3-2||

ु ीभगवानवाच । ु ोा मयानघ । लोके ऽिििवधा िना परा ्  े योिगनाम ॥३-३॥ ं ं कमयोगन ानयोगने सााना ÌrÁbhagavÀn uvÀca | loke 'smin dvividhÀ niÍÊhÀ purÀ proktÀ mayÀnagha | jÈÀnayogena sÀÎkhyÀnÀÎ karmayogena yoginÀm ||3-3||

ु ऽतु े ।  न कमणामनारा ै पषो े िसिं समिधगित ॥३-४॥ ं न च ससनादव na karmaÉÀm anÀrambhÀn naiÍkarmyaÎ puruÍo 'Ìnute | na ca saÎnyasanÀd eva siddhiÎ samadhigacchati ||3-4||

 ृ ।् न िह किणमिप जात ु ितकमकत ु ैः ॥३-५॥ ृ कायत े वशः कम  सवः कितज ैगण na hi kaÌ cit kÍaÉam api jÀtu tiÍÊhaty akarmakÃt | kÀryate hy avaÌaÏ karma sarvaÏ prakÃtijair guÉaiÏ ||3-5||

 ं कमियािण सय य आ े मनसा रन ।्  ू इियाथािमढाा िमाचारः स उत े ॥३-६॥ karmendriyÀÉi saÎyamya ya Àste manasÀ smaran | indriyÀrthÀn vimÂËhÀtmÀ mithyÀcÀraÏ sa ucyate ||3-6||

20

यिियािण मनसा िनयारभत े ऽजनु ।   कमिय ैः कमयोगमसः स िविशत े ॥३-७॥ yas tv indriyÀÉi manasÀ niyamyÀrabhate 'rjuna | karmendriyaiÏ karmayogam asaktaÏ sa viÌiÍyate ||3-7||

ु कम   ं कम  ायो कमणः  । िनयत ं क  ॥३-८॥ े शरीरयाािप च त े न िसदकमणः

niyataÎ kuru karma tvaÎ karma jyÀyo hy akarmaÉaÏ | ÌarÁrayÀtrÀpi ca te na prasidhyed akarmaÉaÏ ||3-8||

  ऽ लोको ऽय ं कमबनः  याथामणो । ु तदथ कम  कौये मसः समाचर ॥३-९॥ yajÈÀrthÀt karmaÉo 'nyatra loko 'yaÎ karmabandhanaÏ | tadarthaÎ karma kaunteya muktasaÇgaÏ samÀcara ||3-9||

ु सहयाः जाः सृा परोवाच जापितः । ु ् ॥३-१०॥ अनने सिवमषे वो ऽिकामधक sahayajÈÀÏ prajÀÏ sÃÍÊvÀ purovÀca prajÀpatiÏ | anena prasaviÍyadhvam eÍa vo 'stv iÍÊakÀmadhuk ||3-10||

े े त े दवा े भावय ु वः । दवाावयतानन े परमवाथ ॥३-११॥ पररं भावयः यः

devÀn bhÀvayatÀnena te devÀ bhÀvayantu vaÏ | parasparaÎ bhÀvayantaÏ ÌreyaÏ param avÀpsyatha ||3-11||

े दा े यभािवताः । इाोगाि वो दवा ु े ने एव सः ॥३-१२॥  त ैदानदाय ैो यो भ iÍÊÀn bhogÀn hi vo devÀ dÀsyante yajÈabhÀvitÀÏ | tair dattÀn apradÀyaibhyo yo bhuÇkte stena eva saÏ ||3-12||

ु  े सविकिष यिशािशनः सो म ैः । ् ु े त े घ ं पापा य े पचाकारणात ॥३-१३॥ भत yajÈaÌiÍÊÀÌinaÏ santo mucyante sarvakilbiÍaiÏ | bhuÈjate te tv aghaÎ pÀpÀ ye pacanty ÀtmakÀraÉÀt ||3-13||

21

ू  ं अावि भतािन पजादसभवः ।  यः कमसमवः  ु यावित पजो ॥३-१४॥ annÀd bhavanti bhÂtÀni parjanyÀd annasaÎbhavaÏ | yajÈÀd bhavati parjanyo yajÈaÏ karmasamudbhavaÏ ||3-14||

ु कम  ोव ं िवि ारसमवम ।् ्  ं  िन ं य े ितितम ॥३-१५॥ तावगत karma brahmodbhavaÎ viddhi brahmÀkÍarasamudbhavam | tasmÀt sarvagataÎ brahma nityaÎ yajÈe pratiÍÊhitam ||3-15||

ु  एव ं वितत ं चं नानवतयतीह यः । ु अघायिरियारामो मोघ ं पाथ  स जीवित ॥३-१६॥ evaÎ pravartitaÎ cakraÎ nÀnuvartayatÁha yaÏ | aghÀyur indriyÀrÀmo moghaÎ pÀrtha sa jÁvati ||3-16||

े ादातृ मानवः । यारितरव ं ु आवे च सत काय न िवत े ॥३-१७॥ yas tv Àtmaratir eva syÀd ÀtmatÃptaÌ ca mÀnavaÏ | Àtmany eva ca saÎtuÍÊas tasya kÀryaÎ na vidyate ||3-17||

ृ े ृ े े कन । न ैव त कतनाथ नाकतनह  ू े ु किदथपायः  न चा सवभतष ॥३-१८॥ naiva tasya kÃtenÀrtho nÀkÃteneha kaÌ cana | na cÀsya sarvabhÂteÍu kaÌ cid arthavyapÀÌrayaÏ ||3-18||

तादसः सतत ं काय कम  समाचर । ू असो ाचरम  परमाोित पषः ॥३-१९॥ tasmÀd asaktaÏ satataÎ kÀryaÎ karma samÀcara | asakto hy Àcaran karma param Àpnoti pÂruÍaÏ ||3-19||

 ैव िह सिसिमािता ं कमण जनकादयः । ु  ॥३-२०॥ े ं ं लोकसहमवािप सपयतमहिस

karmaÉaiva hi saÎsiddhim ÀsthitÀ janakÀdayaÏ | lokasaÎgraham evÀpi saÎpaÌyan kartum arhasi ||3-20||

22

े े े जनः । यदाचरित दवतरो ु  े ॥३-२१॥ ु े लोकदनवतत स यमाण ं कत yad yad Àcarati ÌreÍÊhas tat tad evetaro janaÏ | sa yat pramÀÉaÎ kurute lokas tad anuvartate ||3-21||

 कत  ं िष ु लोकष े ु िकं चन । न म े पाथाि  ॥३-२२॥ नानवामवा ं वत  एव च कमिण na me pÀrthÀsti kartavyaÎ triÍu lokeÍu kiÎ cana | nÀnavÀptam avÀptavyaÎ varta eva ca karmaÉi ||3-22||

  ं जात ु कमयतितः यिद हं न वतय । ु  ु  े मनाः  ॥३-२३॥ मम वानवत पाथ  सवशः yadi hy ahaÎ na varteyaÎ jÀtu karmaÉy atandritaÏ | mama vartmÀnuvartante manuÍyÀÏ pÀrtha sarvaÌaÏ ||3-23||

ु  कम  चदहम े ु े लोका न कया े उीदयिरम ।् ु ं सकर च कता  ामपहािममाः जाः ॥३-२४॥ utsÁdeyur ime lokÀ na kuryÀÎ karma ced aham | saÎkarasya ca kartÀ syÀm upahanyÀm imÀÏ prajÀÏ ||3-24||

ु  भारत ।  ं यथा कवि साः कमयिवासो ् ु  ं ु ं कयािाथासिकीषलकसहम ॥३-२५॥

saktÀÏ karmaÉy avidvÀÎso yathÀ kurvanti bhÀrata | kuryÀd vidvÀÎs tathÀsaktaÌ cikÁrÍur lokasaÎgraham ||3-25||

ु े ं जनयदाना  े ं कमसिनाम न बिभद ।् ् ु समाचरन ॥३-२६॥ े   िवाः जोषयवकमािण na buddhibhedaÎ janayed ajÈÀnÀÎ karmasaÇginÀm | joÍayet sarvakarmÀÉi vidvÀn yuktaÏ samÀcaran ||3-26||

ु ैः कमािण  सवशः  । ृ े ियमाणािन गण कतः  ू ं अहकारिवमढाा कताहिमित मते ॥३-२७॥ prakÃteÏ kriyamÀÉÀni guÉaiÏ karmÀÉi sarvaÌaÏ | ahaÎkÀravimÂËhÀtmÀ kartÀham iti manyate ||3-27||

23

ु  तिव ु महाबाहो गणकमिवभागयोः । ु गणष ु े ु वत  इित मा न सत े ॥३-२८॥ गणा tattvavit tu mahÀbÀho guÉakarmavibhÀgayoÏ | guÉÀ guÉeÍu vartanta iti matvÀ na sajjate ||3-28||

ु  ु। ृ े ु ं ू स े गणकमस कतगणसमढाः ् ृ ृ तानकिवदो मािव िवचालयते ॥३-२९॥ prakÃter guÉasaÎmÂËhÀÏ sajjante guÉakarmasu | tÀn akÃtsnavido mandÀn kÃtsnavin na vicÀlayet ||3-29||

 कमािण  स े ं ााचतसा मिय सवािण । ु   भा ू य िनराशीिनममो िवगतरः ॥३-३०॥ mayi sarvÀÉi karmÀÉi saÎnyasyÀdhyÀtmacetasÀ | nirÀÌÁr nirmamo bhÂtvÀ yudhyasva vigatajvaraÏ ||3-30||

ु य े म े मतिमदं िनमनिति मानवाः । ु  ॥३-३१॥ ू े त े ऽिप कमिभः ावो ऽनसयो म ye me matam idaÎ nityam anutiÍÊhanti mÀnavÀÏ | ÌraddhÀvanto 'nasÂyanto mucyante te 'pi karmabhiÏ ||3-31||

ु ू े य े तदसयो नानिति म े मतम ।्  ू ं े सवानिवमढाािि नानचतसः ॥३-३२॥ ye tv etad abhyasÂyanto nÀnutiÍÊhanti me matam | sarvajÈÀnavimÂËhÀÎs tÀn viddhi naÍÊÀn acetasaÏ ||3-32||

े े ाः कतानवानिप ृ े  सश ं चत । ू ृ ं याि भतािन कित िनहः िकं किरित ॥३-३३॥ sadÃÌaÎ ceÍÊate svasyÀÏ prakÃter jÈÀnavÀn api | prakÃtiÎ yÀnti bhÂtÀni nigrahaÏ kiÎ kariÍyati ||3-33||

े े वितौ ।  रागषौ इियियाथ े  पिरपिनौ ॥३-३४॥ तयोन  वशमागौ indriyasyendriyasyÀrthe rÀgadveÍau vyavasthitau | tayor na vaÌam Àgacchet tau hy asya paripanthinau ||3-34||

24

ु परधमानि ु तात ।्  े याधम िवगणः े परधम भयावहः ॥३-३५॥ धम  िनधन ं यः ÌreyÀn svadharmo viguÉaÏ paradharmÀt svanuÍÊhitÀt | svadharme nidhanaÎ ÌreyaÏ paradharmo bhayÀvahaÏ ||3-35||

अजनु उवाच । ु ऽय ं पाप ं चरित पषः ू े यो अथ कन ।  बलािदव िनयोिजतः ॥३-३६॥ अिनिप वाय arjuna uvÀca | atha kena prayukto 'yaÎ pÀpaÎ carati pÂruÍaÏ | anicchann api vÀrÍÉeya balÀd iva niyojitaÏ ||3-36||

ु ीभगवानवाच । ु ु । काम एष ोध एष रजोगणसमवः ् े महाशनो महापाा िवनिमह वैिरणम ॥३-३७॥

ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kÀma eÍa krodha eÍa rajoguÉasamudbhavaÏ | mahÀÌano mahÀpÀpmÀ viddhy enam iha vairiÉam ||3-37||

ू े  े वियथादश े च। धमनाियत मलन ्  े ृ गभथा े े ृ ॥३-३८॥ यथोनावतो तनदमावतम dhÂmenÀvriyate vahnir yathÀdarÌo malena ca | yatholbenÀvÃto garbhas tathÀ tenedam ÀvÃtam ||3-38||

े े ािननो िनवैिरणा । ृ ं ानमतन आवत ूे े कौये रणानलन े च ॥३-३९॥ कामपण ÀvÃtaÎ jÈÀnam etena jÈÀnino nityavairiÉÀ | kÀmarÂpeÉa kaunteya duÍpÂreÉÀnalena ca ||3-39||

ु ु े। इियािण मनो बिरािधानमत ्  े ानमाव े म ॥३-४०॥ ृ दिहन एत ैिवमोहयष indriyÀÉi mano buddhir asyÀdhiÍÊhÀnam ucyate | etair vimohayaty eÍa jÈÀnam ÀvÃtya dehinam ||3-40||

25

तािमियायादौ िनय भरतषभ । ् पाान ं जिहने ं ानिवाननाशनम ॥३-४१॥ tasmÀt tvam indriyÀÉy Àdau niyamya bharatarÍabha | pÀpmÀnaÎ prajahihy enaÎ jÈÀnavijÈÀnanÀÌanam ||3-41||

े परं मनः । इियािण परायािरियः ु ु े परत ु सः ॥३-४२॥ मनस ु परा बिय बः indriyÀÉi parÀÉy Àhur indriyebhyaÏ paraÎ manaÏ | manasas tu parÀ buddhir yo buddheÏ paratas tu saÏ ||3-42||

ु े परं बा ु साानमाना ं एव ं बः । ् जिह श ं ु महाबाहो कामप ं रासदम ॥३-४३॥ evaÎ buddheÏ paraÎ buddhvÀ saÎstabhyÀtmÀnam ÀtmanÀ | jahi ÌatruÎ mahÀbÀho kÀmarÂpaÎ durÀsadam ||3-43||

26

ु ीभगवानवाच । इम ं िववत े योग ं ोवानहमयम ।् ् ु े ऽवीत ॥४-१॥ िववानव े ाह मनिराकव ÌrÁbhagavÀn uvÀca | imaÎ vivasvate yogaÎ proktavÀn aham avyayam | vivasvÀn manave prÀha manur ikÍvÀkave 'bravÁt ||4-1||

 िवः । ं ं राजषयो एव ं परपराािमम े े महता योगो नः परतप ं ॥४-२॥ स कालनह evaÎ paraÎparÀprÀptam imaÎ rÀjarÍayo viduÏ | sa kÀleneha mahatÀ yogo naÍÊaÏ paraÎtapa ||4-2||

ु स एवाय ं मया त े ऽ योगः ोः परातनः । ् े रह ं तमम े भो ऽिस म े सखा चित ॥४-३॥ sa evÀyaÎ mayÀ te 'dya yogaÏ proktaÏ purÀtanaÏ | bhakto 'si me sakhÀ ceti rahasyaÎ hy etad uttamam ||4-3||

अजनु उवाच । अपरं भवतो ज परं ज िववतः । े ं मादौ ोवािनित ॥४-४॥ कथमतिजानीया arjuna uvÀca | aparaÎ bhavato janma paraÎ janma vivasvataÏ | katham etad vijÀnÁyÀÎ tvam Àdau proktavÀn iti ||4-4||

ु ीभगवानवाच । बिन म े तीतािन जािन तव चाजनु ।  न  ं व े परतप ं ॥४-५॥ ताहं वदे सवािण ÌrÁbhagavÀn uvÀca | bahÂni me vyatÁtÀni janmÀni tava cÀrjuna | tÀny ahaÎ veda sarvÀÉi na tvaÎ vettha paraÎtapa ||4-5||

ू अजो ऽिप सयाा भतानामीरो ऽिप सन ।् ृ ं ामिधाय सभवाामायया ं कित ॥४-६॥ ajo 'pi sann avyayÀtmÀ bhÂtÀnÀm ÁÌvaro 'pi san | prakÃtiÎ svÀm adhiÍÊhÀya saÎbhavÀmy ÀtmamÀyayÀ ||4-6|| 27

 लािनभवित  भारत । यदा यदा िह धम ् ु  तदाान ं सृजाहम ॥४-७॥ अानमधम yadÀ yadÀ hi dharmasya glÀnir bhavati bhÀrata | abhyutthÀnam adharmasya tadÀtmÀnaÎ sÃjÀmy aham ||4-7||

ू ं िवनाशाय च ृ ताम ।् पिराणाय साधना  ं  सभवािम ं धमसापनाथाय यगु े यगु े ॥४-८॥

paritrÀÉÀya sÀdhÂnÀÎ vinÀÌÀya ca duÍkÃtÀm | dharmasaÎsthÀpanÀrthÀya saÎbhavÀmi yuge yuge ||4-8||

े ततः । ज कम  च म े िदमवे ं यो वि ु  न ैित मामित े सो ऽजनु ॥४-९॥ ा दहे ं पनज janma karma ca me divyam evaÎ yo vetti tattvataÏ | tyaktvÀ dehaÎ punarjanma naiti mÀm eti so 'rjuna ||4-9||

ु वीतरागभयोधा मया मामपाि ताः । ू मावमागताः ॥४-१०॥ बहवो ानतपसा पता vÁtarÀgabhayakrodhÀ manmayÀ mÀm upÀÌritÀÏ | bahavo jÈÀnatapasÀ pÂtÀ madbhÀvam ÀgatÀÏ ||4-10||

ं य े यथा मा ं प े ताथ ैव भजाहम ।् ु  ु  े मनाः  ॥४-११॥ मम वानवत पाथ  सवशः

ye yathÀ mÀÎ prapadyante tÀÎs tathaiva bhajÀmy aham | mama vartmÀnuvartante manuÍyÀÏ pÀrtha sarvaÌaÏ ||4-11||

 ं िसिं यज इह दवताः े काः कमणा ।  कमजा  ॥४-१२॥ ि ं िह मानषु े लोके िसिभवित kÀÇkÍantaÏ karmaÉÀÎ siddhiÎ yajanta iha devatÀÏ | kÍipraÎ hi mÀnuÍe loke siddhir bhavati karmajÀ ||4-12||

ु ु   मया सृ ं गणकमिवभागशः  चातवय । ्   त कतारमिप मा ं िवकतारमयम ॥४-१३॥ cÀturvarÉyaÎ mayÀ sÃÍÊaÎ guÉakarmavibhÀgaÌaÏ | tasya kartÀram api mÀÎ viddhy akartÀram avyayam ||4-13||

28

 िलि न म े कमफल  े ृहा । न मा ं कमािण   स बत े ॥४-१४॥ इित मा ं यो ऽिभजानाित कमिभन na mÀÎ karmÀÉi limpanti na me karmaphale spÃhÀ | iti mÀÎ yo 'bhijÀnÀti karmabhir na sa badhyate ||4-14||

ु ु ु । ू  ममिभः ृ ं कम  पवरिप एव ं ाा कत ् ु कमव ता ं पवः ू  पवतर ू  ं कतम ृ क ॥४-१५॥

evaÎ jÈÀtvÀ kÃtaÎ karma pÂrvair api mumukÍubhiÏ | kuru karmaiva tasmÀt tvaÎ pÂrvaiÏ pÂrvataraÎ kÃtam ||4-15||

 कवयो ऽ मोिहताः । िकं कम  िकमकमित ् ु त े कम  वािम याा मोस े ऽशभात ॥४-१६॥ kiÎ karma kim akarmeti kavayo 'py atra mohitÀÏ | tat te karma pravakÍyÀmi yaj jÈÀtvÀ mokÍyase 'ÌubhÀt ||4-16||

 िप बो ं बो ं च िवकमणः  । कमणो   गितः ॥४-१७॥ अकमण बो ं गहना कमणो

karmaÉo hy api boddhavyaÎ boddhavyaÎ ca vikarmaÉaÏ | akarmaÉaÌ ca boddhavyaÎ gahanÀ karmaÉo gatiÏ ||4-17||

  यः पयदकमिण  च कम  यः । े कमयकम ् ु ु े ु स यः ु ककमकत  ृ ॥४-१८॥ ृ स बिमानष karmaÉy akarma yaÏ paÌyed akarmaÉi ca karma yaÏ | sa buddhimÀn manuÍyeÍu sa yuktaÏ kÃtsnakarmakÃt ||4-18||

 । ं य सव समाराः कामसकविजताः ु ॥४-१९॥  ं तमाः पिडत ं बधाः ानािदधकमाण yasya sarve samÀrambhÀÏ kÀmasaÎkalpavarjitÀÏ | jÈÀnÀgnidagdhakarmÀÉaÎ tam ÀhuÏ paÉËitaÎ budhÀÏ ||4-19||

 ं िनतृो िनरायः । ा कमफलास  ृ ऽिप न ैव िकं िचरोित सः ॥४-२०॥ कमयिभवो tyaktvÀ karmaphalÀsaÇgaÎ nityatÃpto nirÀÌrayaÏ | karmaÉy abhipravÃtto 'pi naiva kiÎ cit karoti saÏ ||4-20||

29

  िनराशीयतिचाा सवपिरहः । ् ु  े ं कम  कवाोित शारीरं कवल िकिषम ॥४-२१॥ nirÀÌÁr yatacittÀtmÀ tyaktasarvaparigrahaÏ | ÌÀrÁraÎ kevalaÎ karma kurvan nÀpnoti kilbiÍam ||4-21||

ं ु ातीतो ं यालाभसतो िवमरः । ृ समः िसाविसौ च कािप न िनबत े ॥४-२२॥ yadÃcchÀlÀbhasaÎtuÍÊo dvaÎdvÀtÁto vimatsaraÏ | samaÏ siddhÀv asiddhau ca kÃtvÀpi na nibadhyate ||4-22||

ु े गतस म ानावितचतसः । यायाचरतः कम  सम ं िवलीयत े ॥४-२३॥

gatasaÇgasya muktasya jÈÀnÀvasthitacetasaÏ | yajÈÀyÀcarataÏ karma samagraÎ pravilÁyate ||4-23||

 ं हिवाौ  ापण णा तम ।्   ैव तने ग ं कमसमािधना ॥४-२४॥ brahmÀrpaÉaÎ brahmahavir brahmÀgnau brahmaÉÀ hutam | brahmaiva tena gantavyaÎ brahmakarmasamÀdhinÀ ||4-24||

ु े े य ं योिगनः पयपासत े। दैवमवापर ु ॥४-२५॥ ाावपरे य ं यने ैवोपजित daivam evÀpare yajÈaÎ yoginaÏ paryupÀsate | brahmÀgnÀv apare yajÈaÎ yajÈenaivopajuhvati ||4-25||

ु जित ु । ं ोादीनीियाय े सयमािष ु ॥४-२६॥ शादीिषयान इियािष ु जित ÌrotrÀdÁnÁndriyÀÉy anye saÎyamÀgniÍu juhvati | ÌabdÀdÁn viÍayÀn anya indriyÀgniÍu juhvati ||4-26||

  ाणकमािण  चापरे । सवाणीियकमािण ु ानदीिपत े ॥४-२७॥ ं आसयमयोगाौ जित sarvÀÉÁndriyakarmÀÉi prÀÉakarmÀÉi cÀpare | ÀtmasaÎyamayogÀgnau juhvati jÈÀnadÁpite ||4-27||

30

यापोया योगयाथापरे । ं ाायानया यतयः सिशतताः ॥४-२८॥

dravyayajÈÀs tapoyajÈÀ yogayajÈÀs tathÀpare | svÀdhyÀyajÈÀnayajÈÀÌ ca yatayaÏ saÎÌitavratÀÏ ||4-28||

ु ाण ं ाण े ऽपान ं तथापरे । अपान े जित ाणापानगती ा ाणायामपरायणाः ॥४-२९॥ apÀne juhvati prÀÉaÎ prÀÉe 'pÀnaÎ tathÀpare | prÀÉÀpÀnagatÁ ruddhvÀ prÀÉÀyÀmaparÀyaÉÀÏ ||4-29||

ु । अपरे िनयताहाराः ाणााणषे ु जित सव ऽते े यिवदो यिपतकषाः ॥४-३०॥ apare niyatÀhÀrÀÏ prÀÉÀn prÀÉeÍu juhvati | sarve 'py ete yajÈavido yajÈakÍapitakalmaÍÀÏ ||4-30||

ु याि  सनातनम ।् यिशामृतभजो ु ऽः कसम ु नाय ं लोको ऽय कतो ॥४-३१॥ yajÈaÌiÍÊÀmÃtabhujo yÀnti brahma sanÀtanam | nÀyaÎ loko 'sty ayajÈasya kuto 'nyaÏ kurusattama ||4-31||

ु े। एव ं बिवधा या िवतता णो मख   े ं ाा िवमोस े ॥४-३२॥ कमजािि तावानव evaÎ bahuvidhÀ yajÈÀ vitatÀ brahmaÉo mukhe | karmajÀn viddhi tÀn sarvÀn evaÎ jÈÀtvÀ vimokÍyase ||4-32||

े ं । यामयााानयः परतप  ं पाथ  ान े पिरसमात े ॥४-३३॥ सव कमािखल ÌreyÀn dravyamayÀd yajÈÀj jÈÀnayajÈaÏ paraÎtapa | sarvaÎ karmÀkhilaÎ pÀrtha jÈÀne parisamÀpyate ||4-33||

े । तिि िणपातने पिरने सवया  ॥४-३४॥ े उपदि त े ान ं ािननदिशनः

tad viddhi praÉipÀtena paripraÌnena sevayÀ | upadekÍyanti te jÈÀnaÎ jÈÀninas tattvadarÌinaÏ ||4-34||

31

ु े ं यािस पाडव । याा न पनमहमव ू े े ाथो मिय ॥४-३५॥ यने भताशषण yaj jÈÀtvÀ na punar moham evaÎ yÀsyasi pÀÉËava | yena bhÂtÀny aÌeÍeÉa drakÍyasy Àtmany atho mayi ||4-35||

