Chapter - 1 - TEXT BOOKS online

bghUëaš nfh£ghL nkšãiy - Ïu©lh« M©L

jäœehL muR Ïytr¥ ghlüš tH§F« £l¤Â‹ Ñœ btëæl¥g£lJ (é‰gid¡F m‹W)

Ô©lhik xU ght¢braš

Ô©lhik xU bgU§F‰w« Ô©lhik kåj¤j‹ika‰w braš

jäœehL

ghlüš k‰W« fšéæaš gâfŸ fHf«

fšÿç¢ rhiy, br‹id - 600 006.

 jäœehL muR Kjš gÂ¥ò

- 2007

ÂU¤Âa gÂ¥ò - 2016

kW g崘

- 2017

éiy : %.

ghl§fŸ jahç¥ò jäœehL muR¡fhf gŸë¡fšé Ïa¡ff«, jäœehL.

Ϫüš 60 í.v°.v«. jhëš m¢Ál¥g£LŸsJ

M¥br£ Kiwæš m¢Á£nlh® :

ii

bghUsl¡f« ghl« v©.

g¡f« v©.

1.

bghUëaè‹ j‹ikÍ« všiyÍ« 1

2.

mo¥gil¥ bghUëaš Ãu¢ridfŸ









26

3.

Ef®nth® brašgh£o‹ nfh£ghL









40

4.

njitÍ« , më¥ò«













66

5.

rkãiy éiy















89

6.

c‰g¤Â















99

7.

bryΫ tUthͫ













121

8.

m§fho mik¥ò« éiy ã®zaK«









136

9.

ÏWÂãiy c‰g¤Â¤Âw‹ g»®Î¡ nfh£ghL







156

10.

tUkhd ã®za« - vëa nfh£ghL









175

11.

gz¡ bfhŸif















194

12.

ãÂæaš bfhŸif













210



iii

iv

ghl« - 1 bghUëaè‹ j‹ikÍ« všiyÍ« K‹Diu bghUëaš v‹gJ xU r_f m¿éaš. ÏJ kåj éU¥g§fis g‰¿Í«, mit ãiwÎ brŒa¥gLtJ g‰¿Í« MuhŒ»wJ. gšntW ga‹ghLfis cila g‰wh¡ Fiwahd ts§fis¥ ga‹gL¤Â, xU rKjha« ãfœfhy k‰W« v®fhy Ef®é‰fhf¥ bghU£fis v›thW c‰g¤Â brŒ»wJ v‹gij¥ g‰¿ bghUshjhu« MŒÎ brŒ»wJ. bghUëaš, ‘muÁaš bghUshjhu«’ v‹W« miH¡f¥gL»wJ. ghè° (Polis) v‹w »nu¡f¢ brhšY¡F ‘muR’ (State) v‹W bghUŸ. muR ã®thf¤Â‰F¤ bjh‹ik vG¤jhs®fŸ ‘muÁaš bghUshjhu«’ v‹w gj¤ij¥ ga‹gL¤Âdh®fŸ. jå xU kåj‹ jdJ FL«g tUkhd¤ij¢ Áwªj Kiwæš ga‹gL¤j nt©L« v‹W v®gh®¡f¥gL»wJ. mnj ngh‹W muR« xU rKjha¤Â‰F mÂf ey« »il¡f¢ brŒant