े े सवः  पापकमः ृ अिप चदिस पापः । ृ ं सतिरिस ं सव ानवने ैव विजन ॥४-३६॥

api ced asi pÀpebhyaÏ sarvebhyaÏ pÀpakÃttamaÏ | sarvaÎ jÈÀnaplavenaiva vÃjinaÎ saÎtariÍyasi ||4-36||

ु े ऽजनु ।  ं सिमो ऽिभसात यथ ैधािस ु े तथा ॥४-३७॥   भसात ानािः सवकमािण yathaidhÀÎsi samiddho 'gnir bhasmasÀt kurute 'rjuna | jÈÀnÀgniÏ sarvakarmÀÉi bhasmasÀt kurute tathÀ ||4-37||

न िह ानने सश ं पिविमह िवत े । े ं तय ं योगसिसः कालनािन िवित ॥४-३८॥ na hi jÈÀnena sadÃÌaÎ pavitram iha vidyate | tat svayaÎ yogasaÎsiddhaÏ kÀlenÀtmani vindati ||4-38||

े ान ं तरः सयतियः ं ं े ावाभत । े ान ं ला परा ं शािमिचरणािधगित ॥४-३९॥ ÌraddhÀvÀÎl labhate jÈÀnaÎ tatparaÏ saÎyatendriyaÏ | jÈÀnaÎ labdhvÀ parÀÎ ÌÀntim acireÉÀdhigacchati ||4-39||

ं अाधान सशयाा िवनयित । ु ं सशयानः ं नाय ं लोको ऽि न परो न सख ॥४-४०॥ ajÈaÌ cÀÌraddadhÀnaÌ ca saÎÌayÀtmÀ vinaÌyati | nÀyaÎ loko 'sti na paro na sukhaÎ saÎÌayÀtmanaÏ ||4-40||

 ं ानसिछसशयम ं ं ं योगसकमाण ।्  िनबि धनजय ं ॥४-४१॥ आव ं न कमािण yogasaÎnyastakarmÀÉaÎ jÈÀnasaÎchinnasaÎÌayam | ÀtmavantaÎ na karmÀÉi nibadhnanti dhanaÎjaya ||4-41||

32

ं ू ं  ं ानािसनानः । तादानसभत ं ं योगमाितोि भारत ॥४-४२॥ िछ ैन ं सशय tasmÀd ajÈÀnasaÎbhÂtaÎ hÃtsthaÎ jÈÀnÀsinÀtmanaÏ | chittvainaÎ saÎÌayaÎ yogam ÀtiÍÊhottiÍÊha bhÀrata ||4-42||

33

अजनु उवाच । ु  ं क ं ं कमणा ृ पनयग ं च शसिस ं सास । ् ु ू सिनितम े एतयोरक े ं त े िह यय ॥५-१॥ arjuna uvÀca | saÎnyÀsaÎ karmaÉÀÎ kÃÍÉa punar yogaÎ ca ÌaÎsasi | yac chreya etayor ekaÎ tan me brÂhi suniÌcitam ||5-1||

ु ीभगवानवाच । ु ।  े ं सासः कमयोग िनःयसकरावभौ  ं  तयो ु कमसासामयोगो िविशत े ॥५-२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | saÎnyÀsaÏ karmayogaÌ ca niÏÌreyasakarÀv ubhau | tayos tu karmasaÎnyÀsÀt karmayogo viÌiÍyate ||5-2||

े स िनसासी े न काित । ं यः यो न ि ु ं बामत ु  िह महाबाहो सख े ॥५-३॥ िनो

jÈeyaÏ sa nityasaÎnyÀsÁ yo na dveÍÊi na kÀÇkÍati | nirdvaÎdvo hi mahÀbÀho sukhaÎ bandhÀt pramucyate ||5-3||

ं सायोगौ पृथबालाः वदि न पिडताः । ् ु  े फलम ॥५-४॥ एकमाितः सगभयोिवत sÀÎkhyayogau pÃthag bÀlÀÏ pravadanti na paÉËitÀÏ | ekam apy ÀsthitaÏ samyag ubhayor vindate phalam ||5-4||

ं ैः ात े ान ं तोग ैरिप गत े । या ं ं च योग ं च यः पयित स पयित ॥५-५॥ एकं सा yat sÀÎkhyaiÏ prÀpyate sthÀnaÎ tad yogair api gamyate | ekaÎ sÀÎkhyaÎ ca yogaÎ ca yaÏ paÌyati sa paÌyati ||5-5||

ु महाबाहो ःखमामयोगतः ु ं सास । ु मिन ु  निचरणािधगित े योगयो ॥५-६॥ saÎnyÀsas tu mahÀbÀho duÏkham Àptum ayogataÏ | yogayukto munir brahma nacireÉÀdhigacchati ||5-6||

34

ु िवशाा ु े योगयो िविजताा िजतियः । ु   ू ू सवभताभताा कविप न िलत े ॥५-७॥ yogayukto viÌuddhÀtmÀ vijitÀtmÀ jitendriyaÏ | sarvabhÂtÀtmabhÂtÀtmÀ kurvann api na lipyate ||5-7||

ु मते तिवत ।् न ैव िकं िचरोमीित यो ् पयवशिपसन ॥५-८॥ ृ naiva kiÎ cit karomÁti yukto manyeta tattvavit | paÌyaÈ ÌÃÉvan spÃÌaÈ jighrann aÌnan gacchan svapaÈ Ìvasan ||5-8||

ृ ु लपिसृजिषि िमषिप । ्  इित धारयन ॥५-९॥ इियाणीियाथष ु वत pralapan visÃjan gÃhÉann unmiÍan nimiÍann api | indriyÀÉÁndriyÀrtheÍu vartanta iti dhÀrayan ||5-9||

 सं ा करोित यः । याधाय कमािण िलत े न स पापने पपिमवासा ॥५-१०॥ brahmaÉy ÀdhÀya karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ karoti yaÏ | lipyate na sa pÀpena padmapatram ivÀmbhasÀ ||5-10||

ु कवलै े िरिय ैरिप । कायने मनसा बा ु  सं ाशय ु े ॥५-११॥ योिगनः कम  कवि kÀyena manasÀ buddhyÀ kevalair indriyair api | yoginaÏ karma kurvanti saÇgaÎ tyaktvÀtmaÌuddhaye ||5-11||

ु कमफल  ं ा शािमाोित न ैिकीम ।् यः ु कामकारण े फले सो िनबत े ॥५-१२॥ अयः yuktaÏ karmaphalaÎ tyaktvÀ ÌÀntim Àpnoti naiÍÊhikÁm | ayuktaÏ kÀmakÀreÉa phale sakto nibadhyate ||5-12||

ु ं वशी ।   मनसा सा े सख ं सवकमािण ् ु  कारयन ॥५-१३॥ े न ैव कव नवारे परु े दही sarvakarmÀÉi manasÀ saÎnyasyÀste sukhaÎ vaÌÁ | navadvÀre pure dehÁ naiva kurvan na kÀrayan ||5-13||

35

 लोक सृजित भःु । न कतृ ं न कमािण  ं ं भाव ु वतत े ॥५-१४॥ न कमफलसयोग na kartÃtvaÎ na karmÀÉi lokasya sÃjati prabhuÏ | na karmaphalasaÎyogaÎ svabhÀvas tu pravartate ||5-14||

ु ृ ं िवभःु । नाद े क िचाप ं न च ैव सकत ु े ृ ं ान ं तने मि अाननावत जवः ॥५-१५॥ nÀdatte kasya cit pÀpaÎ na caiva sukÃtaÎ vibhuÏ | ajÈÀnenÀvÃtaÎ jÈÀnaÎ tena muhyanti jantavaÏ ||5-15||

े ं नािशतमानः । ानने त ु तदान ं यषा ् े ं काशयित तरम ॥५-१६॥ तषामािदवान jÈÀnena tu tad ajÈÀnaÎ yeÍÀÎ nÀÌitam ÀtmanaÏ | teÍÀm Àdityavaj jÈÀnaÎ prakÀÌayati tatparam ||5-16||

तयदाानिारायणाः । ु ु ू ृ ं ानिनधतकषाः गपनरावि ॥५-१७॥

tadbuddhayas tadÀtmÀnas tanniÍÊhÀs tatparÀyaÉÀÏ | gacchanty apunarÀvÃttiÎ jÈÀnanirdhÂtakalmaÍÀÏ ||5-17||

ं े ाण े गिव हििन । िवािवनयसप ु च ैव पाके च पिडताः समदिशनः  ॥५-१८॥ शिन vidyÀvinayasaÎpanne brÀhmaÉe gavi hastini | Ìuni caiva ÌvapÀke ca paÉËitÀÏ samadarÌinaÏ ||5-18||

 सग यषा े ं सा े ित ं मनः । इहैव त ैिजतः िनदष ं िह सम ं  तािण त े िताः ॥५-१९॥ ihaiva tair jitaÏ sargo yeÍÀÎ sÀmye sthitaÎ manaÏ | nirdoÍaÎ hi samaÎ brahma tasmÀd brahmaÉi te sthitÀÏ ||5-19||

े े ं ा नोिजा न िय चाियम ।् ु ं ू िविण ितः ॥५-२०॥ िरबिरसमढो

na prahÃÍyet priyaÎ prÀpya nodvijet prÀpya cÀpriyam | sthirabuddhir asaÎmÂËho brahmavid brahmaÉi sthitaÏ ||5-20||

36

ु ।्  बाशसाा िवािन यखम ु ु े ॥५-२१॥ ु स योगयाा सखमयमत bÀhyasparÌeÍv asaktÀtmÀ vindaty Àtmani yat sukham | sa brahmayogayuktÀtmÀ sukham akÍayam aÌnute ||5-21||

 भोगा ःखयोनय एव त े । ं य े िह सशजा ु ॥५-२२॥ आवः कौये न तषे ु रमत े बधः ye hi saÎsparÌajÀ bhogÀ duÏkhayonaya eva te | ÀdyantavantaÏ kaunteya na teÍu ramate budhaÏ ||5-22||

शोतीहैव यः सोढंु ारीरिवमोणात ।् ु स सखी ु नरः ॥५-२३॥ े ं स यः कामोधोवं वग ÌaknotÁhaiva yaÏ soËhuÎ prÀk ÌarÁravimokÍaÉÀt | kÀmakrodhodbhavaÎ vegaÎ sa yuktaÏ sa sukhÁ naraÏ ||5-23||

ु ऽरारामथाितरव े यः । यो ऽःसखो  ं भतो ू ऽिधगित ॥५-२४॥ स योगी िनवाण yo 'ntaÏsukho 'ntarÀrÀmas tathÀntarjyotir eva yaÏ | sa yogÁ brahmanirvÀÉaÎ brahmabhÂto 'dhigacchati ||5-24||

 षयः ीणकषाः । लभ े िनवाणमृ  ू े रताः ॥५-२५॥ िछैधा यताानः सवभतिहत labhante brahmanirvÀÉam ÃÍayaÏ kÍÁÉakalmaÍÀÏ | chinnadvaidhÀ yatÀtmÀnaÏ sarvabhÂtahite ratÀÏ ||5-25||

ु े ं यतीना ं यतचतसाम कामोधिवयाना ।् ्  ं वतत े िविदतानाम ॥५-२६॥ अिभतो िनवाण

kÀmakrodhaviyuktÀnÀÎ yatÁnÀÎ yatacetasÀm | abhito brahmanirvÀÉaÎ vartate viditÀtmanÀm ||5-26||

ु ।  ृ बिहबाा  ं ु ैवारे वोः शाा ृ नासारचािरणौ ॥५-२७॥ ाणापानौ समौ का sparÌÀn kÃtvÀ bahir bÀhyÀÎÌ cakÍuÌ caivÀntare bhruvoÏ | prÀÉÀpÀnau samau kÃtvÀ nÀsÀbhyantaracÀriÉau ||5-27||

37

ु ु े यतियमनोबिमिनमपरायणः । ु एव सः ॥५-२८॥ े िवगताभयोधो यः सदा म yatendriyamanobuddhir munir mokÍaparÀyaÉaÏ | vigatecchÀbhayakrodho yaÏ sadÀ mukta eva saÏ ||5-28||

 े भोारं यतपसा ं सवलोकमहरम ।् ु ं सवभताना  ू ं ाा मा ं शािमृित ॥५-२९॥ सद bhoktÀraÎ yajÈatapasÀÎ sarvalokamaheÌvaram | suhÃdaÎ sarvabhÂtÀnÀÎ jÈÀtvÀ mÀÎ ÌÀntim Ãcchati ||5-29||

38

ु ीभगवानवाच ।  ं काय कम  करोित यः । अनाितः कमफल ं स सासी च योगी च न िनरिन  चाियः ॥६-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | anÀÌritaÏ karmaphalaÎ kÀryaÎ karma karoti yaÏ | sa saÎnyÀsÁ ca yogÁ ca na niragnir na cÀkriyaÏ ||6-1||

ं य ं सासिमित ायग ं त ं िवि पाडव । ं ं न ससको योगी भवित कन ॥६-२॥ yaÎ saÎnyÀsam iti prÀhur yogaÎ taÎ viddhi pÀÉËava | na hy asaÎnyastasaÎkalpo yogÁ bhavati kaÌ cana ||6-2||

ु ु े ं कम  कारणमत े। आोमनयग ु े ॥६-३॥ योगाढ त ैव शमः कारणमत

ÀrurukÍor muner yogaÎ karma kÀraÉam ucyate | yogÀrÂËhasya tasyaiva ÌamaÏ kÀraÉam ucyate ||6-3||

 ु े े।  ु न कमनषत यदा िह नियाथष  ं ं सवसकसासी योगाढदोत े ॥६-४॥ yadÀ hi nendriyÀrtheÍu na karmasv anuÍajjate | sarvasaÎkalpasaÎnyÀsÁ yogÀrÂËhas tadocyate ||6-4||

े ं नाानमवसादयते ।् उरदानाान ु व िरपरानः ु आैव ानो बराै ॥६-५॥

uddhared ÀtmanÀtmÀnaÎ nÀtmÀnam avasÀdayet | Àtmaiva hy Àtmano bandhur Àtmaiva ripur ÀtmanaÏ ||6-5||

ु े बराान यनाै वाना िजतः । ् ु ॥६-६॥  अनान ु शु े वतताै व शवत bandhur ÀtmÀtmanas tasya yenÀtmaivÀtmanÀ jitaÏ | anÀtmanas tu Ìatrutve vartetÀtmaiva Ìatruvat ||6-6||

िजतानः शा परमाा समािहतः । ु खषे ु तथा मानावमानयोः ॥६-७॥ शीतोसखः jitÀtmanaÏ praÌÀntasya paramÀtmÀ samÀhitaÏ | 39

ÌÁtoÍÉasukhaduÏkheÍu tathÀ mÀnÀvamÀnayoÏ ||6-7||

ू े ानिवानतृाा कटो िविजतियः । ु इत ु े योगी समलोामकानः ॥६-८॥ य jÈÀnavijÈÀnatÃptÀtmÀ kÂÊastho vijitendriyaÏ | yukta ity ucyate yogÁ samaloÍÊÀÌmakÀÈcanaÏ ||6-8||

ु ु। ु ु े सिायदासीनमबष ु ु  े ॥६-९॥ साधिप च पापषे ु समबििविशत

suhÃnmitrÀryudÀsÁnamadhyasthadveÍyabandhuÍu | sÀdhuÍv api ca pÀpeÍu samabuddhir viÌiÍyate ||6-9||

ु योगी यीत सततमाान ं रहिस ितः । एकाकी यतिचाा िनराशीरपिरहः ॥६-१०॥ yogÁ yuÈjÁta satatam ÀtmÀnaÎ rahasi sthitaÏ | ekÀkÁ yatacittÀtmÀ nirÀÌÁr aparigrahaÏ ||6-10||

ु दश े े िता िरमासनमानः । शचौ ् ु ु ं नाितनीच ं च ैलािजनकशोरम नाित ॥६-११॥ Ìucau deÌe pratiÍÊhÀpya sthiram Àsanam ÀtmanaÏ | nÀtyucchritaÎ nÀtinÁcaÎ cailÀjinakuÌottaram ||6-11||

े ृ यतिचियियः तैका ं मनः का । ु ु े ॥६-१२॥ उपिवयासन े याोगमािवशय tatraikÀgraÎ manaÏ kÃtvÀ yatacittendriyakriyaÏ | upaviÌyÀsane yuÈjyÀd yogam ÀtmaviÌuddhaye ||6-12||

सम ं कायिशरोीव ं धारयचलं िरः । ् ं े नािसका ं  ं िदशानवलोकयन ॥६-१३॥ स samaÎ kÀyaÌirogrÁvaÎ dhÀrayann acalaÎ sthiraÏ | saÎprekÍya nÀsikÀgraÎ svaÎ diÌaÌ cÀnavalokayan ||6-13||

 े ितः । शााा िवगतभीचािरत ु आसीत मरः ॥६-१४॥ ं मनः सय मिो य

praÌÀntÀtmÀ vigatabhÁr brahmacÀrivrate sthitaÏ | manaÏ saÎyamya maccitto yukta ÀsÁta matparaÏ ||6-14||

40

ु े ं सदाान ं योगी िनयतमानसः । यव  ं मा ं मिधगित ॥६-१५॥ शाि ं िनवाणपरमा

yuÈjann evaÎ sadÀtmÀnaÎ yogÁ niyatamÀnasaÏ | ÌÀntiÎ nirvÀÉaparamÀÎ matsaÎsthÀm adhigacchati ||6-15||

नात ु योगो ऽि न च ैकामनतः । न चाितशील जातो न ैव चाजनु ॥६-१६॥ nÀtyaÌnatas tu yogo 'sti na caikÀntam anaÌnataÏ | na cÀtisvapnaÌÁlasya jÀgrato naiva cÀrjuna ||6-16||

ु ु े  ु। याहारिवहार यच कमस ु यावबोध योगो भवित ःखहा ॥६-१७॥ yuktÀhÀravihÀrasya yuktaceÍÊasya karmasu | yuktasvapnÀvabodhasya yogo bhavati duÏkhahÀ ||6-17||

े े। यदा िविनयत ं िचमावावितत ु इत ु  े य े तदा ॥६-१८॥ िनःृहः सवकामो yadÀ viniyataÎ cittam Àtmany evÀvatiÍÊhate | niÏspÃhaÏ sarvakÀmebhyo yukta ity ucyate tadÀ ||6-18||

ृ । े े सोपमा ता यथा दीपो िनवातो नत ु योिगनो यतिच यतो योगमानः ॥६-१९॥ yathÀ dÁpo nivÀtastho neÇgate sopamÀ smÃtÀ | yogino yatacittasya yuÈjato yogam ÀtmanaÏ ||6-19||

े । योपरमत े िच ं िनं योगसवया ु य च ैवानाान ं पयािन तित ॥६-२०॥ yatroparamate cittaÎ niruddhaÎ yogasevayÀ | yatra caivÀtmanÀtmÀnaÎ paÌyann Àtmani tuÍyati ||6-20||

ु ं यिामतीियम सखमािक ।् ु े य न च ैवाय ं ितलित ततः ॥६-२१॥ वि sukham ÀtyantikaÎ yat tad buddhigrÀhyam atÁndriyam | vetti yatra na caivÀyaÎ sthitaÌ calati tattvataÏ ||6-21||

41

य ं ला चापरं लाभ ं मत े नािधकं ततः । ु यिितो न ःखने गणािप िवचात े ॥६-२२॥ yaÎ labdhvÀ cÀparaÎ lÀbhaÎ manyate nÀdhikaÎ tataÏ | yasmin sthito na duÏkhena guruÉÀpi vicÀlyate ||6-22||

ं ं योगसितम ं त ं िवाःखसयोगिवयोग ।् ु  े स िनयने योो योगो ऽिनिवणचतसा ॥६-२३॥ taÎ vidyÀd duÏkhasaÎyogaviyogaÎ yogasaÎjÈitam | sa niÌcayena yoktavyo yogo 'nirviÉÉacetasÀ ||6-23||

 े ं ं सकभवाामाा सवानशषतः । े ं िविनय समतः ॥६-२४॥ मनस ैवियाम

saÎkalpaprabhavÀn kÀmÀÎs tyaktvÀ sarvÀn aÌeÍataÏ | manasaivendriyagrÀmaÎ viniyamya samantataÏ ||6-24||

े ु धितगहीतया ृ ृ शन ैः शन ैपरमा । ् ं ं मनः का ृ न िकं िचदिप िचयते ॥६-२५॥ आस ÌanaiÏ Ìanair uparamed buddhyÀ dhÃtigÃhÁtayÀ | ÀtmasaÎsthaÎ manaÏ kÃtvÀ na kiÎ cid api cintayet ||6-25||

यतो यतो िनरित मनलमिरम ।् ् तततो िनय ैतदावे वश ं नयते ॥६-२६॥ yato yato niÌcarati manaÌ caÈcalam asthiram | tatas tato niyamyaitad Àtmany eva vaÌaÎ nayet ||6-26||

ु ु शामनस ं ने ं योिगन ं सखममम ।् ् ू उप ैित शारजस ं भतमकषम ॥६-२७॥ praÌÀntamanasaÎ hy enaÎ yoginaÎ sukham uttamam | upaiti ÌÀntarajasaÎ brahmabhÂtam akalmaÍam ||6-27||

ु े ं सदाान ं योगी िवगतकषः । यव ु े ॥६-२८॥ ु े सशम ु  ं ं सखमत सखन yuÈjann evaÎ sadÀtmÀnaÎ yogÁ vigatakalmaÍaÏ | sukhena brahmasaÎsparÌam atyantaÎ sukham aÌnute ||6-28||

42

 ू  ू ं सवभतािन सवभतमाान चािन । ु  ॥६-२९॥ ईत े योगयाा सव समदशनः

sarvabhÂtastham ÀtmÀnaÎ sarvabhÂtÀni cÀtmani | ÁkÍate yogayuktÀtmÀ sarvatra samadarÌanaÏ ||6-29||

यो मा ं पयित सव सव च मिय पयित । ताहं न णयािम स च म े न णयित ॥६-३०॥ yo mÀÎ paÌyati sarvatra sarvaÎ ca mayi paÌyati | tasyÀhaÎ na praÉaÌyÀmi sa ca me na praÉaÌyati ||6-30||

 ू े ं यो मा ं भजकमाितः सवभतित ।  वतमानो  सवथा ऽिप स योगी मिय वतत े ॥६-३१॥ sarvabhÂtasthitaÎ yo mÀÎ bhajaty ekatvam ÀsthitaÏ | sarvathÀ vartamÀno 'pi sa yogÁ mayi vartate ||6-31||

आौपने सव सम ं पयित यो ऽजनु । ु ं वा यिद वा ःख ं स योगी परमो मतः ॥६-३२॥ सख

Àtmaupamyena sarvatra samaÎ paÌyati yo 'rjuna | sukhaÎ vÀ yadi vÀ duÏkhaÎ sa yogÁ paramo mataÏ ||6-32||

अजनु उवाच । ु ू । यो ऽय ं योगया ोः साने मधसदन ् एताहं न पयािम चलािित ं िराम ॥६-३३॥ arjuna uvÀca | yo 'yaÎ yogas tvayÀ proktaÏ sÀmyena madhusÂdana | etasyÀhaÎ na paÌyÀmi caÈcalatvÀt sthitiÎ sthirÀm ||6-33||

ृ मािथ बलवढम ।् चलं िह मनः क ् ु ताहं िनहं म े वायोिरव सरम ॥६-३४॥ caÈcalaÎ hi manaÏ kÃÍÉa pramÀthi balavad dÃËham | tasyÀhaÎ nigrahaÎ manye vÀyor iva suduÍkaram ||6-34||

43

ु ीभगवानवाच ।  ं चलम ।् ं ं महाबाहो मनो िनह असशय ृ े ॥६-३५॥ े च गत अासने त ु कौये वैरायण ÌrÁbhagavÀn uvÀca | asaÎÌayaÎ mahÀbÀho mano durnigrahaÎ calam | abhyÀsena tu kaunteya vairÀgyeÉa ca gÃhyate ||6-35||

ं असयताना योगो ाप इित म े मितः । ु ु वयाना त ु यतता शो ऽवामपायतः ॥६-३६॥ asaÎyatÀtmanÀ yogo duÍprÀpa iti me matiÏ | vaÌyÀtmanÀ tu yatatÀ Ìakyo 'vÀptum upÀyataÏ ||6-36||

अजनु उवाच । े योगािलतमानसः । अयितः योपतो ं ं का ं गित ं क ृ गित ॥६-३७॥ अा योगसिसि arjuna uvÀca | ayatiÏ Ìraddhayopeto yogÀc calitamÀnasaÏ | aprÀpya yogasaÎsiddhiÎ kÀÎ gatiÎ kÃÍÉa gacchati ||6-37||

किोभयिविछािमव नयित । ू णः पिथ ॥६-३८॥ अितो महाबाहो िवमढो kaccin nobhayavibhraÍÊaÌ chinnÀbhram iva naÌyati | apratiÍÊho mahÀbÀho vimÂËho brahmaÉaÏ pathi ||6-38||

े ु  े ं ं क ृ छमहशषतः एत े सशय । ु े न पपत े ॥६-३९॥ ं दः सशया छा etan me saÎÌayaÎ kÃÍÉa chettum arhasy aÌeÍataÏ | tvad anyaÏ saÎÌayasyÀsya chettÀ na hy upapadyate ||6-39||

ु ीभगवानवाच । पाथ  न ैवहे नामु िवनाश िवत े । ृ न िह काणकिगित ु  ं तात गित ॥६-४०॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | pÀrtha naiveha nÀmutra vinÀÌas tasya vidyate | na hi kalyÀÉakÃt kaÌ cid durgatiÎ tÀta gacchati ||6-40||

44

ु ु ृ ं ा पयकताोकानिषा शातीः समाः । ु ीना ं ीमता ं गहे े योगो ऽिभजायत े ॥६-४१॥ शच prÀpya puÉyakÃtÀÎl lokÀn uÍitvÀ ÌÀÌvatÁÏ samÀÏ | ÌucÁnÀÎ ÌrÁmatÀÎ gehe yogabhraÍÊo 'bhijÀyate ||6-41||

ु े भवित धीमताम ।् अथ वा योिगनामवे कल ्  ं लोके ज यदीशम ॥६-४२॥ एति लभतर atha vÀ yoginÀm eva kule bhavati dhÁmatÀm | etad dhi durlabhataraÎ loke janma yad ÁdÃÌam ||6-42||

ु ं ं लभत े पौवदिहकम  े त त ं बिसयोग ।् ु ू सिसौ ं यतत े च ततो भयः कनन ॥६-४३॥ tatra taÎ buddhisaÎyogaÎ labhate paurvadehikam | yatate ca tato bhÂyaÏ saÎsiddhau kurunandana ||6-43||

ू  े तने ैव ियत े वशो ऽिप सः । पवाासन ु योग शाितवतत े ॥६-४४॥ िजासरिप

pÂrvÀbhyÀsena tenaiva hriyate hy avaÌo 'pi saÏ | jijÈÀsur api yogasya ÌabdabrahmÀtivartate ||6-44||

ं ु यातमान ु योगी सशिकिषः । ् े ं तो याित परा ं गितम ॥६-४५॥ अनकजसिस prayatnÀd yatamÀnas tu yogÁ saÎÌuddhakilbiÍaÏ | anekajanmasaÎsiddhas tato yÀti parÀÎ gatim ||6-45||

तपिो ऽिधको योगी ािनो ऽिप मतो ऽिधकः ।  किमािधको योगी ताोगी भवाजनु ॥६-४६॥ tapasvibhyo 'dhiko yogÁ jÈÀnibhyo 'pi mato 'dhikaÏ | karmibhyaÌ cÀdhiko yogÁ tasmÀd yogÁ bhavÀrjuna ||6-46||

े  ं मतनाराना योिगनामिप सवषा । ु ावाजत े यो मा ं स म े यतमो मतः ॥६-४७॥ yoginÀm api sarveÍÀÎ madgatenÀntarÀtmanÀ | ÌraddhÀvÀn bhajate yo mÀÎ sa me yuktatamo mataÏ ||6-47||

45

ु ीभगवानवाच । ु मासमनाः पाथ  योग ं यदायः । ं ं सम ं मा ं यथा ािस तण ु ॥७-१॥ असशय ÌrÁbhagavÀn uvÀca | mayy ÀsaktamanÀÏ pÀrtha yogaÎ yuÈjan madÀÌrayaÏ | asaÎÌayaÎ samagraÎ mÀÎ yathÀ jÈÀsyasi tac chÃÉu ||7-1||

े ान ं त े ऽहं सिवानिमदं वाशषतः । ू ऽातमविशत े ॥७-२॥ याा नहे भयो

jÈÀnaÎ te 'haÎ savijÈÀnam idaÎ vakÍyÀmy aÌeÍataÏ | yaj jÈÀtvÀ neha bhÂyo 'nyaj jÈÀtavyam avaÌiÍyate ||7-2||

ु ं सहषे ु कितित िसय े । मनाणा े ततः ॥७-३॥ यततामिप िसाना ं किा ं वि manuÍyÀÉÀÎ sahasreÍu kaÌ cid yatati siddhaye | yatatÀm api siddhÀnÀÎ kaÌ cin mÀÎ vetti tattvataÏ ||7-3||

ु े च। ू भिमरापो ऽनलो वायःु ख ं मनो बिरव ं ृ अहकार इतीय ं म े िभा कितरधा ॥७-४॥ bhÂmir Àpo 'nalo vÀyuÏ khaÎ mano buddhir eva ca | ahaÎkÀra itÁyaÎ me bhinnÀ prakÃtir aÍÊadhÀ ||7-4||

े ं कित ृ ं िवि म े पराम ।् अपरयिमता ् ू ं महाबाहो ययदे ं धायत े जगत ॥७-५॥ जीवभता apareyam itas tv anyÀÎ prakÃtiÎ viddhi me parÀm | jÁvabhÂtÀÎ mahÀbÀho yayedaÎ dhÀryate jagat ||7-5||

ु ू  एतोनीिन भतािन सवाणीपधारय । ृ अहं क जगतः भवः लयथा ॥७-६॥ etadyonÁni bhÂtÀni sarvÀÉÁty upadhÀraya | ahaÎ kÃtsnasya jagataÏ prabhavaÏ pralayas tathÀ ||7-6||

ं । मः परतरं नािं िचदि धनजय  ं ोत ं सू े मिणगणा इव ॥७-७॥ मिय सविमद mattaÏ parataraÎ nÀnyat kiÎ cid asti dhanaÎjaya | mayi sarvam idaÎ protaÎ sÂtre maÉigaÉÀ iva ||7-7|| 46

ू  । रसो ऽहम ु कौये भाि शिशसययोः  े े ु शः ख े पौष ं नषृ ु ॥७-८॥ णवः सववदष raso 'ham apsu kaunteya prabhÀsmi ÌaÌisÂryayoÏ | praÉavaÏ sarvavedeÍu ÌabdaÏ khe pauruÍaÎ nÃÍu ||7-8||

ु गः पृिथा ं च तजाि े पयो िवभावसौ ।  ू े ु तपाि तपिष ु ॥७-९॥ जीवन ं सवभतष

puÉyo gandhaÏ pÃthivyÀÎ ca tejaÌ cÀsmi vibhÀvasau | jÁvanaÎ sarvabhÂteÍu tapaÌ cÀsmi tapasviÍu ||7-9||

 ू ं िवि पाथ  सनातनम ।् बीज ं मा ं सवभताना ् ु ु े े बिबिमतामि तजजिनामहम ॥७-१०॥

bÁjaÎ mÀÎ sarvabhÂtÀnÀÎ viddhi pÀrtha sanÀtanam | buddhir buddhimatÀm asmi tejas tejasvinÀm aham ||7-10||

 ।् बलं बलवता ं चाहं कामरागिवविजतम  ू े ु कामो ऽि भरतषभ ॥७-११॥ धमािवो भतष balaÎ balavatÀÎ cÀhaÎ kÀmarÀgavivarjitam | dharmÀviruddho bhÂteÍu kÀmo 'smi bharatarÍabha ||7-11||

य े च ैव सािका भावा राजसाामसा य े । े तािि न हं तषे ु त े मिय ॥७-१२॥ म एवित ye caiva sÀttvikÀ bhÀvÀ rÀjasÀs tÀmasÀÌ ca ye | matta eveti tÀn viddhi na tv ahaÎ teÍu te mayi ||7-12||

ु  रिभः  ं जगत ।् े सविमद ििभगणमय ैभावै ् े परमयम ॥७-१३॥ मोिहत ं नािभजानाित मामः tribhir guÉamayair bhÀvair ebhiÏ sarvam idaÎ jagat | mohitaÎ nÀbhijÀnÀti mÀm ebhyaÏ param avyayam ||7-13||

ु े गणमयी दैवी षा मम माया रया । े ं तरि त े ॥७-१४॥ मामवे य े प े मायामता

daivÁ hy eÍÀ guÉamayÁ mama mÀyÀ duratyayÀ | mÀm eva ye prapadyante mÀyÀm etÀÎ taranti te ||7-14||

47

ू प े नराधमाः । न मा ं ृ ितनो मढाः माययापताना आसरु ं भावमािताः ॥७-१५॥ na mÀÎ duÍkÃtino mÂËhÀÏ prapadyante narÀdhamÀÏ | mÀyayÀpahÃtajÈÀnÀ ÀsuraÎ bhÀvam ÀÌritÀÏ ||7-15||

ु  भज े मा ं जनाः सकितनो ुृ चतिवधा ऽजनु । ु  ानी च भरतषभ ॥७-१६॥ आत िजासरथाथ caturvidhÀ bhajante mÀÎ janÀÏ sukÃtino 'rjuna | Àrto jijÈÀsur arthÀrthÁ jÈÀnÁ ca bharatarÍabha ||7-16||

ु एकभििविशत  े ं ानी िनय े। तषा  ं स च मम ियः ॥७-१७॥ ियो िह ािननो ऽथमह teÍÀÎ jÈÀnÁ nityayukta ekabhaktir viÌiÍyate | priyo hi jÈÀnino 'tyartham ahaÎ sa ca mama priyaÏ ||7-17||

उदाराः सव  एवैत े ानी ाैव म े मतम ।् ् ु े ु ं गितम ॥७-१८॥ आितः स िह याा मामवानमा udÀrÀÏ sarva evaite jÈÀnÁ tv Àtmaiva me matam | ÀsthitaÏ sa hi yuktÀtmÀ mÀm evÀnuttamÀÎ gatim ||7-18||

बना ं जनाम े ानवाा ं पते । ु े सविमित ु  ॥७-१९॥  वासदवः स महाा सलभः bahÂnÀÎ janmanÀm ante jÈÀnavÀn mÀÎ prapadyate | vÀsudevaÏ sarvam iti sa mahÀtmÀ sudurlabhaÏ ||7-19||

 े कामै ै ैतानाः प े ऽदवताः । ृ त ं त ं िनयममााय का िनयताः या ॥७-२०॥ kÀmais tais tair hÃtajÈÀnÀÏ prapadyante 'nyadevatÀÏ | taÎ taÎ niyamam ÀsthÀya prakÃtyÀ niyatÀÏ svayÀ ||7-20||

 ु यो यो या ं या ं तन ं ु भः यािचतिमित । ् त ताचला ं ा ं तामवे िवदधाहम ॥७-२१॥

yo yo yÀÎ yÀÎ tanuÎ bhaktaÏ ÌraddhayÀrcitum icchati | tasya tasyÀcalÀÎ ÌraddhÀÎ tÀm eva vidadhÀmy aham ||7-21||

48

ु स तया या या राधनमीहत े । ् लभत े च ततः कामाय ैव िविहताि तान ॥७-२२॥ sa tayÀ ÌraddhayÀ yuktas tasyÀ rÀdhanam Áhate | labhate ca tataÏ kÀmÀn mayaiva vihitÀn hi tÀn ||7-22||

े ं तवमधसाम े अव ु फलं तषा ।् े े दवावयजो याि मा याि मामिप ॥७-२३॥ antavat tu phalaÎ teÍÀÎ tad bhavaty alpamedhasÀm | devÀn devayajo yÀnti madbhaktÀ yÀnti mÀm api ||7-23||

ु अं िमाप ं म े मामबयः । ् ु परं भावमजानो ममायमनमम ॥७-२४॥ avyaktaÎ vyaktim ÀpannaÎ manyante mÀm abuddhayaÏ | paraÎ bhÀvam ajÀnanto mamÀvyayam anuttamam ||7-24||

 योगमायासमावतः ृ । नाहं काशः सव ् ू ऽय ं नािभजानाित लोको मामजमयम ॥७-२५॥ मढो nÀhaÎ prakÀÌaÏ sarvasya yogamÀyÀsamÀvÃtaÏ | mÂËho 'yaÎ nÀbhijÀnÀti loko mÀm ajam avyayam ||7-25||

 े ं समतीतािन वतमानािन वदाह चाजनु । ू भिवािण च भतािन मा ं त ु वदे न कन ॥७-२६॥ vedÀhaÎ samatÁtÀni vartamÀnÀni cÀrjuna | bhaviÍyÀÉi ca bhÂtÀni mÀÎ tu veda na kaÌ cana ||7-26||

ु े मोहन े े भारत । ं इाषसमन  ू ं ं सग  याि परतप ं ॥७-२७॥ सवभतािन समोह icchÀdveÍasamutthena dvaÎdvamohena bhÀrata | sarvabhÂtÀni saÎmohaÎ sarge yÀnti paraÎtapa ||7-27||

ु  े ं गत ं पाप ं जनाना ं पयकमणाम यषा ।् ु भज े मा ं ढताः ॥७-२८॥ ं त े मोहिनमा yeÍÀÎ tv antagataÎ pÀpaÎ janÀnÀÎ puÉyakarmaÉÀm | te dvaÎdvamohanirmuktÀ bhajante mÀÎ dÃËhavratÀÏ ||7-28||

49

जरामरणमोाय मामाि यति ये । ् ृ ं कम  चािखलम ॥७-२९॥ त े  तिः कमा jarÀmaraÉamokÍÀya mÀm ÀÌritya yatanti ye | te brahma tad viduÏ kÃtsnam adhyÀtmaÎ karma cÀkhilam ||7-29||

ू सािधभतािधदै व ं मा ं सािधय ं च य े िवः । ु े याणकाले ऽिप च मा ं त े िवयचतसः ॥७-३०॥ sÀdhibhÂtÀdhidaivaÎ mÀÎ sÀdhiyajÈaÎ ca ye viduÏ | prayÀÉakÀle 'pi ca mÀÎ te vidur yuktacetasaÏ ||7-30||

50

अजनु उवाच । ु िकं त िकमा ं िकं कम  पषोम । ु े ॥८-१॥ अिधभतू ं च िकं ोमिधदैव ं िकमत arjuna uvÀca | kiÎ tad brahma kim adhyÀtmaÎ kiÎ karma puruÍottama | adhibhÂtaÎ ca kiÎ proktam adhidaivaÎ kim ucyate ||8-1||

ु ू । अिधयः कथ ं को ऽ दहे े ऽिधसदन े ऽिस िनयतािभः ॥८-२॥ याणकाले च कथ ं यो adhiyajÈaÏ kathaÎ ko 'tra dehe 'smin madhusÂdana | prayÀÉakÀle ca kathaÎ jÈeyo 'si niyatÀtmabhiÏ ||8-2||

ु ीभगवानवाच । ु े। अरं  परम ं भावो ऽामत ू  ं भतभावोवकरो िवसगः कमसितः ॥८-३॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | akÍaraÎ brahma paramaÎ svabhÀvo 'dhyÀtmam ucyate | bhÂtabhÀvodbhavakaro visargaÏ karmasaÎjÈitaÏ ||8-3||

ु अिधभतू ं रो भावः पषािधदै वतम ।् े दहे े दहभता े ृ ं वर ॥८-४॥ अिधयो ऽहमवा adhibhÂtaÎ kÍaro bhÀvaÏ puruÍaÌ cÀdhidaivatam | adhiyajÈo 'ham evÀtra dehe dehabhÃtÀÎ vara ||8-4||

ु कलवरम े अकाले च मामवे रा ।् ं यः याित स माव ं याित ना सशयः ॥८-५॥ antakÀle ca mÀm eva smaran muktvÀ kalevaram | yaÏ prayÀti sa madbhÀvaÎ yÀti nÀsty atra saÎÌayaÏ ||8-5||

े य ं य ं वािप राव ं ज े कलवरम ।् े ित कौये सदा तावभािवतः ॥८-६॥ त ं तमवै yaÎ yaÎ vÀpi smaran bhÀvaÎ tyajaty ante kalevaram | taÎ tam evaiti kaunteya sadÀ tadbhÀvabhÀvitaÏ ||8-6||

51

ु ु च। े ु मामनर तावष ु कालष य ु  े सशयः ं मिप तमनोबिमामवै ॥८-७॥ tasmÀt sarveÍu kÀleÍu mÀm anusmara yudhya ca | mayy arpitamanobuddhir mÀm evaiÍyasy asaÎÌayaÏ ||8-7||

ु े चतसा े अासयोगयन नागािमना । ् ु ं िद ं याित पाथानिचयन  ु परम ं पष ॥८-८॥ abhyÀsayogayuktena cetasÀ nÀnyagÀminÀ | paramaÎ puruÍaÎ divyaÎ yÀti pÀrthÀnucintayan ||8-8||

् ु ु किव ं पराणमनशािसतारम ु े । ं अणोरणीयासमनरः  धातारमिचपम ् सव ् आिदवण तमसः परात ॥८-९॥

kaviÎ purÀÉam anuÌÀsitÀram; aÉor aÉÁyÀÎsam anusmared yaÏ | sarvasya dhÀtÀram acintyarÂpam; ÀdityavarÉaÎ tamasaÏ parastÀt ||8-9||

े याणकाले मनसाचलन ु योगबलन े च ैव । भा यो ु  े ाणमावय े सक ् वोम ् ु ु ैित िदम ॥८-१०॥ स त ं परं पषमप

prayÀÉakÀle manasÀcalena; bhaktyÀ yukto yogabalena caiva | bhruvor madhye prÀÉam ÀveÌya samyak; sa taÎ paraÎ puruÍam upaiti divyam ||8-10||

े यदरं वदिवदो वदि िवशि यतयो वीतरागाः । यिदो चय चरि ं े व े ॥८-११॥ त े पदं सहण

yad akÍaraÎ vedavido vadanti; viÌanti yad yatayo vÁtarÀgÀÏ | yad icchanto brahmacaryaÎ caranti; tat te padaÎ saÎgraheÉa pravakÍye ||8-11||

52

 ं सवारािण सय मनो िद िन च । ् ू  माधायानः ाणमाितो योगधारणाम ॥८-१२॥ sarvadvÀrÀÉi saÎyamya mano hÃdi nirudhya ca | mÂrdhny ÀdhÀyÀtmanaÏ prÀÉam Àsthito yogadhÀraÉÀm ||8-12||

ु े ं  ाहरामनरन ओिमकार ।् ् यः याित जहे ं स याित परमा ं गितम ॥८-१३॥ om ity ekÀkÍaraÎ brahma vyÀharan mÀm anusmaran | yaÏ prayÀti tyajan dehaÎ sa yÀti paramÀÎ gatim ||8-13||

े सतत ं यो मा ं रित िनशः । अनचताः ु ु ताहं सलभः पाथ  िनय योिगनः ॥८-१४॥ ananyacetÀÏ satataÎ yo mÀÎ smarati nityaÌaÏ | tasyÀhaÎ sulabhaÏ pÀrtha nityayuktasya yoginaÏ ||8-14||

ु े पनज ु  ःखालयमशातम ।् मामप ु ं ं परमा ं गताः ॥८-१५॥ नावि महाानः सिसि mÀm upetya punarjanma duÏkhÀlayam aÌÀÌvatam | nÀpnuvanti mahÀtmÀnaÏ saÎsiddhiÎ paramÀÎ gatÀÏ ||8-15||

ु ु  ऽजनु । आ भवनाोकाः पनरावितनो ु े त ु कौये पनज ु  न िवत े ॥८-१६॥ मामप À brahmabhuvanÀl lokÀÏ punarÀvartino 'rjuna | mÀm upetya tu kaunteya punarjanma na vidyate ||8-16||

ु   सहयगपयमहयणो िवः । ु ं त े ऽहोरािवदो जनाः ॥८-१७॥ राि ं यगसहाा sahasrayugaparyantam ahar yad brahmaÉo viduÏ | rÀtriÎ yugasahasrÀntÀÎ te 'horÀtravido janÀÏ ||8-17||

अायः सवाः भवहरागमे । ं े ॥८-१८॥ राागम े लीय े तैवासक avyaktÀd vyaktayaÏ sarvÀÏ prabhavanty aharÀgame | rÀtryÀgame pralÁyante tatraivÀvyaktasaÎjÈake ||8-18||

53

ू ू भा ू लीयत े । भतामः स एवाय ं भा राागम े ऽवशः पाथ  भवहरागमे ॥८-१९॥ bhÂtagrÀmaÏ sa evÀyaÎ bhÂtvÀ bhÂtvÀ pralÁyate | rÀtryÀgame 'vaÌaÏ pÀrtha prabhavaty aharÀgame ||8-19||

परा ु भावो ऽो ऽो ऽानातनः । ू े ु नय ु न िवनयित ॥८-२०॥ यः स सवष ु भतष

paras tasmÀt tu bhÀvo 'nyo 'vyakto 'vyaktÀt sanÀtanaÏ | yaÏ sa sarveÍu bhÂteÍu naÌyatsu na vinaÌyati ||8-20||

ु अो ऽर इमाः परमा ं गितम ।्  े ताम परम ं मम ॥८-२१॥ य ं ा न िनवत avyakto 'kÍara ity uktas tam ÀhuÏ paramÀÎ gatim | yaÎ prÀpya na nivartante tad dhÀma paramaÎ mama ||8-21||

ु पषः स परः पाथ  भा लनया । ् ू  ं ततम ॥८-२२॥ याःािन भतािन यने सविमद puruÍaÏ sa paraÏ pÀrtha bhaktyÀ labhyas tv ananyayÀ | yasyÀntaÏsthÀni bhÂtÀni yena sarvam idaÎ tatam ||8-22||

ृ ृ ं च ैव योिगनः । य काले नाविमावि याता याि त ं कालं वािम भरतषभ ॥८-२३॥ yatra kÀle tv anÀvÃttim ÀvÃttiÎ caiva yoginaÏ | prayÀtÀ yÀnti taÎ kÀlaÎ vakÍyÀmi bharatarÍabha ||8-23||

ु षमासा उरायणम ।् अिितरहः शः त याता गि  िवदो जनाः ॥८-२४॥ agnir jyotir ahaÏ ÌuklaÏ ÍaÉmÀsÀ uttarÀyaÉam | tatra prayÀtÀ gacchanti brahma brahmavido janÀÏ ||8-24||

ू रािथा कः ृ धमो षमासा दिणायनम ।् त चामस ं ोितयगी ा िनवतत े ॥८-२५॥ dhÂmo rÀtris tathÀ kÃÍÉaÏ ÍaÉmÀsÀ dakÍiÉÀyanam | tatra cÀndramasaÎ jyotir yogÁ prÀpya nivartate ||8-25||

54

ु ृ े गती ते े जगतः शात े मत े । शक ु ॥८-२६॥  े पनः ृ एकया यानाविमयावतत ÌuklakÃÍÉe gatÁ hy ete jagataÏ ÌÀÌvate mate | ekayÀ yÀty anÀvÃttim anyayÀvartate punaÏ ||8-26||

ु न ैत े सृती पाथ  जानोगी मित कन । ु भवाजनु ॥८-२७॥ े ु योगयो तावष ु कालष naite sÃtÁ pÀrtha jÀnan yogÁ muhyati kaÌ cana | tasmÀt sarveÍu kÀleÍu yogayukto bhavÀrjuna ||8-27||

े े ु यषे ु तपःस ु च ैव वदष ु ं िदम ।् दानषे ु ययफल े तवि मदं िविदा अित ् योगी परं ानमपु ैित चाम ॥८-२८॥

vedeÍu yajÈeÍu tapaÏsu caiva; dÀneÍu yat puÉyaphalaÎ pradiÍÊam | atyeti tat sarvam idaÎ viditvÀ; yogÁ paraÎ sthÀnam upaiti cÀdyam ||8-28||

55

ु ीभगवानवाच । ु ू े। ं वानसयव इदं त ु त े गतम ् ु ान ं िवानसिहत ं याा मोस े ऽशभात ॥९-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | idaÎ tu te guhyatamaÎ pravakÍyÀmy anasÂyave | jÈÀnaÎ vijÈÀnasahitaÎ yaj jÈÀtvÀ mokÍyase 'ÌubhÀt ||9-1||

ु ं पिविमदममम ु राजिवा राजग ।् ् ु ु ं कतमु यम ॥९-२॥ ावगम ं ध ससख

rÀjavidyÀ rÀjaguhyaÎ pavitram idam uttamam | pratyakÍÀvagamaÎ dharmyaÎ susukhaÎ kartum avyayam ||9-2||

ु धमा  ं । अधानाः पषा परतप ु ं  े मृससारविन  ॥९-३॥ अा मा ं िनवत aÌraddadhÀnÀÏ puruÍÀ dharmasyÀsya paraÎtapa | aprÀpya mÀÎ nivartante mÃtyusaÎsÀravartmani ||9-3||

ू  । मया ततिमदं सव जगदमितना  ू े मािन सवभतािन न चाहं तवितः ॥९-४॥ mayÀ tatam idaÎ sarvaÎ jagad avyaktamÂrtinÀ | matsthÀni sarvabhÂtÀni na cÀhaÎ teÍv avasthitaÏ ||9-4||

ू न च मािन भतािन पय म े योगमैरम ।् ू ृ च भतो ू ू भतभ ममाा भतभावनः ॥९-५॥ na ca matsthÀni bhÂtÀni paÌya me yogam aiÌvaram | bhÂtabhÃn na ca bhÂtastho mamÀtmÀ bhÂtabhÀvanaÏ ||9-5||

 यथाकाशितो िन ं वायःु सवगो महान ।् ु  भतािन ू तथा सवािण मानीपधारय ॥९-६॥ yathÀkÀÌasthito nityaÎ vÀyuÏ sarvatrago mahÀn | tathÀ sarvÀÉi bhÂtÀni matsthÀnÁty upadhÀraya ||9-6||

 ू ृ ं याि मािमकाम ।् सवभतािन कौये कित ् ु कय े पनािन कादौ िवसृजाहम ॥९-७॥ sarvabhÂtÀni kaunteya prakÃtiÎ yÀnti mÀmikÀm | 56

kalpakÍaye punas tÀni kalpÀdau visÃjÀmy aham ||9-7||

ु पनः ु । ृ ं ामव िवसृजािम पनः कित ् ू ं कमवश ृ ं कतवशात ृ े  भतामिमम ॥९-८॥ prakÃtiÎ svÀm avaÍÊabhya visÃjÀmi punaÏ punaÏ | bhÂtagrÀmam imaÎ kÃtsnam avaÌaÎ prakÃter vaÌÀt ||9-8||

 िनबि धनजय ं । न च मां तािन कमािण  ु ॥९-९॥ उदासीनवदासीनमसं तषे ु कमस na ca mÀÎ tÀni karmÀÉi nibadhnanti dhanaÎjaya | udÀsÁnavad ÀsÁnam asaktaÎ teÍu karmasu ||9-9||

ू े सचराचरम ।् े कितः ृ मयाण सयत े ु े कौये जगिपिरवतत े ॥९-१०॥ हतनानन mayÀdhyakÍeÉa prakÃtiÏ sÂyate sacarÀcaram | hetunÀnena kaunteya jagad viparivartate ||9-10||

ु तनमाितम ु ू मानष अवजानि मा ं मढा ।् ् ू े परं भावमजानो मम भतमहरम ॥९-११॥ avajÀnanti mÀÎ mÂËhÀ mÀnuÍÁÎ tanum ÀÌritam | paraÎ bhÀvam ajÀnanto mama bhÂtamaheÌvaram ||9-11||

 मोघाना िवचतसः े मोघाशा मोघकमाणो । ु च ैव कित ृ ं मोिहन िताः ॥९-१२॥ रासीमासर moghÀÌÀ moghakarmÀÉo moghajÈÀnÀ vicetasaÏ | rÀkÍasÁm ÀsurÁÎ caiva prakÃtiÎ mohinÁÎ ÌritÀÏ ||9-12||

ृ महाान ु मा ं पाथ  दैव कितमािताः । ् ू भजनमनसो ाा भतािदमयम ॥९-१३॥ mahÀtmÀnas tu mÀÎ pÀrtha daivÁÎ prakÃtim ÀÌritÀÏ | bhajanty ananyamanaso jÈÀtvÀ bhÂtÀdim avyayam ||9-13||

 सतत ं कीतयो मा ं यत ढताः । ु उपासत े ॥९-१४॥ नम मा ं भा िनया satataÎ kÁrtayanto mÀÎ yatantaÌ ca dÃËhavratÀÏ | namasyantaÌ ca mÀÎ bhaktyÀ nityayuktÀ upÀsate ||9-14||

57

ु े। ानयने चा े यजो मामपासत ् ु ॥९-१५॥ े बधा िवतोमखम एकने पृथन jÈÀnayajÈena cÀpy anye yajanto mÀm upÀsate | ekatvena pÃthaktvena bahudhÀ viÌvatomukham ||9-15||

ु ं यः धाहमहमौषधम ।् अहं तरह ् े ं तम ॥९-१६॥ मो ऽहमहमवामहमिरह ahaÎ kratur ahaÎ yajÈaÏ svadhÀham aham auÍadham | mantro 'ham aham evÀjyam aham agnir ahaÎ hutam ||9-16||

िपताहम जगतो माता धाता िपतामहः । ु े च ॥९-१७॥ े ं पिवमकार ऋाम यजरव व pitÀham asya jagato mÀtÀ dhÀtÀ pitÀmahaÏ | vedyaÎ pavitram oÎkÀra Ãk sÀma yajur eva ca ||9-17||

ु ।्   भःु साी िनवासः शरण ं सत गितभता ् भवः लयः ान ं िनधान ं बीजमयम ॥९-१८॥ gatir bhartÀ prabhuÏ sÀkÍÁ nivÀsaÏ ÌaraÉaÎ suhÃt | prabhavaÏ pralayaÏ sthÀnaÎ nidhÀnaÎ bÁjam avyayam ||9-18||

ु ृ ृ तपाहमहं वष िनगाजािम च। ु सदसाहमजनु ॥९-१९॥ अमृत ं च ैव मृ tapÀmy aham ahaÎ varÍaÎ nigÃhÉÀmy utsÃjÀmi ca | amÃtaÎ caiva mÃtyuÌ ca sad asac cÀham arjuna ||9-19||

ू ैिवा मा ं सोमपाः पतपापा  ं ाथय  े। य ैिरा गित ् ु ुे त े पयमासा सरलोकम ् े अि िदाििव दवभोगान ॥९-२०॥

traividyÀ mÀÎ somapÀÏ pÂtapÀpÀ; yajÈair iÍÊvÀ svargatiÎ prÀrthayante | te puÉyam ÀsÀdya surendralokam; aÌnanti divyÀn divi devabhogÀn ||9-20||

58

ु गलोक  ं िवशालं त े त ं भा ु े मलोक  ं िवशि । ीण े पय  ु एव ं यीधममनपा गतागत ं कामकामा लभ े ॥९-२१॥

te taÎ bhuktvÀ svargalokaÎ viÌÀlaÎ; kÍÁÉe puÉye martyalokaÎ viÌanti | evaÎ trayÁdharmam anuprapannÀ; gatÀgataÎ kÀmakÀmÀ labhante ||9-21||

ु े। अनाियो मा ं य े जनाः पयपासत ् ु े ं िनािभयाना े ं वहाहम ॥९-२२॥ ं योगम तषा ananyÀÌ cintayanto mÀÎ ye janÀÏ paryupÀsate | teÍÀÎ nityÀbhiyuktÀnÀÎ yogakÍemaÎ vahÀmy aham ||9-22||

े भा यज े यािताः । य े ऽदवता ् ू  ॥९-२३॥ त े ऽिप मामवे कौये यजिविधपवकम

ye 'py anyadevatÀ bhaktÀ yajante ÌraddhayÀnvitÀÏ | te 'pi mÀm eva kaunteya yajanty avidhipÂrvakam ||9-23||

ुे च।  ं भोा च भरव अहं िह सवयाना े न त ु मामिभजानि तनातवि त े ॥९-२४॥ ahaÎ hi sarvayajÈÀnÀÎ bhoktÀ ca prabhur eva ca | na tu mÀm abhijÀnanti tattvenÀtaÌ cyavanti te ||9-24||

े े याि दवता दवाितॄ ाि िपतृताः । ् ू ू े याि मािजनो ऽिप माम ॥९-२५॥ भतािन याि भता yÀnti devavratÀ devÀn pitÅn yÀnti pitÃvratÀÏ | bhÂtÀni yÀnti bhÂtejyÀ yÀnti madyÀjino 'pi mÀm ||9-25||

ु ं फलं तोय ं यो म े भा यित । प ं प ु तदहं भपतमािम यतानः ॥९-२६॥ patraÎ puÍpaÎ phalaÎ toyaÎ yo me bhaktyÀ prayacchati | tad ahaÎ bhaktyupahÃtam aÌnÀmi prayatÀtmanaÏ ||9-26||

ु यरोिष यदािस यहोिष ददािस यत ।् ् ु  ॥९-२७॥ यपिस कौये त मदपणम yat karoÍi yad aÌnÀsi yaj juhoÍi dadÀsi yat |

59

yat tapasyasi kaunteya tat kuruÍva madarpaÉam ||9-27||

ु ु  े ं मोस े कमबन शभाशभफलै रव ैः । ु ु मामपु ैिस ॥९-२८॥ ं सासयोगयाा िवमो ÌubhÀÌubhaphalair evaÎ mokÍyase karmabandhanaiÏ | saÎnyÀsayogayuktÀtmÀ vimukto mÀm upaiÍyasi ||9-28||

 ू े ु न म े ो े ऽि न ियः । समो ऽहं सवभतष ् य े भजि त ु मा ं भा मिय त े तषे ु चाहम ॥९-२९॥ samo 'haÎ sarvabhÂteÍu na me dveÍyo 'sti na priyaÏ | ye bhajanti tu mÀÎ bhaktyÀ mayi te teÍu cÀpy aham ||9-29||

े ु अिप चराचारो भजत े मामनभाक ् । ु े स मः सविसतो िह सः ॥९-३०॥ साधरव api cet sudurÀcÀro bhajate mÀm ananyabhÀk | sÀdhur eva sa mantavyaÏ samyag vyavasito hi saÏ ||9-30||

 शाि ं िनगित । ि ं भवित धमाा कौये ितजानीिह न म े भः णयित ॥९-३१॥ kÍipraÎ bhavati dharmÀtmÀ ÌaÌvacchÀntiÎ nigacchati | kaunteya pratijÀnÁhi na me bhaktaÏ praÉaÌyati ||9-31||

मा ं िह पाथ  पाि य े ऽिप ःु पापयोनयः । ् ू े ऽिप याि परा ं गितम ॥९-३२॥ ियो वैयाथा शा mÀÎ hi pÀrtha vyapÀÌritya ye 'pi syuÏ pÀpayonayaÏ | striyo vaiÌyÀs tathÀ ÌÂdrÀs te 'pi yÀnti parÀÎ gatim ||9-32||

ु  णाः पया ु भा राजषयथा  िकं पना । ् ु ं लोकिमम ं ा भज माम ॥९-३३॥ अिनमसख

kiÎ punar brÀhmaÉÀÏ puÉyÀ bhaktÀ rÀjarÍayas tathÀ | anityam asukhaÎ lokam imaÎ prÀpya bhajasva mÀm ||9-33||

ु । मना भव मो माजी मा ं नम ु वमाान ं मरायणः ॥९-३४॥ े िस यै मामवै manmanÀ bhava madbhakto madyÀjÁ mÀÎ namaskuru | mÀm evaiÍyasi yuktvaivam ÀtmÀnaÎ matparÀyaÉaÏ ||9-34||

60

ु ीभगवानवाच । ू एव महाबाहो ण ु म े परम ं वचः । भय य े ऽहं ीयमाणाय वािम िहतकाया ॥१०-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | bhÂya eva mahÀbÀho ÌÃÉu me paramaÎ vacaÏ | yat te 'haÎ prÁyamÀÉÀya vakÍyÀmi hitakÀmyayÀ ||10-1||

ु  । न म े िवः सरगणाः भव ं न महषयः  ॥१०-२॥ े ं महषणा ं च सवशः अहमािदिह दवाना na me viduÏ suragaÉÀÏ prabhavaÎ na maharÍayaÏ | aham Àdir hi devÀnÀÎ maharÍÁÉÀÎ ca sarvaÌaÏ ||10-2||

े लोकमहरम े यो मामजमनािदं च वि ।् ु  ैः मत े ॥१०-३॥ ं ू स मष ु सवपाप असमढः yo mÀm ajam anÀdiÎ ca vetti lokamaheÌvaram | asaÎmÂËhaÏ sa martyeÍu sarvapÀpaiÏ pramucyate ||10-3||

ु  ं बिानमसमोहः मा स ं दमः शमः । ु ं ःख ं भवो ऽभावो भय ं चाभयमवे च ॥१०-४॥ सख buddhir jÈÀnam asaÎmohaÏ kÍamÀ satyaÎ damaÏ ÌamaÏ | sukhaÎ duÏkhaÎ bhavo 'bhÀvo bhayaÎ cÀbhayam eva ca ||10-4||

ु ं समता तिपो अिहसा दान ं यशो ऽयशः । ू ं म एव पृथिवधाः ॥१०-५॥ भवि भावा भताना ahiÎsÀ samatÀ tuÍÊis tapo dÀnaÎ yaÌo 'yaÌaÏ | bhavanti bhÀvÀ bhÂtÀnÀÎ matta eva pÃthagvidhÀÏ ||10-5||

 स पवू  चारो मनवथा । महषयः े ं लोक इमाः जाः ॥१०-६॥ मावा मानसा जाता यषा maharÍayaÏ sapta pÂrve catvÀro manavas tathÀ | madbhÀvÀ mÀnasÀ jÀtÀ yeÍÀÎ loka imÀÏ prajÀÏ ||10-6||

ू ं योग ं च मम यो वि े ततः । एता ं िवभित ु े ना सशयः ं सो ऽिवकने योगने यत ॥१०-७॥ etÀÎ vibhÂtiÎ yogaÎ ca mama yo vetti tattvataÏ | so 'vikampena yogena yujyate nÀtra saÎÌayaÏ ||10-7|| 61

 भवो मः सव वतत े । अहं सव ु भावसमिताः ॥१०-८॥ इित मा भज े मा ं बधा ahaÎ sarvasya prabhavo mattaÏ sarvaÎ pravartate | iti matvÀ bhajante mÀÎ budhÀ bhÀvasamanvitÀÏ ||10-8||

मिा मताणा बोधयः पररम ।् ु कथय मा ं िन ं ति च रमि च ॥१०-९॥ maccittÀ madgataprÀÉÀ bodhayantaÏ parasparam | kathayantaÌ ca mÀÎ nityaÎ tuÍyanti ca ramanti ca ||10-9||

ु ू  ।् े ं सततयाना ं भजता ं ीितपवकम तषा ु ु ं त ं यने मामपयाि ददािम बियोग त े ॥१०-१०॥ teÍÀÎ satatayuktÀnÀÎ bhajatÀÎ prÁtipÂrvakam | dadÀmi buddhiyogaÎ taÎ yena mÀm upayÀnti te ||10-10||

 े े ु ं तमः । तषामवानकाथमहमानज नाशयााभावो ानदीपने भाता ॥१०-११॥ teÍÀm evÀnukampÀrtham aham ajÈÀnajaÎ tamaÏ | nÀÌayÀmy ÀtmabhÀvastho jÈÀnadÁpena bhÀsvatÀ ||10-11||

अजनु उवाच । परं  परं धाम पिव ं परम ं भवान ।् ् ु ं शात ं िदमािददवमज े ं िवभमु ॥१०-१२॥ पष arjuna uvÀca | paraÎ brahma paraÎ dhÀma pavitraÎ paramaÎ bhavÀn | puruÍaÎ ÌÀÌvataÎ divyam Àdidevam ajaÎ vibhum ||10-12||

े   आामृषयः सव दविषनारदथा । े अिसतो दवलो ासः य ं च ैव वीिष मे ॥१०-१३॥ Àhus tvÀm ÃÍayaÏ sarve devarÍir nÀradas tathÀ | asito devalo vyÀsaÏ svayaÎ caiva bravÁÍi me ||10-13||

 े े ं म े या ं वदिस कशव सवमतत ।  न दानवाः ॥१०-१४॥ न िह त े भगविं िवदवा sarvam etad ÃtaÎ manye yan mÀÎ vadasi keÌava | 62

na hi te bhagavan vyaktiÎ vidur devÀ na dÀnavÀÏ ||10-14||

ु े े  ं पषोम ं व यमवानाान । ू ू े दवदव े े जगत े ॥१०-१५॥ भतभावन भतश svayam evÀtmanÀtmÀnaÎ vettha tvaÎ puruÍottama | bhÂtabhÀvana bhÂteÌa devadeva jagatpate ||10-15||

ु  ू े े िदा ािवभतयः वमहशषण ।  ू ं ं ा ितिस ॥१०-१६॥ यािभिवभितिभलकािनमा vaktum arhasy aÌeÍeÉa divyÀ hy ÀtmavibhÂtayaÏ | yÀbhir vibhÂtibhir lokÀn imÀÎs tvaÎ vyÀpya tiÍÊhasi ||10-16||

ं ं सदा पिरिचयन ।् कथ ं िवामहं योिगा े ु कष े ु च भावषे ु िचो ऽिस भगवया ॥१०-१७॥ कष kathaÎ vidyÀm ahaÎ yogiÎs tvÀÎ sadÀ paricintayan | keÍu keÍu ca bhÀveÍu cintyo 'si bhagavan mayÀ ||10-17||

ू ं च जनादन । े िवरणानो योग ं िवभित ् ू कथय तृििह वतो नाि म े ऽमृतम ॥१०-१८॥ भयः vistareÉÀtmano yogaÎ vibhÂtiÎ ca janÀrdana | bhÂyaÏ kathaya tÃptir hi ÌÃÉvato nÀsti me 'mÃtam ||10-18||

ु ीभगवानवाच । ू ह त े कथियािम िदा ािवभतयः । ु े नाो िवर म े ॥१०-१९॥ ाधातः क ÌrÁbhagavÀn uvÀca | hanta te kathayiÍyÀmi divyÀ hy ÀtmavibhÂtayaÏ | prÀdhÀnyataÏ kuruÌreÍÊha nÀsty anto vistarasya me ||10-19||

ु े सवभताशयितः  ू अहमाा गडाकश । ू अहमािद म ं च भतानाम एव च ॥१०-२०॥ aham ÀtmÀ guËÀkeÌa sarvabhÂtÀÌayasthitaÏ | aham ÀdiÌ ca madhyaÎ ca bhÂtÀnÀm anta eva ca ||10-20||

63

ु ं रिवरशमान ं ु आिदानामहं िवितषा ।्  मरीिचमतामि नाणामहं शशी ॥१०-२१॥

ÀdityÀnÀm ahaÎ viÍÉur jyotiÍÀÎ ravir aÎÌumÀn | marÁcir marutÀm asmi nakÍatrÀÉÀm ahaÎ ÌaÌÁ ||10-21||

े ं सामवदो े ऽि दवानामि े वदाना वासवः । ू े ॥१०-२२॥ इियाणा ं मनाि भतानामि चतना vedÀnÀÎ sÀmavedo 'smi devÀnÀm asmi vÀsavaÏ | indriyÀÉÀÎ manaÌ cÀsmi bhÂtÀnÀm asmi cetanÀ ||10-22||

े यरसाम ।् ं ाणा ं शकराि िवशो ् ू ं पावकाि मः े िशखिरणामहम ॥१०-२३॥ वसना rudrÀÉÀÎ ÌaÎkaraÌ cÀsmi vitteÌo yakÍarakÍasÀm | vasÂnÀÎ pÀvakaÌ cÀsmi meruÏ ÌikhariÉÀm aham ||10-23||

ु ु ं मा ं िवि पाथ  बहितम ृ ं च म परोधसा ।् े ं ः सरसामि सागरः ॥१०-२४॥ सनानीनामह

purodhasÀÎ ca mukhyaÎ mÀÎ viddhi pÀrtha bÃhaspatim | senÀnÁnÀm ahaÎ skandaÏ sarasÀm asmi sÀgaraÏ ||10-24||

े ृ ु ं िगरामकमरम महषणा ं भगरह ।् याना ं जपयो ऽि ावराणा ं िहमालयः ॥१०-२५॥ maharÍÁÉÀÎ bhÃgur ahaÎ girÀm asmy ekam akÍaram | yajÈÀnÀÎ japayajÈo 'smi sthÀvarÀÉÀÎ himÀlayaÏ ||10-25||

 ृ े ं दवषणा ं च नारदः । अः सववाणा ु ॥१०-२६॥  ं िचरथः िसाना ं किपलो मिनः गवाणा aÌvatthaÏ sarvavÃkÍÀÉÀÎ devarÍÁÉÀÎ ca nÀradaÏ | gandharvÀÉÀÎ citrarathaÏ siddhÀnÀÎ kapilo muniÏ ||10-26||

उ ैःवसमाना ं िवि माममृतोवम ।् ् े ं नराणा ं च नरािधपम ॥१०-२७॥ ऐरावत ं गजाणा uccaiÏÌravasam aÌvÀnÀÎ viddhi mÀm amÃtodbhavam | airÀvataÎ gajendrÀÉÀÎ narÀÉÀÎ ca narÀdhipam ||10-27||

64

ु ु ्। ं व ं धननामि े ू आयधानामह कामधक ु ॥१०-२८॥  जनाि कपः सपाणामि वासिकः

ÀyudhÀnÀm ahaÎ vajraÎ dhenÂnÀm asmi kÀmadhuk | prajanaÌ cÀsmi kandarpaÏ sarpÀÉÀm asmi vÀsukiÏ ||10-28||

अनाि नागाना ं वणो यादसामहम ।् ्  चाि यमः सयमतामहम ं िपतॄणामयमा ॥१०-२९॥ anantaÌ cÀsmi nÀgÀnÀÎ varuÉo yÀdasÀm aham | pitÅÉÀm aryamÀ cÀsmi yamaÏ saÎyamatÀm aham ||10-29||

ादाि दैाना ं कालः कलयतामहम ।् ् े ऽहं वैनतय े पिणाम ॥१०-३०॥ मृगाणा ं च मृगो prahlÀdaÌ cÀsmi daityÀnÀÎ kÀlaÏ kalayatÀm aham | mÃgÀÉÀÎ ca mÃgendro 'haÎ vainateyaÌ ca pakÍiÉÀm ||10-30||

ृ पवनः पवतामि रामः शभतामहम ।् झषाणा ं मकराि ोतसामि जावी ॥१०-३१॥ pavanaÏ pavatÀm asmi rÀmaÏ ÌastrabhÃtÀm aham | jhaÍÀÉÀÎ makaraÌ cÀsmi srotasÀm asmi jÀhnavÁ ||10-31||

 सगाणामािदर म ं च ैवाहमजनु । ् अािवा िवाना ं वादः वदतामहम ॥१०-३२॥ sargÀÉÀm Àdir antaÌ ca madhyaÎ caivÀham arjuna | adhyÀtmavidyÀ vidyÀnÀÎ vÀdaÏ pravadatÀm aham ||10-32||

ं सामािसक च । अराणामकारो ऽि ः ु ॥१०-३३॥ े अहमवायः कालो धाताहं िवतोमखः

akÍarÀÉÀm akÀro 'smi dvaÎdvaÏ sÀmÀsikasya ca | aham evÀkÍayaÏ kÀlo dhÀtÀhaÎ viÌvatomukhaÏ ||10-33||

ु  मृःु सवहराहमव भिवताम ।्  नारीणा ं ितमधा ृ  धितः ृ मा ॥१०-३४॥ कीितः ीवा mÃtyuÏ sarvaharaÌ cÀham udbhavaÌ ca bhaviÍyatÀm | kÁrtiÏ ÌrÁr vÀk ca nÀrÁÉÀÎ smÃtir medhÀ dhÃtiÏ kÍamÀ ||10-34||

65

ृ बहाम तथा साा ं गायी छसामहम ।् ु ु  ू ं कसमाकरः मासाना ं मागशीष ऽहमृतना ॥१०-३५॥ bÃhatsÀma tathÀ sÀmnÀÎ gÀyatrÁ chandasÀm aham | mÀsÀnÀÎ mÀrgaÌÁrÍo 'ham ÃtÂnÀÎ kusumÀkaraÏ ||10-35||

े े ू ं छलयतामि तजजिनामहम त ।् ् जयो ऽि वसायो ऽि स ं सवतामहम ॥१०-३६॥ dyÂtaÎ chalayatÀm asmi tejas tejasvinÀm aham | jayo 'smi vyavasÀyo 'smi sattvaÎ sattvavatÀm aham ||10-36||

ु े ऽि पाडवाना ं धनजयः ृ ं वासदवो ं वीना । ु ु ं ासः कवीनामशना मनीनामह किवः ॥१०-३७॥ vÃÍÉÁnÀÎ vÀsudevo 'smi pÀÉËavÀnÀÎ dhanaÎjayaÏ | munÁnÀm apy ahaÎ vyÀsaÏ kavÁnÀm uÌanÀ kaviÏ ||10-37||

दडो दमयतामि नीितरि िजगीषताम ।् ् ु ं ान ं ानवतामहम ॥१०-३८॥ मौन ं च ैवाि गाना daÉËo damayatÀm asmi nÁtir asmi jigÁÍatÀm | maunaÎ caivÀsmi guhyÀnÀÎ jÈÀnaÎ jÈÀnavatÀm aham ||10-38||

 ू ं बीज ं तदहमजनु । यािप सवभताना ् ू ं चराचरम ॥१०-३९॥ न तदि िवना याया भत yac cÀpi sarvabhÂtÀnÀÎ bÁjaÎ tad aham arjuna | na tad asti vinÀ yat syÀn mayÀ bhÂtaÎ carÀcaram ||10-39||

ू ं परतप ं । नाो ऽि मम िदाना ं िवभतीना ू े  ू े एष तशतः ोो िवभतिवरो मया ॥१०-४०॥

nÀnto 'sti mama divyÀnÀÎ vibhÂtÁnÀÎ paraÎtapa | eÍa tÂddeÌataÏ prokto vibhÂter vistaro mayÀ ||10-40||

ू  े वा । ं ीमिजतमव यिभितम ् े े ं तदवावग  ं मम तजशसभवम ॥१०-४१॥ yad yad vibhÂtimat sattvaÎ ÌrÁmad Ârjitam eva vÀ | tat tad evÀvagaccha tvaÎ mama tejoÎÌasaÎbhavam ||10-41||

66

अथ वा बन ैतने िकं ातने तवाजनु । ् े ं े ितो जगत ॥१०-४२॥ ृ िवाहिमदं कमकाशन atha vÀ bahunaitena kiÎ jÈÀtena tavÀrjuna | viÍÊabhyÀham idaÎ kÃtsnam ekÀÎÌena sthito jagat ||10-42||

67

अजनु उवाच । ु ु ं मदनहाय परम ं गमा सितम ।् ययों वचने मोहो ऽय ं िवगतो मम ॥११-१॥ arjuna uvÀca | madanugrahÀya paramaÎ guhyam adhyÀtmasaÎjÈitam | yat tvayoktaÎ vacas tena moho 'yaÎ vigato mama ||11-1||

ु िवरशो मया । ू ं तौ भवायौ िह भताना ् ः कमलपा माहामिप चायम ॥११-२॥

bhavÀpyayau hi bhÂtÀnÀÎ Ìrutau vistaraÌo mayÀ | tvattaÏ kamalapatrÀkÍa mÀhÀtmyam api cÀvyayam ||11-2||

े े । एवमतथा माान ं परमर ु िमािम त े पमैरं पषोम ॥११-३॥ ु evam etad yathÀttha tvam ÀtmÀnaÎ parameÌvara | draÍÊum icchÀmi te rÂpam aiÌvaraÎ puruÍottama ||11-3||

मस े यिद त ं मया िमित भो । ु ्  े ततो म े  ं दशयाानमयम योगर ॥११-४॥ manyase yadi tac chakyaÎ mayÀ draÍÊum iti prabho | yogeÌvara tato me tvaÎ darÌayÀtmÀnam avyayam ||11-4||

ु ीभगवानवाच । पय म े पाथ  पािण शतशो ऽथ सहशः । ृ नानािवधािन िदािन नानावणाकतीिन च ॥११-५॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | paÌya me pÀrtha rÂpÀÉi ÌataÌo 'tha sahasraÌaÏ | nÀnÀvidhÀni divyÀni nÀnÀvarÉÀkÃtÁni ca ||11-5||

ू ु पयािदासानिनौ मतथा ।  भारत ॥११-६॥ ू  पयायािण बपवािण paÌyÀdityÀn vasÂn rudrÀn aÌvinau marutas tathÀ | bahÂny adÃÍÊapÂrvÀÉi paÌyÀÌcaryÀÉi bhÀrata ||11-6||

68

इहैक ं जग ृ ं पया सचराचरम ।् ु े यािमिस मम दहे े गडाकश ॥११-७॥ ु ihaikasthaÎ jagat kÃtsnaÎ paÌyÀdya sacarÀcaram | mama dehe guËÀkeÌa yac cÀnyad draÍÊum icchasi ||11-7||

ु । न त ु मा ं शस े मनन ु े ैव चषा ् िद ं ददािम त े चःु पय म े योगमैरम ॥११-८॥

na tu mÀÎ Ìakyase draÍÊum anenaiva svacakÍuÍÀ | divyaÎ dadÀmi te cakÍuÏ paÌya me yogam aiÌvaram ||11-8||

ं उवाच । सजय ु ततो राजहायोगरो े एवमा हिरः । ्  दशयामास पाथाय परम ं पमैरम ॥११-९॥ saÎjaya uvÀca | evam uktvÀ tato rÀjan mahÀyogeÌvaro hariÏ | darÌayÀm Àsa pÀrthÀya paramaÎ rÂpam aiÌvaram ||11-9||

 ।् े े अनकव नयनमनकातदशनम ु ् ु ॥११-१०॥ े े ं िदानकोतायधम अनकिदाभरण anekavaktranayanam anekÀdbhutadarÌanam | anekadivyÀbharaÉaÎ divyÀnekodyatÀyudham ||11-10||

ु े िदमाारधरं िदगानलपनम ।् ् ु ॥११-११॥   ं दवमन े ं िवतोमखम सवायमय divyamÀlyÀmbaradharaÎ divyagandhÀnulepanam | sarvÀÌcaryamayaÎ devam anantaÎ viÌvatomukham ||11-11||

ू  े ु िदिव सयसह भवगपिता । यिद भाः सशी सा ाास महानः ॥११-१२॥ divi sÂryasahasrasya bhaved yugapad utthitÀ | yadi bhÀÏ sadÃÌÁ sÀ syÀd bhÀsas tasya mahÀtmanaÏ ||11-12||

े तैक ं जग । ृ ं िवभमनकधा े े अपयवदव शरीरे पाडवदा ॥११-१३॥ tatraikasthaÎ jagat kÃtsnaÎ pravibhaktam anekadhÀ | apaÌyad devadevasya ÌarÁre pÀÉËavas tadÀ ||11-13|| 69

ं यः । ततः स िवयािवो रोमा धनज ृ ण िशरसा दवे ं कतािलरभाषत ॥११-१४॥ tataÏ sa vismayÀviÍÊo hÃÍÊaromÀ dhanaÎjayaÏ | praÉamya ÌirasÀ devaÎ kÃtÀÈjalir abhÀÍata ||11-14||

अजनु उवाच । े ं पयािम दवाव दवे दहे े ू  े ं सवाथा भतिवशषसघान ।् ाणमीश ं कमलासनम ् ्  ु ं िदान ॥११-१५॥ ऋष सवानरगा

arjuna uvÀca | paÌyÀmi devÀÎs tava deva dehe; sarvÀÎs tathÀ bhÂtaviÌeÍasaÎghÀn | brahmÀÉam ÁÌaÎ kamalÀsanastham; ÃÍÁÎÌ ca sarvÀn uragÀÎÌ ca divyÀn ||11-15||

े े ं अनकबादरवन  ऽनपम ।् पयािम ा सवतो ु ं ना ं न म ं न पनवािद े िवप ॥११-१६॥ पयािम िवर

anekabÀhÂdaravaktranetraÎ; paÌyÀmi tvÀ sarvato 'nantarÂpam | nÀntaÎ na madhyaÎ na punas tavÀdiÎ; paÌyÀmi viÌveÌvara viÌvarÂpa ||11-16||

िकरीिटन ं गिदन ं चिण ं च े ं सवत ो दीिमम ।् तजोरािश  ं समाद ् पयािम ा ं िनरी ्  ु े ॥११-१७॥ दीानलाकितममयम

kirÁÊinaÎ gadinaÎ cakriÉaÎ ca; tejorÀÌiÎ sarvato dÁptimantam | paÌyÀmi tvÀÎ durnirÁkÍyaÎ samantÀd; dÁptÀnalÀrkadyutim aprameyam ||11-17||

70

मरं परम ं विे दतं म िव परं िनधानम ।्  मयः शातधमगोा ु मतो म े ॥११-१८॥ सनातन ं पषो

tvam akÍaraÎ paramaÎ veditavyaÎ; tvam asya viÌvasya paraÎ nidhÀnam | tvam avyayaÏ ÌÀÌvatadharmagoptÀ; sanÀtanas tvaÎ puruÍo mato me ||11-18||

अनािदमामनवीयम ् ू  े ।् अनबां शिशसयनम पयािम ा ं दीताशवं ् े तजसा िविमदं तपम ॥११-१९॥

anÀdimadhyÀntam anantavÁryam; anantabÀhuÎ ÌaÌisÂryanetram | paÌyÀmi tvÀÎ dÁptahutÀÌavaktraÎ; svatejasÀ viÌvam idaÎ tapantam ||11-19||

ावापृिथोिरदमरं िह े िदश सवाः । ा ं य ैकन ात ु ं पिमदं तवो ं ् लोकय ं िथत ं महान ॥११-२०॥

dyÀvÀpÃthivyor idam antaraÎ hi; vyÀptaÎ tvayaikena diÌaÌ ca sarvÀÏ | dÃÍÊvÀdbhutaÎ rÂpam idaÎ tavograÎ; lokatrayaÎ pravyathitaÎ mahÀtman ||11-20||

ु ं िवशि अमी िह ा सरसघा ृ के िचीताः ालयो गणि । ु महिषिससघाः  ं ीा ु ु ु वि ा ं ितिभः पलािभः ॥११-२१॥

amÁ hi tvÀ surasaÎghÀ viÌanti; ke cid bhÁtÀÏ prÀÈjalayo gÃÉanti | svastÁty uktvÀ maharÍisiddhasaÎghÀÏ; stuvanti tvÀÎ stutibhiÏ puÍkalÀbhiÏ ||11-21||

71

ािदा वसवो य े च साा िव े ऽिनौ मतोपा । ु  ं गवयासरिससघा वी े ा िविता ैव सव ॥११-२२॥

rudrÀdityÀ vasavo ye ca sÀdhyÀ; viÌve 'Ìvinau marutaÌ coÍmapÀÌ ca | gandharvayakÍÀsurasiddhasaÎghÀ; vÁkÍante tvÀ vismitÀÌ caiva sarve ||11-22||

प ं मह े बवने ं महाबाहो बबापादम ।् ं ं बदरं बदाकराल ् ा लोकाः िथताथाहम ॥११-२३॥

rÂpaÎ mahat te bahuvaktranetraÎ; mahÀbÀho bahubÀhÂrupÀdam | bahÂdaraÎ bahudaÎÍÊrÀkarÀlaÎ; dÃÍÊvÀ lokÀÏ pravyathitÀs tathÀham ||11-23||

 े नभःृश ं दीमनकवण े ।् ाानन ं दीिवशालनम ा िह ा ं िथताराा ृ ं न िवािम शम ं च िवो ॥११-२४॥ धित

nabhaÏspÃÌaÎ dÁptam anekavarÉaÎ; vyÀttÀnanaÎ dÁptaviÌÀlanetram | dÃÍÊvÀ hi tvÀÎ pravyathitÀntarÀtmÀ; dhÃtiÎ na vindÀmi ÌamaÎ ca viÍÉo ||11-24||

ु ं दाकरालािन च त े मखािन ं ैव कालानलसिनभािन । िदशो न जान े न लभ े च शम े े जगिवास ॥११-२५॥ सीद दवश

daÎÍÊrÀkarÀlÀni ca te mukhÀni; dÃÍÊvaiva kÀlÀnalasaÎnibhÀni | diÌo na jÀne na labhe ca Ìarma; prasÁda deveÌa jagannivÀsa ||11-25||

72

ु ृ अमी च ा ं धतरा पाः ं ैः । सव सहैवाविनपालसघ ू ु भीो ोणः सतपथासौ ु ैः ॥११-२६॥ सहादीय ैरिप योधम

amÁ ca tvÀÎ dhÃtarÀÍÊrasya putrÀÏ; sarve sahaivÀvanipÀlasaÎghaiÏ | bhÁÍmo droÉaÏ sÂtaputras tathÀsau; sahÀsmadÁyair api yodhamukhyaiÏ ||11-26||

वािण त े रमाणा िवशि ं दाकरालािन भयानकािन । के िचिला दशनारषे ु ू  ैमाैः ॥११-२७॥ े चिणत ं सय

vaktrÀÉi te tvaramÀÉÀ viÌanti; daÎÍÊrÀkarÀlÀni bhayÀnakÀni | ke cid vilagnÀ daÌanÀntareÍu; saÎdÃÌyante cÂrÉitair uttamÀÇgaiÏ ||11-27||

ु े यथा नदीना ं बहवो ऽवगाः ु वि । े समु मवािभमखा तथा तवामी नरलोकवीरा िवशि वायिभिवलि ॥११-२८॥

yathÀ nadÁnÀÎ bahavo 'mbuvegÀÏ; samudram evÀbhimukhÀ dravanti | tathÀ tavÀmÁ naralokavÁrÀ; viÌanti vaktrÀÉy abhivijvalanti ||11-28||

ं यथा दी ं लन ं पतगा े । िवशि नाशाय समृवगाः तथ ैव नाशाय िवशि लोकास ् े ॥११-२९॥ तवािप वािण समृवगाः

yathÀ pradÁptaÎ jvalanaÎ pataÎgÀ; viÌanti nÀÌÀya samÃddhavegÀÏ | tathaiva nÀÌÀya viÌanti lokÀs; tavÀpi vaktrÀÉi samÃddhavegÀÏ ||11-29||

73

े े समानः समाल ् लिलस  लोकामादन ैलिः । ू  जगम ं े तजोिभरापय भासवोाः तपि िवो ॥११-३०॥

lelihyase grasamÀnaÏ samantÀl; lokÀn samagrÀn vadanair jvaladbhiÏ | tejobhir ÀpÂrya jagat samagraÎ; bhÀsas tavogrÀÏ pratapanti viÍÉo ||11-30||

ु आािह म े को भवानपो े नमो ऽ ु त े दववर सीद । ु िवातिमािम भवमा ं ् ृ न िह जानािम तव विम ॥११-३१॥

ÀkhyÀhi me ko bhavÀn ugrarÂpo; namo 'stu te devavara prasÁda | vijÈÀtum icchÀmi bhavantam ÀdyaÎ; na hi prajÀnÀmi tava pravÃttim ||11-31||

ु ीभगवानवाच । ृ ृ कालो ऽि लोकयकवो ु वः ृ । लोकामाहतिमह ऋत े ऽिप ा न भिवि सव े ु योधाः ॥११-३२॥ य े ऽविताः नीकष

ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kÀlo 'smi lokakÍayakÃt pravÃddho; lokÀn samÀhartum iha pravÃttaÏ | Ãte 'pi tvÀ na bhaviÍyanti sarve; ye 'vasthitÀÏ pratyanÁkeÍu yodhÀÏ ||11-32||

ु तामि यशो लभ ू ु रा ं समृम ।् िजा श ू  े मय ैवैत े िनहताः पवमव ् िनिममा ं भव ससािचन ॥११-३३॥

tasmÀt tvam uttiÍÊha yaÌo labhasva; jitvÀ ÌatrÂn bhuÇkÍva rÀjyaÎ samÃddham | mayaivaite nihatÀÏ pÂrvam eva; nimittamÀtraÎ bhava savyasÀcin ||11-33||

74

ोण ं च भी ं च जयथ ं च कण तथाानिप योधवीरान ।् ं ं जिह मा िथा मया हता ् ु े य जतािस रण े सपान ॥११-३४॥

droÉaÎ ca bhÁÍmaÎ ca jayadrathaÎ ca; karÉaÎ tathÀnyÀn api yodhavÁrÀn | mayÀ hatÀÎs tvaÎ jahi mÀ vyathiÍÊhÀ; yudhyasva jetÀsi raÉe sapatnÀn ||11-34||

ं उवाच । सजय े एता ु वचन ं कशव ृ  कतािलवपमानः िकरीटी । ू एवाह क ृ ं नमृ ा भय सगदं भीतभीतः ण ॥११-३५॥

saÎjaya uvÀca | etac chrutvÀ vacanaÎ keÌavasya; kÃtÀÈjalir vepamÀnaÏ kirÁÊÁ | namaskÃtvÀ bhÂya evÀha kÃÍÉaÎ; sagadgadaÎ bhÁtabhÁtaÏ praÉamya ||11-35||

अजनु उवाच । े तव कीा  ान े षीकश ु ेच । जगनरत ं भीतािन िदशो वि रािस ं ॥११-३६॥ सव नमि च िससघाः

arjuna uvÀca | sthÀne hÃÍÁkeÌa tava prakÁrtyÀ; jagat prahÃÍyaty anurajyate ca | rakÍÀÎsi bhÁtÀni diÌo dravanti; sarve namasyanti ca siddhasaÎghÀÏ ||11-36||

् े का त े न नमरहान गरीयस े णो ऽािदक  । े े जगिवास अन दवश ् मरं सदसरं यत ॥११-३७॥

kasmÀc ca te na nameran mahÀtman; garÁyase brahmaÉo 'py Àdikartre | ananta deveÌa jagannivÀsa; tvam akÍaraÎ sad asat tatparaÎ yat ||11-37|| 75

् ु ु े पषः मािददवः पराणस म िव परं िनधानम ।् े े ं च परं च धाम वािस व या तत ं िवमनप ॥११-३८॥

tvam ÀdidevaÏ puruÍaÏ purÀÉas; tvam asya viÌvasya paraÎ nidhÀnam | vettÀsi vedyaÎ ca paraÎ ca dhÀma; tvayÀ tataÎ viÌvam anantarÂpa ||11-38||

ु  ऽिवणः  वाययमो शशाः जापित ं िपतामह । ृ नमो नम े ऽ ु सहकः ु भयो ू ऽिप नमो नम े ॥११-३९॥ पन

vÀyur yamo 'gnir varuÉaÏ ÌaÌÀÇkaÏ; prajÀpatis tvaÎ prapitÀmahaÌ ca | namo namas te 'stu sahasrakÃtvaÏ; punaÌ ca bhÂyo 'pi namo namas te ||11-39||

ु नमः परादथ पृत े नमो ऽ ु त े सवत एव सव  ।  ं अनवीयािमतिवम सव समाोिष ततो ऽिस सवः ॥११-४०॥

namaÏ purastÀd atha pÃÍÊhatas te; namo 'stu te sarvata eva sarva | anantavÁryÀmitavikramas tvaÎ; sarvaÎ samÀpnoÍi tato 'si sarvaÏ ||11-40||

े मा सभ ं यं सखित े । ृ हे यादव हे सखित हे क अजानता मिहमान ं तवदे ं मया मादाणयने वािप ॥११-४१॥

sakheti matvÀ prasabhaÎ yad uktaÎ; he kÃÍÉa he yÀdava he sakheti | ajÀnatÀ mahimÀnaÎ tavedaÎ; mayÀ pramÀdÀt praÉayena vÀpi ||11-41||

76

 यावहासाथमसतो ृ ऽिस िवहारशासनभोजनषे ु । एको ऽथ वातु तम ं ् े ॥११-४२॥ तामय े ामहममयम

yac cÀvahÀsÀrtham asatkÃto 'si; vihÀraÌayyÀsanabhojaneÍu | eko 'tha vÀpy acyuta tatsamakÍaÎ; tat kÍÀmaye tvÀm aham aprameyam ||11-42||

िपतािस लोक चराचर ु  ू म प गगरीयान ।् ु ऽो न मो ऽिधकः कतो लोकय े ऽितमभाव ॥११-४३॥

pitÀsi lokasya carÀcarasya; tvam asya pÂjyaÌ ca gurur garÁyÀn | na tvatsamo 'sty abhyadhikaÏ kuto 'nyo; lokatraye 'py apratimaprabhÀva ||11-43||

ताण िणधाय कायं सादय े ामहमीशमीम ।् ु िपतवे प सखवे सःु ्  दवे सोढम ियः ियायाहिस ु ॥११-४४॥

tasmÀt praÉamya praÉidhÀya kÀyaÎ; prasÀdaye tvÀm aham ÁÌam ÁËyam | piteva putrasya sakheva sakhyuÏ; priyaÏ priyÀyÀrhasi deva soËhum ||11-44||

अपवू  िषतो ऽि ा भयने च िथत ं मनो म े । तदवे म े दशय दवे प ं े े जगिवास ॥११-४५॥ सीद दवश

adÃÍÊapÂrvaÎ hÃÍito 'smi dÃÍÊvÀ; bhayena ca pravyathitaÎ mano me | tad eva me darÌaya deva rÂpaÎ; prasÁda deveÌa jagannivÀsa ||11-45||

77

िकरीिटन ं गिदन ं चहम ् इािम ा ं मह ु ं तथ ैव । ु ु े े चतभजन तने ैव पण ू  ॥११-४६॥ सहबाहो भव िवमत

kirÁÊinaÎ gadinaÎ cakrahastam; icchÀmi tvÀÎ draÍÊum ahaÎ tathaiva | tenaiva rÂpeÉa caturbhujena; sahasrabÀho bhava viÌvamÂrte ||11-46||

ु ीभगवानवाच । ु े ं मया सने तवाजनद  प ं परं दिशतमायोगात ।् े ं िवमनमा ं तजोमय ् ू  ॥११-४७॥ य े दने न पवम

ÌrÁbhagavÀn uvÀca | mayÀ prasannena tavÀrjunedaÎ; rÂpaÎ paraÎ darÌitam ÀtmayogÀt | tejomayaÎ viÌvam anantam ÀdyaÎ; yan me tvad anyena na dÃÍÊapÂrvam ||11-47||

े न वदयायन ैन  दान ैर ् न च ियािभन  तपोिभ ैः । ृ े ं एवपः श अहं नलोक ु ु ं दने कवीर ॥११-४८॥

na vedayajÈÀdhyayanair na dÀnair; na ca kriyÀbhir na tapobhir ugraiÏ | evaÎrÂpaÏ Ìakya ahaÎ nÃloke; draÍÊuÎ tvad anyena kurupravÁra ||11-48||

ू मा त े था मा च िवमढभावो े ।् ा प ं घोरमीमदम ु ं े पतभीः ीतमनाः पन तदवे म े पिमदं पय ॥११-४९॥

mÀ te vyathÀ mÀ ca vimÂËhabhÀvo; dÃÍÊvÀ rÂpaÎ ghoram ÁdÃÇ mamedam | vyapetabhÁÏ prÁtamanÀÏ punas tvaÎ; tad eva me rÂpam idaÎ prapaÌya ||11-49||

78

ं उवाच । सजय ु े इजनु ं वासदवथोा  ू । कं प ं दशयामास भयः आासयामास च भीतमने ं ु सौवपमहाा ु  ू पनः भा ॥११-५०॥

saÎjaya uvÀca | ity arjunaÎ vÀsudevas tathoktvÀ; svakaÎ rÂpaÎ darÌayÀm Àsa bhÂyaÏ | ÀÌvÀsayÀm Àsa ca bhÁtam enaÎ; bhÂtvÀ punaÏ saumyavapur mahÀtmÀ ||11-50||

अजनु उवाच । दे ं मानषु ं प ं तव सौ ं जनादन । े कित ं ृ सचताः ृ ं गतः ॥११-५१॥ इदानीमि सवः arjuna uvÀca | dÃÍÊvedaÎ mÀnuÍaÎ rÂpaÎ tava saumyaÎ janÀrdana | idÀnÁm asmi saÎvÃttaÏ sacetÀÏ prakÃtiÎ gataÏ ||11-51||

ु ीभगवानवाच । ु   ं प ं वानिस यम । सदशिमद  े अ प िन ं दशनकािणः दवा ॥११-५२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | sudurdarÌam idaÎ rÂpaÎ dÃÍÊavÀn asi yan mama | devÀ apy asya rÂpasya nityaÎ darÌanakÀÇkÍiÉaÏ ||11-52||

े न  तपसा न दानने न चया े नाहं वदै । ं श एविवधो ु ं वानिस मा ं यथा ॥११-५३॥ nÀhaÎ vedair na tapasÀ na dÀnena na cejyayÀ | Ìakya evaÎvidho draÍÊuÎ dÃÍÊavÀn asi mÀÎ yathÀ ||11-53||

े ं भा नया श अहमविवधो ऽजनु । ं ॥११-५४॥ ात ं ु ु ं च तने वे ु ं च परतप

bhaktyÀ tv ananyayÀ Ìakya aham evaÎvidho 'rjuna | jÈÀtuÎ draÍÊuÎ ca tattvena praveÍÊuÎ ca paraÎtapa ||11-54||

79

 ृ  । ममकरमो मः सविजतः  ू े ु यः स मामित े पाडव ॥११-५५॥ िनवरः  सवभतष matkarmakÃn matparamo madbhaktaÏ saÇgavarjitaÏ | nirvairaÏ sarvabhÂteÍu yaÏ sa mÀm eti pÀÉËava ||11-55||

80

अजनु उवाच । ु य े भाा ं पयपासत ु े। एव ं सततया े ं के योगिवमाः ॥१२-१॥ य े चारमं तषा arjuna uvÀca | evaÎ satatayuktÀ ye bhaktÀs tvÀÎ paryupÀsate | ye cÀpy akÍaram avyaktaÎ teÍÀÎ ke yogavittamÀÏ ||12-1||

ु ीभगवानवाच । ु उपासत े । े मनो य े मा ं िनया मावय ु े े म े यतमा या परयोपता मताः ॥१२-२॥

ÌrÁbhagavÀn uvÀca | mayy ÀveÌya mano ye mÀÎ nityayuktÀ upÀsate | ÌraddhayÀ parayopetÀs te me yuktatamÀ matÀÏ ||12-2||

ु े।  ं पयपासत य े रमिनदयम ् ु ॥१२-३॥  ू ं च कटमचल ं वम सवगमिच ye tv akÍaram anirdeÌyam avyaktaÎ paryupÀsate | sarvatragam acintyaÎ ca kÂÊastham acalaÎ dhruvam ||12-3||

ु े ं ं सव समबयः सिनयियाम । ु  ू े रताः ॥१२-४॥ त े ावि मामवे सवभतिहत

saÎniyamyendriyagrÀmaÎ sarvatra samabuddhayaÏ | te prÀpnuvanti mÀm eva sarvabhÂtahite ratÀÏ ||12-4||

े ऽिधकतरषामासचतसाम े े शो ।्  ं दहविरवात े े ॥१२-५॥ अा िह गितःख kleÌo 'dhikataras teÍÀm avyaktÀsaktacetasÀm | avyaktÀ hi gatir duÏkhaÎ dehavadbhir avÀpyate ||12-5||

 कमािण  मिय स ं य े त ु सवािण मराः । अनने ैव योगने मा ं ाय उपासत े ॥१२-६॥ ye tu sarvÀÉi karmÀÉi mayi saÎnyasya matparÀÏ | ananyenaiva yogena mÀÎ dhyÀyanta upÀsate ||12-6||

81

ु ं ु  मृससारसागरात े ं समता तषामह ।् ् े े भवािम निचरााथ  माविशतचतसाम ॥१२-७॥ teÍÀm ahaÎ samuddhartÀ mÃtyusaÎsÀrasÀgarÀt | bhavÀmi nacirÀt pÀrtha mayy ÀveÌitacetasÀm ||12-7||

ु ं िनवशय े । मवे मन आध मिय बि ं िनविसिस मवे अत ऊ न सशयः ॥१२-८॥ mayy eva mana Àdhatsva mayi buddhiÎ niveÌaya | nivasiÍyasi mayy eva ata ÂrdhvaÎ na saÎÌayaÏ ||12-8||

अथ िच ं समाधात ं ु न शोिष मिय िरम ।् ं ॥१२-९॥ अासयोगने ततो मािमा ं ु धनजय atha cittaÎ samÀdhÀtuÎ na ÌaknoÍi mayi sthiram | abhyÀsayogena tato mÀm icchÀptuÎ dhanaÎjaya ||12-9||

 अास े ऽसमथ ऽिस ममपरमो भव । ु   कमािण  कवििमवािस मदथमिप ॥१२-१०॥ abhyÀse 'py asamartho 'si matkarmaparamo bhava | madartham api karmÀÉi kurvan siddhim avÀpsyasi ||12-10||

अथ ैतदशो ऽिस कत ु मोगमाितः । ् ु यतावान ॥१२-११॥   ं ततः क सवकमफलाग athaitad apy aÌakto 'si kartuÎ madyogam ÀÌritaÏ | sarvakarmaphalatyÀgaÎ tataÏ kuru yatÀtmavÀn ||12-11||

े िह ानमासाानाान ं िविशत े । यो ्  ानामफला गागाािरनरम ॥१२-१२॥ Ìreyo hi jÈÀnam abhyÀsÀj jÈÀnÀd dhyÀnaÎ viÌiÍyate | dhyÀnÀt karmaphalatyÀgas tyÀgÀc chÀntir anantaram ||12-12||

 ू े सवभताना ं मैः कण एव च । अा ु मी ॥१२-१३॥  िनरहकारः ं िनममो समःखसखः

adveÍÊÀ sarvabhÂtÀnÀÎ maitraÏ karuÉa eva ca | nirmamo nirahaÎkÀraÏ samaduÏkhasukhaÏ kÍamÁ ||12-13||

82

ं ु सतत ं योगी यताा ढिनयः । सतः ु  मिपतमनोबिय मः स म े ियः ॥१२-१४॥ saÎtuÍÊaÏ satataÎ yogÁ yatÀtmÀ dÃËhaniÌcayaÏ | mayy arpitamanobuddhir yo madbhaktaÏ sa me priyaÏ ||12-14||

याोिजत े लोको लोकाोिजत े च यः ।   ु यः स च म े ियः ॥१२-१५॥ े ैमो हषामषभयोग yasmÀn nodvijate loko lokÀn nodvijate ca yaÏ | harÍÀmarÍabhayodvegair mukto yaÏ sa ca me priyaÏ ||12-15||

ु  उदासीनो गतथः । े शिचद अनपः  सवारपिरागी यो मः स म े ियः ॥१२-१६॥ anapekÍaÏ Ìucir dakÍa udÀsÁno gatavyathaÏ | sarvÀrambhaparityÀgÁ yo madbhaktaÏ sa me priyaÏ ||12-16||

े न शोचित न काित । यो न ित न ि ु ु शभाशभपिरागी भिमाः स म े ियः ॥१२-१७॥ yo na hÃÍyati na dveÍÊi na Ìocati na kÀÇkÍati | ÌubhÀÌubhaparityÀgÁ bhaktimÀn yaÏ sa me priyaÏ ||12-17||

समः शौ च िम े च तथा मानावमानयोः । ु  ॥१२-१८॥ े ु समः सिवविजतः शीतोसखःखष samaÏ Ìatrau ca mitre ca tathÀ mÀnÀvamÀnayoÏ | ÌÁtoÍÉasukhaduÏkheÍu samaÏ saÇgavivarjitaÏ ||12-18||

ु ु े िचत ।् ं ु यने कन तिनाितमनी सतो  े िरमितभिमा े ियो नरः ॥१२-१९॥ अिनकतः tulyanindÀstutir maunÁ saÎtuÍÊo yena kena cit | aniketaÏ sthiramatir bhaktimÀn me priyo naraÏ ||12-19||

ु  त े। य े त ु धाम ृ िमदं यथों पयपासत धाना मरमा भा े ऽतीव म े ियाः ॥१२-२०॥ ye tu dharmyÀmÃtam idaÎ yathoktaÎ paryupÀsate | ÌraddadhÀnÀ matparamÀ bhaktÀs te 'tÁva me priyÀÏ ||12-20||

83

ु ीभगवानवाच । े े। इदं शरीरं कौये िमिभधीयत े त ं ाः  े इित तिदः ॥१३-१॥ एतो वि ÌrÁbhagavÀn uvÀca | idaÎ ÌarÁraÎ kaunteya kÍetram ity abhidhÁyate | etad yo vetti taÎ prÀhuÏ kÍetrajÈa iti tadvidaÏ ||13-1||

 े े ु भारत । े ं चािप मा ं िवि सवष   ं यान ं मत ं मम ॥१३-२॥ े े योान kÍetrajÈaÎ cÀpi mÀÎ viddhi sarvakÍetreÍu bhÀrata | kÍetrakÍetrajÈayor jÈÀnaÎ yat taj jÈÀnaÎ mataÎ mama ||13-2||

ते ं य या यिकािर यत यत ।् स च यो यभाव तमासने म े ण ु ॥१३-३॥ tat kÍetraÎ yac ca yÀdÃk ca yadvikÀri yataÌ ca yat | sa ca yo yatprabhÀvaÌ ca tat samÀsena me ÌÃÉu ||13-3||

 गीत ं छोिभिविवधः  ै पृथक ् । ऋिषिभबधा  ू  ैव हतमििविनित े ु सपदै ःै ॥१३-४॥

ÃÍibhir bahudhÀ gÁtaÎ chandobhir vividhaiÏ pÃthak | brahmasÂtrapadaiÌ caiva hetumadbhir viniÌcitaiÏ ||13-4||

ु ू े च। ं महाभताहकारो बिरमव े इियािण दशैकं च प चियगोचराः ॥१३-५॥ mahÀbhÂtÀny ahaÎkÀro buddhir avyaktam eva ca | indriyÀÉi daÌaikaÎ ca paÈca cendriyagocarÀÏ ||13-5||

ु ं ःख ं सघाततना े सख े धितः ृ । ं इा षः ् ु एते ं समासने सिवकारमदातम ॥१३-६॥ icchÀ dveÍaÏ sukhaÎ duÏkhaÎ saÎghÀtaÌ cetanÀ dhÃtiÏ | etat kÍetraÎ samÀsena savikÀram udÀhÃtam ||13-6||

 ।् ं ािराजवम अमािनमदिमिहसा  आचायपासन ं शौच ं  ैयमािविनहः ॥१३-७॥ amÀnitvam adambhitvam ahiÎsÀ kÍÀntir Àrjavam | ÀcÀryopÀsanaÎ ÌaucaÎ sthairyam ÀtmavinigrahaÏ ||13-7|| 84

ं इियाथष ु वैरायमनहकार एव च । ् ु ु  ॥१३-८॥ जमृजराािधःखदोषानदशनम indriyÀrtheÍu vairÀgyam anahaÎkÀra eva ca | janmamÃtyujarÀvyÀdhiduÏkhadoÍÀnudarÌanam ||13-8||

ु। ु ृ असिरनिभः पदारगहािदष िन ं च समिचिमािनोपपिष ु ॥१३-९॥ asaktir anabhiÍvaÇgaÏ putradÀragÃhÀdiÍu | nityaÎ ca samacittatvam iÍÊÀniÍÊopapattiÍu ||13-9||

मिय चानयोगने भिरिभचािरणी ।  ं े े िविवदशसिवमरित जनससिद ॥१३-१०॥ mayi cÀnanyayogena bhaktir avyabhicÀriÉÁ | viviktadeÌasevitvam aratir janasaÎsadi ||13-10||

  ।् अाानिन ं तानाथदशनम एतानिमित ोमान ं यदतो ऽथा ॥१३-११॥ adhyÀtmajÈÀnanityatvaÎ tattvajÈÀnÀrthadarÌanam | etaj jÈÀnam iti proktam ajÈÀnaÎ yad ato 'nyathÀ ||13-11||

ये ं यवािम याामृतमतु े । अनािदमरं  न सासत े ॥१३-१२॥ jÈeyaÎ yat tat pravakÍyÀmi yaj jÈÀtvÀmÃtam aÌnute | anÀdimat paraÎ brahma na sat tan nÀsad ucyate ||13-12||

ु ।्   ं तवतोििशरोमखम सवतःपािणपाद ु   ृ ितित ॥१३-१३॥ े सवमाव सवतःितमोक sarvataÏpÀÉipÀdaÎ tat sarvatokÍiÌiromukham | sarvataÏÌrutimal loke sarvam ÀvÃtya tiÍÊhati ||13-13||

ु  ।्  ं सवियिवविजतम  सवियगणाभास ु  ृ ैव िनगण ु ं गणभो ृ च ॥१३-१४॥ असं सवभ sarvendriyaguÉÀbhÀsaÎ sarvendriyavivarjitam | asaktaÎ sarvabhÃc caiva nirguÉaÎ guÉabhoktà ca ||13-14||

85

ू ं चरमवे च । बिहर भतानामचर ् ू े ं र ं चािके च तत ॥१३-१५॥ सादिवय bahir antaÌ ca bhÂtÀnÀm acaraÎ caram eva ca | sÂkÍmatvÀt tad avijÈeyaÎ dÂrasthaÎ cÀntike ca tat ||13-15||

ू े ु िवभिमव च ितम ।् अिवभं च भतष ू  च तये ं िस ु भिव ु च ॥१३-१६॥ भतभतृ avibhaktaÎ ca bhÂteÍu vibhaktam iva ca sthitam | bhÂtabhartà ca taj jÈeyaÎ grasiÍÉu prabhaviÍÉu ca ||13-16||

ु े। ोितषामिप तोितमसः परमत ्  िवितम ॥१३-१७॥ ान ं ये ं ानग ं िद सव

jyotiÍÀm api taj jyotis tamasaÏ param ucyate | jÈÀnaÎ jÈeyaÎ jÈÀnagamyaÎ hÃdi sarvasya viÍÊhitam ||13-17||

इित े ं तथा ान ं ये ं चों समासतः । म एतिाय मावायोपपते ॥१३-१८॥ iti kÍetraÎ tathÀ jÈÀnaÎ jÈeyaÎ coktaÎ samÀsataÏ | madbhakta etad vijÈÀya madbhÀvÀyopapadyate ||13-18||

ु ं च ैव िवनादी उभाविप । ृ ं पष कित ् ु ं ैव िवि कितस ं गणा ृ ं िवकारा भवान ॥१३-१९॥ prakÃtiÎ puruÍaÎ caiva viddhy anÀdÁ ubhÀv api | vikÀrÀÎÌ ca guÉÀÎÌ caiva viddhi prakÃtisaÎbhavÀn ||13-19||

 े ु कितत े। ृ कायकारणकतृ  े हतः ु ु ृ े हतत े ु े ॥१३-२०॥ ं भो पषः सखःखाना kÀryakÀraÉakartÃtve hetuÏ prakÃtir ucyate | puruÍaÏ sukhaduÏkhÀnÀÎ bhoktÃtve hetur ucyate ||13-20||

ु ु े कितजाणान ु ृ ृ पषः कितो िह भ ।् ु कारण ं गणसो ऽ सदसोिनजस ु ॥१३-२१॥ puruÍaÏ prakÃtistho hi bhuÇkte prakÃtijÀn guÉÀn | kÀraÉaÎ guÉasaÇgo 'sya sadasadyonijanmasu ||13-21||

86

ु े उपानमा च भता  भोा महरः । ु दहे े ऽिषः ु े चाो परमाित परः ॥१३-२२॥ upadraÍÊÀnumantÀ ca bhartÀ bhoktÀ maheÌvaraÏ | paramÀtmeti cÀpy ukto dehe 'smin puruÍaÏ paraÏ ||13-22||

ु ैः सह । ु ं कित े पष ृ ं च गण य एव ं वि  वतमानो  ू ऽिभजायत े ॥१३-२३॥ सवथा ऽिप न स भयो ya evaÎ vetti puruÍaÎ prakÃtiÎ ca guÉaiÏ saha | sarvathÀ vartamÀno 'pi na sa bhÂyo 'bhijÀyate ||13-23||

े ाननािन पयि के िचदाानमाना ।  े चापरे ॥१३-२४॥ ं े योगने कमयोगन अ े सान

dhyÀnenÀtmani paÌyanti ke cid ÀtmÀnam ÀtmanÀ | anye sÀÎkhyena yogena karmayogena cÀpare ||13-24||

ु े े उपासत े । अ े वमजानः ा ु त े ऽिप चािततरवे मृ ं ु ितपरायणाः ॥१३-२५॥

anye tv evam ajÀnantaÏ ÌrutvÀnyebhya upÀsate | te 'pi cÀtitaranty eva mÃtyuÎ ÌrutiparÀyaÉÀÏ ||13-25||

े िकं िच ं ावरजमम ।् ं यावजायत े े ं सयोगािि भरतषभ ॥१३-२६॥

yÀvat saÎjÀyate kiÎ cit sattvaÎ sthÀvarajaÇgamam | kÍetrakÍetrajÈasaÎyogÀt tad viddhi bharatarÍabha ||13-26||

ू े ु ित ं परमरम े सम ं सवष ु भतष ।् िवनयिवनय ं यः पयित स पयित ॥१३-२७॥ samaÎ sarveÍu bhÂteÍu tiÍÊhantaÎ parameÌvaram | vinaÌyatsv avinaÌyantaÎ yaÏ paÌyati sa paÌyati ||13-27||

सम ं पयि सव समवितमीरम ।् ् न िहनानाान ं ततो याित परा ं गितम ॥१३-२८॥ samaÎ paÌyan hi sarvatra samavasthitam ÁÌvaram | na hinasty ÀtmanÀtmÀnaÎ tato yÀti parÀÎ gatim ||13-28||

87

 ियमाणािन सवशः  । ृ ैव च कमािण क यः पयित तथाानमकतार ं स पयित ॥१३-२९॥ prakÃtyaiva ca karmÀÉi kriyamÀÉÀni sarvaÌaÏ | yaÏ paÌyati tathÀtmÀnam akartÀraÎ sa paÌyati ||13-29||

ु ू थावमकमनपयित े यदा भतपृ । े तदा ॥१३-३०॥ ं तत एव च िवारं  सपत yadÀ bhÂtapÃthagbhÀvam ekastham anupaÌyati | tata eva ca vistÀraÎ brahma saÎpadyate tadÀ ||13-30||

ु अनािदािगणारमाा यमयः । शरीरो ऽिप कौये न करोित न िलत े ॥१३-३१॥ anÀditvÀn nirguÉatvÀt paramÀtmÀyam avyayaÏ | ÌarÁrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate ||13-31||

 ं सौादाकाश ं नोपिलत े । यथा सवगत  सवावितो दहे े तथाा नोपिलत े ॥१३-३२॥ yathÀ sarvagataÎ saukÍmyÀd ÀkÀÌaÎ nopalipyate | sarvatrÀvasthito dehe tathÀtmÀ nopalipyate ||13-32||

े क ृ ं लोकिमम ं रिवः । यथा काशयकः े तथा क ृ ं काशयित भारत ॥१३-३३॥ े ं ी

yathÀ prakÀÌayaty ekaÏ kÃtsnaÎ lokam imaÎ raviÏ | kÍetraÎ kÍetrÁ tathÀ kÃtsnaÎ prakÀÌayati bhÀrata ||13-33||

ु । े े े ं ानचषा योरवमर ् ू ृ  त े परम ॥१३-३४॥ ं च य े िवयाि भतकितमो kÍetrakÍetrajÈayor evam antaraÎ jÈÀnacakÍuÍÀ | bhÂtaprakÃtimokÍaÎ ca ye vidur yÀnti te param ||13-34||

88

ु ीभगवानवाच । ु ू वािम ानाना ं ानममम परं भयः ।् ु याा मनयः सव परा ं िसििमतो गताः ॥१४-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | paraÎ bhÂyaÏ pravakÍyÀmi jÈÀnÀnÀÎ jÈÀnam uttamam | yaj jÈÀtvÀ munayaÏ sarve parÀÎ siddhim ito gatÀÏ ||14-1||

ु ि मम साधमागताः  इदं ानमपा । सग  ऽिप नोपजाय े लय े न थि च ॥१४-२॥ idaÎ jÈÀnam upÀÌritya mama sÀdharmyam ÀgatÀÏ | sarge 'pi nopajÀyante pralaye na vyathanti ca ||14-2||

 मम योिनमह तिभ दधाहम ।्  ू ं ं ततो भवित भारत ॥१४-३॥ सभवः सवभताना

mama yonir mahad brahma tasmin garbhaÎ dadhÀmy aham | saÎbhavaÏ sarvabhÂtÀnÀÎ tato bhavati bhÀrata ||14-3||

ु कौये मतयः  ू  सभवि ं सवयोिनष याः । तासा ं  महोिनरहं बीजदः िपता ॥१४-४॥ sarvayoniÍu kaunteya mÂrtayaÏ saÎbhavanti yÀÏ | tÀsÀÎ brahma mahad yonir ahaÎ bÁjapradaÏ pitÀ ||14-4||

ु कितसभवाः ृ ं स ं रजम इित गणाः । ् े िनबि महाबाहो दहे े दिहनमयम ॥१४-५॥ sattvaÎ rajas tama iti guÉÀÏ prakÃtisaÎbhavÀÏ | nibadhnanti mahÀbÀho dehe dehinam avyayam ||14-5||

 त स ं िनमलाकाशकमनामयम ।् ु े बाित ानसन े चानघ ॥१४-६॥ सखसन tatra sattvaÎ nirmalatvÀt prakÀÌakam anÀmayam | sukhasaÇgena badhnÀti jÈÀnasaÇgena cÀnagha ||14-6||

ु रजो रागाकं िवि तृाससमवम ।् ्  े दिहनम े तिबाित कौये कमसन ॥१४-७॥ rajo rÀgÀtmakaÎ viddhi tÃÍÉÀsaÇgasamudbhavam | 89

tan nibadhnÀti kaunteya karmasaÇgena dehinam ||14-7||

 े तमानज ं िवि मोहन ं सवदिहनाम ।् मादालिनािभिबाित भारत ॥१४-८॥ tamas tv ajÈÀnajaÎ viddhi mohanaÎ sarvadehinÀm | pramÀdÀlasyanidrÀbhis tan nibadhnÀti bhÀrata ||14-8||

ु े सयित रजः कमिण  भारत । स ं सख ृ त ु तमः माद े सयतु ॥१४-९॥ ानमाव sattvaÎ sukhe saÈjayati rajaÏ karmaÉi bhÀrata | jÈÀnam ÀvÃtya tu tamaÏ pramÀde saÈjayaty uta ||14-9||

ू स ं भवित भारत । रजमािभभय रजः स ं तम ैव तमः स ं रजथा ॥१४-१०॥ rajas tamaÌ cÀbhibhÂya sattvaÎ bhavati bhÀrata | rajaÏ sattvaÎ tamaÌ caiva tamaÏ sattvaÎ rajas tathÀ ||14-10||

 े ु दहे े ऽिकाश उपजायत े । सवारष ृ ं सिमतु ॥१४-११॥ ान ं यदा तदा िवािव sarvadvÀreÍu dehe 'smin prakÀÌa upajÀyate | jÈÀnaÎ yadÀ tadÀ vidyÀd vivÃddhaÎ sattvam ity uta ||14-11||

 ृ लोभः विरारः कमणामशमः ृहा । े ृ े भरतषभ ॥१४-१२॥ रजतािन जाय े िवव

lobhaÏ pravÃttir ÀrambhaÏ karmaÉÀm aÌamaÏ spÃhÀ | rajasy etÀni jÀyante vivÃddhe bharatarÍabha ||14-12||

ृ अकाशो ऽवि मादो मोह एव च । ु े ृ े कनन तमतािन जाय े िवव ॥१४-१३॥ aprakÀÌo 'pravÃttiÌ ca pramÀdo moha eva ca | tamasy etÀni jÀyante vivÃddhe kurunandana ||14-13||

े ृ ।् ृ े त ु लय ं याित दहभत यदा से व तदोमिवदा ं लोकानमलाितपत े ॥१४-१४॥ yadÀ sattve pravÃddhe tu pralayaÎ yÀti dehabhÃt | tadottamavidÀÎ lokÀn amalÀn pratipadyate ||14-14||

90

ु जायत े ।  रजिस लय ं गा कमसिष ु जायत े ॥१४-१५॥ ू तथा लीनमिस मढयोिनष rajasi pralayaÎ gatvÀ karmasaÇgiÍu jÀyate | tathÀ pralÁnas tamasi mÂËhayoniÍu jÀyate ||14-15||

ुृ  सकताः  ं फलम ।् कमणः सािकं िनमल ् रजस ु फलं ःखमान ं तमसः फलम ॥१४-१६॥ karmaÉaÏ sukÃtasyÀhuÏ sÀttvikaÎ nirmalaÎ phalam | rajasas tu phalaÎ duÏkham ajÈÀnaÎ tamasaÏ phalam ||14-16||

े ान ं रजसो लोभ एव च । ं साजायत मादमोहौ तमसो भवतो ऽानमवे च ॥१४-१७॥ sattvÀt saÎjÀyate jÈÀnaÎ rajaso lobha eva ca | pramÀdamohau tamaso bhavato 'jÈÀnam eva ca ||14-17||

ऊ गि सा म े िति राजसाः । ु ृ जघगणवा अधो गि तामसाः ॥१४-१८॥ ÂrdhvaÎ gacchanti sattvasthÀ madhye tiÍÊhanti rÀjasÀÏ | jaghanyaguÉavÃttasthÀ adho gacchanti tÀmasÀÏ ||14-18||

ु े कतार ं यदा ानपयित ु ना ं गणः । ु े े माव ं सो ऽिधगित ॥१४-१९॥ गण परं वि nÀnyaÎ guÉebhyaÏ kartÀraÎ yadÀ draÍÊÀnupaÌyati | guÉebhyaÌ ca paraÎ vetti madbhÀvaÎ so 'dhigacchati ||14-19||

ु े ु े दहसमवान े गणानतानती ीही ।् ु  ु ऽमृतमतु े ॥१४-२०॥ जमृजराःख ैिवमो

guÉÀn etÀn atÁtya trÁn dehÁ dehasamudbhavÀn | janmamÃtyujarÀduÏkhair vimukto 'mÃtam aÌnute ||14-20||

अजनु उवाच । ु े  ीणानतानतीतो कै िलै भवित भो । ु  े ॥१४-२१॥ ं िकमाचारः कथ ं च ैताीणानितवतत arjuna uvÀca | kair liÇgais trÁn guÉÀn etÀn atÁto bhavati prabho | kimÀcÀraÏ kathaÎ caitÀÎs trÁn guÉÀn ativartate ||14-21|| 91

ु ीभगवानवाच । ृ ं च मोहमवे च पाडव । काश ं च वि े सवािन ं ृ ृ न ि न िनवािन काित ॥१४-२२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | prakÀÌaÎ ca pravÃttiÎ ca moham eva ca pÀÉËava | na dveÍÊi saÎpravÃttÀni na nivÃttÀni kÀÇkÍati ||14-22||

ु ैय न िवचात े । उदासीनवदासीनो गण ु वत  इवे यो ऽवितित नत े े ॥१४-२३॥ गणा udÀsÁnavad ÀsÁno guÉair yo na vicÀlyate | guÉÀ vartanta ity eva yo 'vatiÍÊhati neÇgate ||14-23||

ु ः समलोामकानः । समःखसखः ु ु ं ु ॥१४-२४॥ तियाियो धीरिनासितः

samaduÏkhasukhaÏ svasthaÏ samaloÍÊÀÌmakÀÈcanaÏ | tulyapriyÀpriyo dhÁras tulyanindÀtmasaÎstutiÏ ||14-24||

ु ु िमािरपयोः । मानावमानयोो ु  सवारपिरागी गणातीतः स उत े ॥१४-२५॥ mÀnÀvamÀnayos tulyas tulyo mitrÀripakÍayoÏ | sarvÀrambhaparityÀgÁ guÉÀtÁtaÏ sa ucyate ||14-25||

े भियोगने सवत े े। मा ं च यो ऽिभचारण ु ू स गणामती ैताभयाय कत े ॥१४-२६॥ mÀÎ ca yo 'vyabhicÀreÉa bhaktiyogena sevate | sa guÉÀn samatÁtyaitÀn brahmabhÂyÀya kalpate ||14-26||

णो िह िताहममृताय च । ु  सख शात च धम ैकािक च ॥१४-२७॥ brahmaÉo hi pratiÍÊhÀham amÃtasyÀvyayasya ca | ÌÀÌvatasya ca dharmasya sukhasyaikÀntikasya ca ||14-27||

92

ु ीभगवानवाच ।  ू ऊमलमधःशा खम ं ारयम ।् ्  य ं वदे स वदिवत े ं य पणािन छािस ॥१५-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | ÂrdhvamÂlam adhaÏÌÀkham aÌvatthaÎ prÀhur avyayam | chandÀÎsi yasya parÉÀni yas taÎ veda sa vedavit ||15-1||

अधो सृता शाखा ु ृ िवषयवालाः । गणवा ु ं ू अध मलानसततािन ु  ु े ॥१५-२॥ कमानबीिन मनलोक

adhaÌ cordhvaÎ prasÃtÀs tasya ÌÀkhÀ; guÉapravÃddhÀ viÍayapravÀlÀÏ | adhaÌ ca mÂlÀny anusaÎtatÀni; karmÀnubandhÁni manuÍyaloke ||15-2||

न पमहे तथोपलत े ं नाो न चािदन  च सिता । ् ु ू अमने ं सिवढमलम े ढन े िछा ॥१५-३॥ असशण

na rÂpam asyeha tathopalabhyate; nÀnto na cÀdir na ca saÎpratiÍÊhÀ | aÌvattham enaÎ suvirÂËhamÂlam; asaÇgaÌastreÉa dÃËhena chittvÀ ||15-3||

 ं ततः पदं तिरमािगत  भयः ू । यिता न िनवति ु ं प े तमवे चा ं पष ु ृ सृता पराणी यतः विः ॥१५-४॥

tataÏ padaÎ tatparimÀrgitavyaÎ; yasmin gatÀ na nivartanti bhÂyaÏ | tam eva cÀdyaÎ puruÍaÎ prapadye; yataÏ pravÃttiÏ prasÃtÀ purÀÉÁ ||15-4||

93

िनमानमोहा िजतसदोषा ृ अािना िविनवकामाः । ु  ु ं िवमाः ं ैर ् ै सखःखस ् ू पदमय ं तत ॥१५-५॥ गमढाः

nirmÀnamohÀ jitasaÇgadoÍÀ; adhyÀtmanityÀ vinivÃttakÀmÀÏ | dvaÎdvair vimuktÀÏ sukhaduÏkhasaÎjÈair; gacchanty amÂËhÀÏ padam avyayaÎ tat ||15-5||

ू न शशाो न पावकः । न तासयत े सय  े ताम परम ं मम ॥१५-६॥ या न िनवत na tad bhÀsayate sÂryo na ÌaÌÀÇko na pÀvakaÏ | yad gatvÀ na nivartante tad dhÀma paramaÎ mama ||15-6||

ू सनातनः । ं जीवलोके जीवभतः ममैवाशो  ॥१५-७॥ ृ मनःषानीियािण कितािन कषित mamaivÀÎÌo jÁvaloke jÁvabhÂtaÏ sanÀtanaÏ | manaÏÍaÍÊhÀnÁndriyÀÉi prakÃtisthÀni karÍati ||15-7||

ु शरीरं यदवाोित याामतीरः । ् ु  ृ ैतािन सयाित ं गही वायगािनवाशयात ॥१५-८॥ ÌarÁraÎ yad avÀpnoti yac cÀpy utkrÀmatÁÌvaraÏ | gÃhÁtvaitÀni saÎyÀti vÀyur gandhÀn ivÀÌayÀt ||15-8||

ो ं चःु शन ं च रसन ं ाणमवे च । ु े े ॥१५-९॥ अिधाय मनाय ं िवषयानपसवत ÌrotraÎ cakÍuÏ sparÌanaÎ ca rasanaÎ ghrÀÉam eva ca | adhiÍÊhÀya manaÌ cÀyaÎ viÍayÀn upasevate ||15-9||

ु ु ं वा गणाितम उाम ं ित ं वािप भान ।् ु ु ॥१५-१०॥ ू नानपयि िवमढा पयि ानचषः utkrÀmantaÎ sthitaÎ vÀpi bhuÈjÀnaÎ vÀ guÉÀnvitam | vimÂËhÀ nÀnupaÌyanti paÌyanti jÈÀnacakÍuÍaÏ ||15-10||

94

यतो योिगन ैन ं पयावितम ।् े ृ यतो ऽकताानो न ैन ं पयचतसः ॥१५-११॥ yatanto yoginaÌ cainaÎ paÌyanty Àtmany avasthitam | yatanto 'py akÃtÀtmÀno nainaÎ paÌyanty acetasaÏ ||15-11||

े जगासयत े ऽिखलम ।् यदािदगत ं तजो ् े िवि मामकम ॥१५-१२॥ यमिस याौ तजो yad ÀdityagataÎ tejo jagad bhÀsayate 'khilam | yac candramasi yac cÀgnau tat tejo viddhi mÀmakam ||15-12||

ू गामािवय च भतािन धारयाहमोजसा । ु ू रसाकः ॥१५-१३॥ पािम चौषधीः सवाः सोमो भा gÀm ÀviÌya ca bhÂtÀni dhÀrayÀmy aham ojasÀ | puÍÉÀmi cauÍadhÁÏ sarvÀÏ somo bhÂtvÀ rasÀtmakaÏ ||15-13||

ू ािणना ं दहमाितः े अहं वैानरो भा । ् ु पचा ं चतिवधम ु  ॥१५-१४॥ ाणापानसमायः ahaÎ vaiÌvÀnaro bhÂtvÀ prÀÉinÀÎ deham ÀÌritaÏ | prÀÉÀpÀnasamÀyuktaÏ pacÀmy annaÎ caturvidham ||15-14||

 चाहं िद सिनिवो ं सव  ृ ंच । मः ितानमपोहन े  सवरहमव े वो े वदै  ् े े चाहम ॥१५-१५॥ ृ े वदाकदिवदव

sarvasya cÀhaÎ hÃdi saÎniviÍÊo; mattaÏ smÃtir jÈÀnam apohanaÎ ca | vedaiÌ ca sarvair aham eva vedyo; vedÀntakÃd vedavid eva cÀham ||15-15||

ु लोके रार एव च । ािवमौ पषौ  भतािन ू ू रः सवािण कटो ऽर उत े ॥१५-१६॥

dvÀv imau puruÍau loke kÍaraÌ cÀkÍara eva ca | kÍaraÏ sarvÀÉi bhÂtÀni kÂÊastho 'kÍara ucyate ||15-16||

ु े ु उमः पषः परमादातः ।  यो लोकयमािवय िबभय ईरः ॥१५-१७॥ uttamaÏ puruÍas tv anyaÏ paramÀtmety udÀhÃtaÏ | 95

yo lokatrayam ÀviÌya bibharty avyaya ÁÌvaraÏ ||15-17||

यारमतीतो ऽहमरादिप चोमः । ु अतो ऽि लोके वदे े च िथतः पषोमः ॥१५-१८॥ yasmÀt kÍaram atÁto 'ham akÍarÀd api cottamaÏ | ato 'smi loke vede ca prathitaÏ puruÍottamaÏ ||15-18||

ु े ं ू जानाित पषोमम यो मामवमसमढो ।्   े भारत ॥१५-१९॥ स सविवजित मा ं सवभावन yo mÀm evam asaÎmÂËho jÀnÀti puruÍottamam | sa sarvavid bhajati mÀÎ sarvabhÀvena bhÀrata ||15-19||

ु ु ं मयानघ । ं शािमदम इित गतम ु एता भारत ॥१५-२०॥ ृ ृ ु बिमाातक iti guhyatamaÎ ÌÀstram idam uktaÎ mayÀnagha | etad buddhvÀ buddhimÀn syÀt kÃtakÃtyaÌ ca bhÀrata ||15-20||

96

ु ीभगवानवाच ।  ं ु अभय ं ससशिानयोगवि ितः । ्  ॥१६-१॥ दान ं दम य ाायप आजवम ÌrÁbhagavÀn uvÀca | abhayaÎ sattvasaÎÌuddhir jÈÀnayogavyavasthitiÏ | dÀnaÎ damaÌ ca yajÈaÌ ca svÀdhyÀyas tapa Àrjavam ||16-1||

ु ।् ं समोधागः शािरप ैशनम अिहसा ् ू े ं मादव ं ीरचापलम ॥१६-२॥ दया भतलो ahiÎsÀ satyam akrodhas tyÀgaÏ ÌÀntir apaiÌunam | dayÀ bhÂteÍv aloluptvaÎ mÀrdavaÎ hrÁr acÀpalam ||16-2||

े मा धितः ृ शौचमोहो नाितमािनता । तजः ं ं दैवीमिभजात भारत ॥१६-३॥ भवि सपद tejaÏ kÍamÀ dhÃtiÏ Ìaucam adroho nÀtimÀnitÀ | bhavanti saÎpadaÎ daivÁm abhijÀtasya bhÀrata ||16-3||

दो दप ऽितमान ोधः पामवे च । ् ु ॥१६-४॥ ं अान ं चािभजात पाथ  सपदमासरीम dambho darpo 'timÀnaÌ ca krodhaÏ pÀruÍyam eva ca | ajÈÀnaÎ cÀbhijÀtasya pÀrtha saÎpadam ÀsurÁm ||16-4||

ु मता । दैवी संपिमोाय िनबायासरी ु सपद ं ं दैवीमिभजातो ऽिस पाडव ॥१६-५॥ मा शचः

daivÁ saÎpad vimokÍÀya nibandhÀyÀsurÁ matÀ | mÀ ÌucaÏ saÎpadaÎ daivÁm abhijÀto 'si pÀÉËava ||16-5||

ू ौ भतसग लोके ऽिैव आसरु एव च । दैवो िवरशः ो आसरु ं पाथ  म े ण ु ॥१६-६॥ dvau bhÂtasargau loke 'smin daiva Àsura eva ca | daivo vistaraÌaÏ prokta ÀsuraÎ pÀrtha me ÌÃÉu ||16-6||

ु । ृ ं च िनवि ृ ं च जना न िवरासराः वि न शौच ं नािप चाचारो न स ं तषे ु िवत े ॥१६-७॥ pravÃttiÎ ca nivÃttiÎ ca janÀ na vidur ÀsurÀÏ |

97

na ÌaucaÎ nÀpi cÀcÀro na satyaÎ teÍu vidyate ||16-7||

असमितं त े जगदारनीरम ।् ् ु ॥१६-८॥ ं ू ं िकमामहैतकम अपररसभत asatyam apratiÍÊhaÎ te jagad Àhur anÁÌvaram | aparasparasaÎbhÂtaÎ kim anyat kÀmahaitukam ||16-8||

ु एता ं िमव नाानो ऽबयः । ु  याय जगतो ऽिहताः ॥१६-९॥ भवकमाणः

etÀÎ dÃÍÊim avaÍÊabhya naÍÊÀtmÀno 'lpabuddhayaÏ | prabhavanty ugrakarmÀÉaÏ kÍayÀya jagato 'hitÀÏ ||16-9||

काममाि रू ं दमानमदािताः । ु  े ऽशिचताः मोहाहीासाहावत  ॥१६-१०॥ ृ

kÀmam ÀÌritya duÍpÂraÎ dambhamÀnamadÀnvitÀÏ | mohÀd gÃhÁtvÀsadgrÀhÀn pravartante 'ÌucivratÀÏ ||16-10||

ु े ं च लयाामपािताः िचामपिरमया । कामोपभोगपरमा एताविदित िनिताः ॥१६-११॥ cintÀm aparimeyÀÎ ca pralayÀntÀm upÀÌritÀÏ | kÀmopabhogaparamÀ etÀvad iti niÌcitÀÏ ||16-11||

 कामोधपरायणाः । आशापाशशत ैबाः ्  े  ं ईह े कामभोगाथमायनाथसचयान ॥१६-१२॥ ÀÌÀpÀÌaÌatair baddhÀÏ kÀmakrodhaparÀyaÉÀÏ | Áhante kÀmabhogÀrtham anyÀyenÀrthasaÎcayÀn ||16-12||

इदम मया लिमदं ा े मनोरथम ।् ् ु  ॥१६-१३॥ इदमीदमिप म े भिवित पनधनम idam adya mayÀ labdham idaÎ prÀpsye manoratham | idam astÁdam api me bhaviÍyati punar dhanam ||16-13||

ु  े चापरानिप । असौ मया हतः शहिन ु ॥१६-१४॥ ईरो ऽहमहं भोगी िसो ऽहं बलवाखी asau mayÀ hataÏ Ìatrur haniÍye cÀparÀn api | ÁÌvaro 'ham ahaÎ bhogÁ siddho 'haÎ balavÀn sukhÁ ||16-14||

98

आो ऽिभजनवानि को ऽो ऽि सशो मया । य े दाािम मोिद इानिवमोिहताः ॥१६-१५॥

ÀËhyo 'bhijanavÀn asmi ko 'nyo 'sti sadÃÌo mayÀ | yakÍye dÀsyÀmi modiÍya ity ajÈÀnavimohitÀÏ ||16-15||

े ृ । अनकिचिवाा मोहजालसमावताः ु ॥१६-१६॥ साः कामभोगषे ु पति नरके ऽशचौ anekacittavibhrÀntÀ mohajÀlasamÀvÃtÀÏ | prasaktÀÏ kÀmabhogeÍu patanti narake 'Ìucau ||16-16||

ं आसभािवताः ा धनमानमदािताः । ् ू  ॥१६-१७॥ े यज े नामय ै े दनािविधपवकम ÀtmasaÎbhÀvitÀÏ stabdhÀ dhanamÀnamadÀnvitÀÏ | yajante nÀmayajÈais te dambhenÀvidhipÂrvakam ||16-17||

ं ं बलं दप काम ं ोधं च सिताः ं अहकार । ू े े ु िषो ऽसयकाः मामापरदहष ॥१६-१८॥ ahaÎkÀraÎ balaÎ darpaÎ kÀmaÎ krodhaÎ ca saÎÌritÀÏ | mÀm ÀtmaparadeheÍu pradviÍanto 'bhyasÂyakÀÏ ||16-18||

ू ं े ु नराधमान ।् तानहं िषतः रासारष ु ु े योिनष ु ॥१६-१९॥ िपाजमशभानासरीव tÀn ahaÎ dviÍataÏ krÂrÀn saÎsÀreÍu narÀdhamÀn | kÍipÀmy ajasram aÌubhÀn ÀsurÁÍv eva yoniÍu ||16-19||

ु योिनमापा मढा ू जिन जिन । आसर ् मामाैव कौये ततो याधमा ं गितम ॥१६-२०॥ ÀsurÁÎ yonim ÀpannÀ mÂËhÀ janmani janmani | mÀm aprÀpyaiva kaunteya tato yÀnty adhamÀÎ gatim ||16-20||

ििवधं नरकदे ं ारं नाशनमानः । ् े ं जते ॥१६-२१॥ कामः ोधथा लोभादतय trividhaÎ narakasyedaÎ dvÀraÎ nÀÌanam ÀtmanaÏ | kÀmaÏ krodhas tathÀ lobhas tasmÀd etat trayaÎ tyajet ||16-21||

99

 ु कौये तमोारैििभनरः  । एत ैिवमः ् े आचरानः यतो याित परा ं गितम ॥१६-२२॥ etair vimuktaÏ kaunteya tamodvÀrais tribhir naraÏ | Àcaraty ÀtmanaÏ Ìreyas tato yÀti parÀÎ gatim ||16-22||

ु ृ वतत े कामकारतः । यः शािविधम ् ु ं न परा ं गितम ॥१६-२३॥ न स िसिमवाोित न सख yaÏ ÌÀstravidhim utsÃjya vartate kÀmakÀrataÏ | na sa siddhim avÀpnoti na sukhaÎ na parÀÎ gatim ||16-23||

  ताा ं माण ं त े कायाकायवितौ । ु  ॥१६-२४॥ ाा शािवधानों कम  कतिमहाहिस tasmÀc chÀstraÎ pramÀÉaÎ te kÀryÀkÀryavyavasthitau | jÈÀtvÀ ÌÀstravidhÀnoktaÎ karma kartum ihÀrhasi ||16-24||

100

अजनु उवाच । ु ृ यज े यािताः । य े शािविधम े ं िना त ु का क ृ समाहो रजमः ॥१७-१॥ तषा arjuna uvÀca | ye ÌÀstravidhim utsÃjya yajante ÌraddhayÀnvitÀÏ | teÍÀÎ niÍÊhÀ tu kÀ kÃÍÉa sattvam Àho rajas tamaÏ ||17-1||

ु ीभगवानवाच । े ं सा भावजा । ििवधा भवित ा दिहना े ता ं ण ु ॥१७-२॥ सािकी राजसी च ैव तामसी चित ÌrÁbhagavÀn uvÀca | trividhÀ bhavati ÌraddhÀ dehinÀÎ sÀ svabhÀvajÀ | sÀttvikÁ rÀjasÁ caiva tÀmasÁ ceti tÀÎ ÌÃÉu ||17-2||

ु  ा भवित भारत । सानपा सव ु यो यः स एव सः ॥१७-३॥ ामयो ऽय ं पषो sattvÀnurÂpÀ sarvasya ÌraddhÀ bhavati bhÀrata | ÌraddhÀmayo 'yaÎ puruÍo yo yacchraddhaÏ sa eva saÏ ||17-3||

े ं राजसाः । यज े सािका दवारािस े े यज े तामसा जनाः ॥१७-४॥ ं ता तू गणाा yajante sÀttvikÀ devÀn yakÍarakÍÀÎsi rÀjasÀÏ | pretÀn bhÂtagaÉÀÎÌ cÀnye yajante tÀmasÀ janÀÏ ||17-4||

अशािविहत ं घोरं त े य े तपो जनाः । ं ं ु दाहकारसयाः कामरागबलािताः ॥१७-५॥ aÌÀstravihitaÎ ghoraÎ tapyante ye tapo janÀÏ | dambhÀhaÎkÀrasaÎyuktÀÏ kÀmarÀgabalÀnvitÀÏ ||17-5||

 ू े कशयः शरीर ं भताममचतसः । ् ु मा ं च ैवाःशरीर ं तािासरिनयान ॥१७-६॥

karÌayantaÏ ÌarÁrasthaÎ bhÂtagrÀmam acetasaÏ | mÀÎ caivÀntaÏÌarÁrasthaÎ tÀn viddhy ÀsuraniÌcayÀn ||17-6||

101

 ििवधो भवित ियः । आहारिप सव े ं भदिमम े ं ण ु ॥१७-७॥ यपथा दान ं तषा

ÀhÀras tv api sarvasya trividho bhavati priyaÏ | yajÈas tapas tathÀ dÀnaÎ teÍÀÎ bhedam imaÎ ÌÃÉu ||17-7||

ु ु  । आयःसबलारोयसखीितिववधनाः राः िधाः िरा ा आहाराः सािकियाः ॥१७-८॥ ÀyuÏsattvabalÀrogyasukhaprÁtivivardhanÀÏ | rasyÀÏ snigdhÀÏ sthirÀ hÃdyÀ ÀhÀrÀÏ sÀttvikapriyÀÏ ||17-8||

ु कलवणातीिवदािहनः । े ःखशोकामयदाः ॥१७-९॥ आहारा राजसा

kaÊvamlalavaÉÀtyuÍÉatÁkÍÉarÂkÍavidÀhinaÏ | ÀhÀrÀ rÀjasasyeÍÊÀ duÏkhaÌokÀmayapradÀÏ ||17-9||

ु ं च यत ।् ू पयिषत यातयाम ं गतरस ं पित ् े ं भोजन ं तामसियम ॥१७-१०॥ उिमिप चाम yÀtayÀmaÎ gatarasaÎ pÂti paryuÍitaÎ ca yat | ucchiÍÊam api cÀmedhyaÎ bhojanaÎ tÀmasapriyam ||17-10||

 िविधो य इत े । अफलाकाििभयो े े मनः समाधाय स सािकः ॥१७-११॥ यमवित

aphalÀkÀÇkÍibhir yajÈo vidhidÃÍÊo ya ijyate | yaÍÊavyam eveti manaÏ samÀdhÀya sa sÀttvikaÏ ||17-11||

 च ैव यत ।् ं अिभसधाय त ु फलं दाथमिप ् इत े भरते त ं य ं िवि राजसम ॥१७-१२॥ abhisaÎdhÀya tu phalaÎ dambhÀrtham api caiva yat | ijyate bharataÌreÍÊha taÎ yajÈaÎ viddhi rÀjasam ||17-12||

िविधहीनमसृा ं महीनमदिणम ।् ािवरिहत ं य ं तामस ं पिरचत े ॥१७-१३॥ vidhihÁnam asÃÍÊÀnnaÎ mantrahÁnam adakÍiÉam | ÌraddhÀvirahitaÎ yajÈaÎ tÀmasaÎ paricakÍate ||17-13||

102

ु  ।् ू ं शौचमाजवम े दविजगापजन  ं च शारीरं तप उत े ॥१७-१४॥ चयमिहसा

devadvijaguruprÀjÈapÂjanaÎ Ìaucam Àrjavam | brahmacaryam ahiÎsÀ ca ÌÀrÁraÎ tapa ucyate ||17-14||

ु े ं वा ं स ं ियिहत ं च यत ।् अनगकर ाायासन ं च ैव वाय ं तप उत े ॥१७-१५॥ anudvegakaraÎ vÀkyaÎ satyaÎ priyahitaÎ ca yat | svÀdhyÀyÀbhyasanaÎ caiva vÀÇmayaÎ tapa ucyate ||17-15||

मनःसादः सौ ं मौनमािविनहः । ु े े ॥१७-१६॥ ं ु तपो भावसशििर मानसमत manaÏprasÀdaÏ saumyatvaÎ maunam ÀtmavinigrahaÏ | bhÀvasaÎÌuddhir ity etat tapo mÀnasam ucyate ||17-16||

या परया त ं तपििवधं नरैः । ु ः सािकं पिरचत े ॥१७-१७॥ अफलाकाििभयै ÌraddhayÀ parayÀ taptaÎ tapas tat trividhaÎ naraiÏ | aphalÀkÀÇkÍibhir yuktaiÏ sÀttvikaÎ paricakÍate ||17-17||

ू  तपो दने च ैव यत ।् सारमानपजाथ ् ु ॥१७-१८॥ ियत े तिदह ों राजस ं चलमवम satkÀramÀnapÂjÀrthaÎ tapo dambhena caiva yat | kriyate tad iha proktaÎ rÀjasaÎ calam adhruvam ||17-18||

ू े मढाहणानो यीडया ियत े तपः । ् ु परोादनाथ वा तामसमदातम ॥१७-१९॥ mÂËhagrÀheÉÀtmano yat pÁËayÀ kriyate tapaÏ | parasyotsÀdanÀrthaÎ vÀ tat tÀmasam udÀhÃtam ||17-19||

ु े। दातिमित यान ं दीयत े ऽनपकािरण ् ृ ॥१७-२०॥ े े काले च पा े च तान ं सािकं तम दश dÀtavyam iti yad dÀnaÎ dÁyate 'nupakÀriÉe | deÌe kÀle ca pÀtre ca tad dÀnaÎ sÀttvikaÎ smÃtam ||17-20||

103

ु ु ु ।  फलमिय य ु पकाराथ वा पनः ् ृ ॥१७-२१॥ दीयत े च पिरि ं तान ं राजस ं तम yat tu pratyupakÀrÀrthaÎ phalam uddiÌya vÀ punaÏ | dÁyate ca parikliÍÊaÎ tad dÀnaÎ rÀjasaÎ smÃtam ||17-21||

े े यानमपा े अदशकाल दीयत े । ् ु ं तामसमदातम असतमवात ॥१७-२२॥ ृ adeÌakÀle yad dÀnam apÀtrebhyaÌ ca dÁyate | asatkÃtam avajÈÀtaÎ tat tÀmasam udÀhÃtam ||17-22||

ृ ।  णििवधः तः ओ ं तिदित िनदशो ु ॥१७-२३॥ े ाणाने वदा या िविहताः परा oÎ tat sad iti nirdeÌo brahmaÉas trividhaÏ smÃtaÏ | brÀhmaÉÀs tena vedÀÌ ca yajÈÀÌ ca vihitÀÏ purÀ ||17-23||

ु तादोिमदा यदानतपःियाः । ्  े िवधानोाः सतत ं वािदनाम ॥१७-२४॥ वत tasmÀd om ity udÀhÃtya yajÈadÀnatapaÏkriyÀÏ | pravartante vidhÀnoktÀÏ satataÎ brahmavÀdinÀm ||17-24||

ं तिदनिभसधाय फलं यतपःियाः । दानिया िविवधाः िय े मोकाििभः ॥१७-२५॥ tad ity anabhisaÎdhÀya phalaÎ yajÈatapaÏkriyÀÏ | dÀnakriyÀÌ ca vividhÀÏ kriyante mokÍakÀÇkÍibhiÏ ||17-25||

ु े च सिदतयत ु े। े साव े साधभाव ु े ॥१७-२६॥  तथा सः पाथ  यत श े कमिण sadbhÀve sÀdhubhÀve ca sad ity etat prayujyate | praÌaste karmaÉi tathÀ sacchabdaÏ pÀrtha yujyate ||17-26||

य े तपिस दान े च िितः सिदित चोत े । े े ॥१७-२७॥ कम  च ैव तदथय ं सिदवािभधीयत

yajÈe tapasi dÀne ca sthitiÏ sad iti cocyate | karma caiva tadarthÁyaÎ sad ity evÀbhidhÁyate ||17-27||

104

ृ ं च यत ।् अया त ं द ं तप ं कत ु े पाथ  न च त े नो इह ॥१७-२८॥ असिदत

aÌraddhayÀ hutaÎ dattaÎ tapas taptaÎ kÃtaÎ ca yat | asad ity ucyate pÀrtha na ca tat pretya no iha ||17-28||

105

अजनु उवाच । े ु ।् ं सास महाबाहो तिमािम विदतम ू ॥१८-१॥ े पृथिशिनषदन े ाग च षीकश arjuna uvÀca | saÎnyÀsasya mahÀbÀho tattvam icchÀmi veditum | tyÀgasya ca hÃÍÁkeÌa pÃthak keÌiniÍÂdana ||18-1||

ु ीभगवानवाच ।  ं ास ं सास ं ं कवयो िवः । कााना ं कमणा   ं ााग ं िवचणाः ॥१८-२॥ सवकमफलाग ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kÀmyÀnÀÎ karmaÉÀÎ nyÀsaÎ saÎnyÀsaÎ kavayo viduÏ | sarvakarmaphalatyÀgaÎ prÀhus tyÀgaÎ vicakÍaÉÀÏ ||18-2||

 े े कम  ामनीिषणः ा ं दोषविदक । यदानतपःकम  न ािमित चापरे ॥१८-३॥ tyÀjyaÎ doÍavad ity eke karma prÀhur manÁÍiÉaÏ | yajÈadÀnatapaÏkarma na tyÀjyam iti cÀpare ||18-3||

िनय ं ण ु म े त ाग े भरतसम । ु  ॥१८-४॥ ं ागो िह पषा ििवधः सकीिततः niÌcayaÎ ÌÃÉu me tatra tyÀge bharatasattama | tyÀgo hi puruÍavyÀghra trividhaÏ saÎprakÁrtitaÏ ||18-4||

 े तत ।् यदानतपःकम  न ा ं कायमव ् यो दान ं तप ैव पावनािन मनीिषणाम ॥१८-५॥ yajÈadÀnatapaÏkarma na tyÀjyaÎ kÀryam eva tat | yajÈo dÀnaÎ tapaÌ caiva pÀvanÀni manÁÍiÉÀm ||18-5||

 सं ा फलािन च । एतािप त ु कमािण ् ु  कतानीित म े पाथ  िनित ं मतममम ॥१८-६॥

etÀny api tu karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ phalÀni ca | kartavyÀnÁti me pÀrtha niÌcitaÎ matam uttamam ||18-6||

106

 नोपपत े । ं िनयत त ु सासः कमणो  ॥१८-७॥ मोहा पिरागामसः पिरकीिततः niyatasya tu saÎnyÀsaÏ karmaÉo nopapadyate | mohÀt tasya parityÀgas tÀmasaÏ parikÁrtitaÏ ||18-7||

े े ।् ःखिमवे यम  कायशभयाजत ् ृ राजस ं ाग ं न ैव ागफलं लभते ॥१८-८॥ स का duÏkham ity eva yat karma kÀyakleÌabhayÀt tyajet | sa kÃtvÀ rÀjasaÎ tyÀgaÎ naiva tyÀgaphalaÎ labhet ||18-8||

 े यम  िनयत ं ियत े ऽजनु । कायिमव सं ा फलं च ैव स ागः सािको मतः ॥१८-९॥ kÀryam ity eva yat karma niyataÎ kriyate 'rjuna | saÇgaÎ tyaktvÀ phalaÎ caiva sa tyÀgaÏ sÀttviko mataÏ ||18-9||

ु ु ं कम  कशल ु े नानषत े कशल े। न  े ं ागी ससमािवो मधावी िछसशयः ॥१८-१०॥ na dveÍÊy akuÌalaÎ karma kuÌale nÀnuÍajjate | tyÀgÁ sattvasamÀviÍÊo medhÀvÁ chinnasaÎÌayaÏ ||18-10||

 े ृ श ं ं ु कमायशषतः े न िह दहभता ।  य ु कमफलागी स ागीिभधीयते ॥१८-११॥ na hi dehabhÃtÀ ÌakyaÎ tyaktuÎ karmÀÉy aÌeÍataÏ | yas tu karmaphalatyÀgÁ sa tyÀgÁty abhidhÁyate ||18-11||

 फलम ।् अिनिम ं िम ं च ििवधं कमणः ् े न त ु सािसना ं ं  िचत ॥१८-१२॥ भवािगना ं 

aniÍÊam iÍÊaÎ miÌraÎ ca trividhaÎ karmaÉaÏ phalam | bhavaty atyÀginÀÎ pretya na tu saÎnyÀsinÀÎ kva cit ||18-12||

प ैतािन महाबाहो कारणािन िनबोध मे । ्   े ोािन िसय े सवकमणाम ं े कता ृ सा ॥१८-१३॥ paÈcaitÀni mahÀbÀho kÀraÉÀni nibodha me | sÀÎkhye kÃtÀnte proktÀni siddhaye sarvakarmaÉÀm ||18-13||

107

अिधान ं तथा कता  करण ं च पृथिवधम ।् ् े दैव ं च ैवा पमम ॥१८-१४॥ िविवधा पृथा adhiÍÊhÀnaÎ tathÀ kartÀ karaÉaÎ ca pÃthagvidham | vividhÀÌ ca pÃthakceÍÊÀ daivaÎ caivÀtra paÈcamam ||18-14||

  ारभत े नरः । शरीरवानोिभयम े ा ं वा िवपरीत ं वा प ैत े त हतवः ॥१८-१५॥ ÌarÁravÀÇmanobhir yat karma prÀrabhate naraÏ | nyÀyyaÎ vÀ viparÁtaÎ vÀ paÈcaite tasya hetavaÏ ||18-15||

 े ं त ु यः । ं कवल तैव ं सित कतारमाान  ॥१८-१६॥ ृ ु पयकतबिा स पयित मितः tatraivaÎ sati kartÀram ÀtmÀnaÎ kevalaÎ tu yaÏ | paÌyaty akÃtabuddhitvÀn na sa paÌyati durmatiÏ ||18-16||

ु  न िलत े । ं ृ भावो बिय य नाहकतो ं हािप स इमाोका हि न िनबत े ॥१८-१७॥ yasya nÀhaÎkÃto bhÀvo buddhir yasya na lipyate | hatvÀpi sa imÀÎl lokÀn na hanti na nibadhyate ||18-17||

 ान ं ये ं पिराता ििवधा कमचोदना ।  ं  ििवधः कमसहः करण ं कम  कतित ॥१८-१८॥ jÈÀnaÎ jÈeyaÎ parijÈÀtÀ trividhÀ karmacodanÀ | karaÉaÎ karma karteti trividhaÏ karmasaÎgrahaÏ ||18-18||

ु े ानं कम  च कता  च िधवै गणभदतः । ु ं े यथावण ु तािप ॥१८-१९॥ ोत े गणसान jÈÀnaÎ karma ca kartÀ ca tridhaiva guÉabhedataÏ | procyate guÉasaÎkhyÀne yathÀvac chÃÉu tÀny api ||18-19||

 ू े ु यने ैकं भावमयमीत े । सवभतष ् े ु तान ं िवि सािकम ॥१८-२०॥ अिवभं िवभष sarvabhÂteÍu yenaikaÎ bhÀvam avyayam ÁkÍate | avibhaktaÎ vibhakteÍu taj jÈÀnaÎ viddhi sÀttvikam ||18-20||

108

े त ु यान ं नानाभावाथिवधान पृथन ।् ृ ् ू े ु तान ं िवि राजसम ॥१८-२१॥ े सवष ु भतष वि pÃthaktvena tu yaj jÈÀnaÎ nÀnÀbhÀvÀn pÃthagvidhÀn | vetti sarveÍu bhÂteÍu taj jÈÀnaÎ viddhi rÀjasam ||18-21||

ु ।् े ृ  समहैतकम य ु कवदकिाय ् ु  ं च तामसमदातम अताथवद ॥१८-२२॥ yat tu kÃtsnavad ekasmin kÀrye saktam ahaitukam | atattvÀrthavad alpaÎ ca tat tÀmasam udÀhÃtam ||18-22||

े ृ िनयत ं सरिहतमरागषतः कतम ।् ु े ु कम  यािकमत े ॥१८-२३॥ अफलना niyataÎ saÇgarahitam arÀgadveÍataÏ kÃtam | aphalaprepsunÀ karma yat tat sÀttvikam ucyate ||18-23||

ु । े ु कम  साहकारण ं े वा पनः य ु कामना ् ु ियत े बलायास ं ताजसमदातम ॥१८-२४॥ yat tu kÀmepsunÀ karma sÀhaÎkÀreÉa vÀ punaÏ | kriyate bahulÀyÀsaÎ tad rÀjasam udÀhÃtam ||18-24||

ु ं य ं िहसामनप े च पौषम ।् ं अनब ु े ॥१८-२५॥ मोहादारत े कम  यामसमत anubandhaÎ kÍayaÎ hiÎsÀm anapekÍya ca pauruÍam | mohÀd Àrabhyate karma yat tat tÀmasam ucyate ||18-25||

ु ृ ु ं मसो ऽनहवादी धाहसमितः ।   िसिसोिनिवकारः कता  सािक उत े ॥१८-२६॥ muktasaÇgo 'nahaÎvÀdÁ dhÃtyutsÀhasamanvitaÏ | siddhyasiddhyor nirvikÀraÏ kartÀ sÀttvika ucyate ||18-26||

ु ।  े ु  िहसाको ं रागी कमफलो ऽशिचः   ॥१८-२७॥ हषशोकाितः कता  राजसः पिरकीिततः rÀgÁ karmaphalaprepsur lubdho hiÎsÀtmako 'ÌuciÏ | harÍaÌokÀnvitaÏ kartÀ rÀjasaÏ parikÁrtitaÏ ||18-27||

109

ु ाकतः ृ ः शठो न ैकितको ृ अयः ऽलसः ।  ू च कता  तामस उत े ॥१८-२८॥ िवषादी दीघसी ayuktaÏ prÀkÃtaÏ stabdhaÏ ÌaÊho naikÃtiko 'lasaÏ | viÍÀdÁ dÁrghasÂtrÁ ca kartÀ tÀmasa ucyate ||18-28||

ु ु े  ं धत ृ े ैव गणतििवधं बभद ण ु । े े पृथन े धनजय ं ॥१८-२९॥ ोमानमशषण buddher bhedaÎ dhÃteÌ caiva guÉatas trividhaÎ ÌÃÉu | procyamÀnam aÌeÍeÉa pÃthaktvena dhanaÎjaya ||18-29||

  भयाभय े । ृ ं च िनवि ृ ं च कायाकाय वि ु सा पाथ  सािकी ॥१८-३०॥ े बिः ब ं मो ं च या वि pravÃttiÎ ca nivÃttiÎ ca kÀryÀkÀrye bhayÀbhaye | bandhaÎ mokÍaÎ ca yÀ vetti buddhiÏ sÀ pÀrtha sÀttvikÁ ||18-30||

  े च।  च काय चाकायमव यया धममधम ु सा पाथ  राजसी ॥१८-३१॥ अयथावजानाित बिः yayÀ dharmam adharmaÎ ca kÀryaÎ cÀkÀryam eva ca | ayathÀvat prajÀnÀti buddhiÏ sÀ pÀrtha rÀjasÁ ||18-31||

 ृ । अधम धमिमित या मत े तमसावता ु सा पाथ  तामसी ॥१८-३२॥   ं बिः सवाथािपरीता adharmaÎ dharmam iti yÀ manyate tamasÀvÃtÀ | sarvÀrthÀn viparÁtÀÎÌ ca buddhiÏ sÀ pÀrtha tÀmasÁ ||18-32||

ृ यया धारयत े मनःाणियि े धा याः । े ृ सा पाथ  सािकी ॥१८-३३॥ योगनािभचािरया धितः dhÃtyÀ yayÀ dhÀrayate manaÏprÀÉendriyakriyÀÏ | yogenÀvyabhicÀriÉyÀ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha sÀttvikÁ ||18-33||

  ृ धारयत े ऽजनु । यया त ु धमकामाथाा े फलाकाी धितः ृ सा पाथ  राजसी ॥१८-३४॥ सन yayÀ tu dharmakÀmÀrthÀn dhÃtyÀ dhÀrayate 'rjuna | prasaÇgena phalÀkÀÇkÍÁ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha rÀjasÁ ||18-34||

110

यया  ं भय ं शोकं िवषादं मदमवे च । ु ृ सा पाथ  तामसी ॥१८-३५॥  धितः न िवमित मधा yayÀ svapnaÎ bhayaÎ ÌokaÎ viÍÀdaÎ madam eva ca | na vimuÈcati durmedhÀ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha tÀmasÁ ||18-35||

ु ं िदान ििवधं ण ु म े भरतषभ । सख अासामत े य ःखा ं च िनगित ॥१८-३६॥ sukhaÎ tv idÀnÁÎ trividhaÎ ÌÃÉu me bharatarÍabha | abhyÀsÀd ramate yatra duÏkhÀntaÎ ca nigacchati ||18-36||

यद े िवषिमव पिरणाम े ऽमृतोपमम ।् ् ु ं सािकं ोमाबिसादजम ु तख ॥१८-३७॥ yat tadagre viÍam iva pariÉÀme 'mÃtopamam | tat sukhaÎ sÀttvikaÎ proktam ÀtmabuddhiprasÀdajam ||18-37||

े े ऽमृतोपमम ।् ं िवषयियसयोगाद ् ु ं राजस ं तम ृ ॥१८-३८॥ पिरणाम े िवषिमव तख viÍayendriyasaÎyogÀd yat tadagre 'mÃtopamam | pariÉÀme viÍam iva tat sukhaÎ rÀjasaÎ smÃtam ||18-38||

ु े च सख ु ं मोहनमानः । यद े चानब ् ु िनालमादो ं तामसमदातम ॥१८-३९॥ yad agre cÀnubandhe ca sukhaÎ mohanam ÀtmanaÏ | nidrÀlasyapramÀdotthaÎ tat tÀmasam udÀhÃtam ||18-39||

ु । े े ु वा पनः न तदि पृिथा ं वा िदिव दवष ु ं यदिभः ु ैः ॥१८-४०॥ े ाििभगण ृ स ं कितज ैम na tad asti pÃthivyÀÎ vÀ divi deveÍu vÀ punaÏ | sattvaÎ prakÃtijair muktaÎ yad ebhiÏ syÀt tribhir guÉaiÏ ||18-40||

ू ं च परतप ं । ाणियिवशा ं शाणा  िवभािन भावभवैगण ु ैः ॥१८-४१॥ कमािण brÀhmaÉakÍatriyaviÌÀÎ ÌÂdrÀÉÀÎ ca paraÎtapa | karmÀÉi pravibhaktÀni svabhÀvaprabhavair guÉaiÏ ||18-41||

111

शमो दमपः शौच ं ािराजव मवे च । ् ान ं िवानमाि ं कम  भावजम ॥१८-४२॥ Ìamo damas tapaÏ ÌaucaÎ kÍÀntir Àrjavam eva ca | jÈÀnaÎ vijÈÀnam ÀstikyaÎ brahmakarma svabhÀvajam ||18-42||

ु े चापलायनम ।्  ं य े धितदा ृ शौय तजो ् दानमीरभाव कम  भावजम ॥१८-४३॥ ÌauryaÎ tejo dhÃtir dÀkÍyaÎ yuddhe cÀpy apalÀyanam | dÀnam ÁÌvarabhÀvaÌ ca kÍatrakarma svabhÀvajam ||18-43||

ृ ं वैयकम  भावजम ।् किषगोरवािण ्  ं कम  शािप ू पिरचयाक भावजम ॥१८-४४॥ kÃÍigorakÍyavÀÉijyaÎ vaiÌyakarma svabhÀvajam | paricaryÀtmakaÎ karma ÌÂdrasyÀpi svabhÀvajam ||18-44||

 ं ं लभत े नरः ।  े  े कमयिभरतः सिसि  कमिनरतः िसिं यथा िवित तण ु ॥१८-४५॥ sve sve karmaÉy abhirataÏ saÎsiddhiÎ labhate naraÏ | svakarmanirataÏ siddhiÎ yathÀ vindati tac chÃÉu ||18-45||

ू  ं ततम ।् ृ ं यने सविमद यतः विभताना  तम  िसिं िवित मानवः ॥१८-४६॥ कमणा yataÏ pravÃttir bhÂtÀnÀÎ yena sarvam idaÎ tatam | svakarmaÉÀ tam abhyarcya siddhiÎ vindati mÀnavaÏ ||18-46||

ु परधमानि ु तात ।्  े याधम िवगणः ् ु  भाविनयत ं कम  कवाोित िकिषम ॥१८-४७॥ ÌreyÀn svadharmo viguÉaÏ paradharmÀt svanuÍÊhitÀt | svabhÀvaniyataÎ karma kurvan nÀpnoti kilbiÍam ||18-47||

सहज ं कम  कौये सदोषमिप न जते ।् ू े  े धमनाििरवावताः ृ ॥१८-४८॥ सवारा िह दोषण sahajaÎ karma kaunteya sadoÍam api na tyajet | sarvÀrambhÀ hi doÍeÉa dhÂmenÀgnir ivÀvÃtÀÏ ||18-48||

112

ु सव िजताा िवगतृहः । असबिः  े ं परमा ं सासनािधगित ं न ैिसि ॥१८-४९॥ asaktabuddhiÏ sarvatra jitÀtmÀ vigataspÃhaÏ | naiÍkarmyasiddhiÎ paramÀÎ saÎnyÀsenÀdhigacchati ||18-49||

िसिं ाो यथा  तथाोित िनबोध म े । समासने ैव कौये िना ान या परा ॥१८-५०॥ siddhiÎ prÀpto yathÀ brahma tathÀpnoti nibodha me | samÀsenaiva kaunteya niÍÊhÀ jÈÀnasya yÀ parÀ ||18-50||

ु िवशया ु धाान ु ृ ं िनय च । बा यो ु े द ं शादीिषयाा रागषौ च ॥१८-५१॥ buddhyÀ viÌuddhayÀ yukto dhÃtyÀtmÀnaÎ niyamya ca | ÌabdÀdÁn viÍayÀÎs tyaktvÀ rÀgadveÍau vyudasya ca ||18-51||

े लाशी यतवाायमानसः । िविवसवी ु ानयोगपरो िन ं वैराय ं समपाितः ॥१८-५२॥

viviktasevÁ laghvÀÌÁ yatavÀkkÀyamÀnasaÏ | dhyÀnayogaparo nityaÎ vairÀgyaÎ samupÀÌritaÏ ||18-52||

ं ं बलं दप काम ं ोधं पिरहम ।् अहकार ु िनममः  शाो भयाय ू िवम कत े ॥१८-५३॥ ahaÎkÀraÎ balaÎ darpaÎ kÀmaÎ krodhaÎ parigraham | vimucya nirmamaÏ ÌÀnto brahmabhÂyÀya kalpate ||18-53||

ू साा न शोचित न काित । भतः ् ू े ु मिं लभत े पराम ॥१८-५४॥ समः सवष ु भतष brahmabhÂtaÏ prasannÀtmÀ na Ìocati na kÀÇkÍati | samaÏ sarveÍu bhÂteÍu madbhaktiÎ labhate parÀm ||18-54||

भा मामिभजानाित यावााि ततः । ् ततो मा ं ततो ाा िवशत े तदनरम ॥१८-५५॥

bhaktyÀ mÀm abhijÀnÀti yÀvÀn yaÌ cÀsmi tattvataÏ | tato mÀÎ tattvato jÈÀtvÀ viÌate tadanantaram ||18-55||

113

ु  मपायः ।   सवकमायिप सदा कवाणो ् मसादादवाोित शात ं पदमयम ॥१८-५६॥

sarvakarmÀÉy api sadÀ kurvÀÉo madvyapÀÌrayaÏ | matprasÀdÀd avÀpnoti ÌÀÌvataÎ padam avyayam ||18-56||

  मिय स े ं चतसा सवकमािण मरः । ु ु बियोगमपाि मिः सतत ं भव ॥१८-५७॥

cetasÀ sarvakarmÀÉi mayi saÎnyasya matparaÏ | buddhiyogam upÀÌritya maccittaÏ satataÎ bhava ||18-57||

  मसादािरिस । मिः सवगािण े ं अथ चमहकारा ोिस िवनिस ॥१८-५८॥ maccittaÏ sarvadurgÀÉi matprasÀdÀt tariÍyasi | atha cet tvam ahaÎkÀrÀn na ÌroÍyasi vinaÇkÍyasi ||18-58||

ं यदहकारमाि न यो इित मस े । ृ ं िनयोित ॥१८-५९॥ िम ैष वसाय े किता yad ahaÎkÀram ÀÌritya na yotsya iti manyase | mithyaiÍa vyavasÀyas te prakÃtis tvÀÎ niyokÍyati ||18-59||

 । भावजने कौये िनबः ने कमणा ् े कत ु निस योहािरवशो ऽिप तत ॥१८-६०॥ svabhÀvajena kaunteya nibaddhaÏ svena karmaÉÀ | kartuÎ necchasi yan mohÀt kariÍyasy avaÌo 'pi tat ||18-60||

 ू े े ऽजनु ितित । ं श ईरः सवभताना  ू ामयवभतािन याढािन मायया ॥१८-६१॥

ÁÌvaraÏ sarvabhÂtÀnÀÎ hÃddeÌe 'rjuna tiÍÊhati | bhrÀmayan sarvabhÂtÀni yantrÀrÂËhÀni mÀyayÀ ||18-61||

 े भारत । तमवे शरण ं ग सवभावन ् तसादारा ं शाि ं ान ं ािस शातम ॥१८-६२॥ tam eva ÌaraÉaÎ gaccha sarvabhÀvena bhÀrata | tatprasÀdÀt parÀÎ ÌÀntiÎ sthÀnaÎ prÀpsyasi ÌÀÌvatam ||18-62||

114

ु ु ं मया । इित त े ानमाात ं गातर ु ॥१८-६३॥ े े यथिस े िवमृय ैतदशषण तथा क iti te jÈÀnam ÀkhyÀtaÎ guhyÀd guhyataraÎ mayÀ | vimÃÌyaitad aÌeÍeÉa yathecchasi tathÀ kuru ||18-63||

 ु ू ण ु म े परम ं वचः । ं भयः सवगतम ् इो ऽिस म े ढिमित ततो वािम त े िहतम ॥१८-६४॥ sarvaguhyatamaÎ bhÂyaÏ ÌÃÉu me paramaÎ vacaÏ | iÍÊo 'si me dÃËham iti tato vakÍyÀmi te hitam ||18-64||

मना भव मो माजी मा ं नमु  । े िस स ं त े ितजान े ियो ऽिस म े ॥१८-६५॥ मामवै manmanÀ bhava madbhakto madyÀjÁ mÀÎ namaskuru | mÀm evaiÍyasi satyaÎ te pratijÀne priyo 'si me ||18-65||

  े ं शरण ं ज । सवधमािर मामक ु ॥१८-६६॥  े मोियािम मा शचः अहं ा सवपापो sarvadharmÀn parityajya mÀm ekaÎ ÌaraÉaÎ vraja | ahaÎ tvÀ sarvapÀpebhyo mokÍayiÍyÀmi mÀ ÌucaÏ ||18-66||

इदं त े नातपाय नाभाय कदा चन । ु ू े वा ं न च मा ं यो ऽसयित ू ॥१८-६७॥ न चाशषव idaÎ te nÀtapaskÀya nÀbhaktÀya kadÀ cana | na cÀÌuÌrÂÍave vÀcyaÎ na ca mÀÎ yo 'bhyasÂyati ||18-67||

ु ं मिभधाित े य इदं परम ं ग । े सशयः ृ मामवै ं भिं मिय परा ं का ॥१८-६८॥ ya idaÎ paramaÎ guhyaÎ madbhakteÍv abhidhÀsyati | bhaktiÎ mayi parÀÎ kÃtvÀ mÀm evaiÍyaty asaÎÌayaÏ ||18-68||

ु े ु कि े ियकमः ृ न च तानष । ु ॥१८-६९॥ भिवता न च म े तादः ियतरो भिव na ca tasmÀn manuÍyeÍu kaÌ cin me priyakÃttamaÏ | bhavitÀ na ca me tasmÀd anyaÏ priyataro bhuvi ||18-69||

115

े े च य इम ं ध सवादमावयोः ं अत । े ानयने तनाहिमः ािमित म े मितः ॥१८-७०॥ adhyeÍyate ca ya imaÎ dharmyaÎ saÎvÀdam ÀvayoÏ | jÈÀnayajÈena tenÀham iÍÊaÏ syÀm iti me matiÏ ||18-70||

ु ू णयादिप ावाननसय यो नरः । ् ु ु शभाोकाायायकमणाम ु ं ु  सो ऽिप मः ॥१८-७१॥ ÌraddhÀvÀn anasÂyaÌ ca ÌÃÉuyÀd api yo naraÏ | so 'pi muktaÏ ÌubhÀÎl lokÀn prÀpnuyÀt puÉyakarmaÉÀm ||18-71||

े े चतसा े किदतत । ु ं पाथ  य ैकाण ं ं ॥१८-७२॥ किदानसमोहः न े धनजय kaccid etac chrutaÎ pÀrtha tvayaikÀgreÉa cetasÀ | kaccid ajÈÀnasaÎmohaÏ pranaÍÊas te dhanaÎjaya ||18-72||

अजनु उवाच । ृ  सादायातु । नो मोहः ितला ं े किर े वचन ं तव ॥१८-७३॥ ितो ऽि गतसदहः

arjuna uvÀca | naÍÊo mohaÏ smÃtir labdhÀ tvatprasÀdÀn mayÀcyuta | sthito 'smi gatasaÎdehaÏ kariÍye vacanaÎ tava ||18-73||

ं उवाच । सजय ु े  च महानः । इहं वासदव पाथ ्  ॥१८-७४॥ ं सवादिमममौषमत ु ं रोमहषणम saÎjaya uvÀca | ity ahaÎ vÀsudevasya pÀrthasya ca mahÀtmanaÏ | saÎvÀdam imam aÌrauÍam adbhutaÎ romaharÍaÉam ||18-74||

े ु ं परम ।् ाससादातवानतमह ु ् े योग ं योगरााााथयतः यम ॥१८-७५॥ ृ vyÀsaprasÀdÀc chrutavÀn etad guhyam ahaÎ param | yogaÎ yogeÌvarÀt kÃÍÉÀt sÀkÍÀt kathayataÏ svayam ||18-75||

116

ं ृ स ं ृ सवादिमममतम ं राज ु ।् ु ं ािम च ममः ु ु ॥१८-७६॥ ु े कशवाजनयोः पय rÀjan saÎsmÃtya saÎsmÃtya saÎvÀdam imam adbhutam | keÌavÀrjunayoÏ puÉyaÎ hÃÍyÀmi ca muhur muhuÏ ||18-76||

ं ृ स ं ृ पमत त स ु ं हरःे । ु पनः ु ॥१८-७७॥ िवयो म े महााजािम च पनः tac ca saÎsmÃtya saÎsmÃtya rÂpam atyadbhutaÎ hareÏ | vismayo me mahÀn rÀjan hÃÍyÀmi ca punaÏ punaÏ ||18-77||

ु  । े ृ य योगरः को य पाथ धनधरः  ू ु नीितमितमम   ॥१८-७८॥ त ीिवजयो भितवा yatra yogeÌvaraÏ kÃÍÉo yatra pÀrtho dhanurdharaÏ | tatra ÌrÁr vijayo bhÂtir dhruvÀ nÁtir matir mama ||18-78||

To search for diacritics, press ALT key and enter 0 + code on numerical keypad, e.g. to search for À, press ALT key, keep it pressed, and enter 0192 on num pad. 192 193 194 195 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 À

Á

Â

Ã

Å

Æ

Ç

È

É

Ê

Ë

Ì

Í

Î

Ï

The Devanagari text was typeset in 24 point "Sanskrit 2003" on 32 point body.

http://www.sanskritweb.de

117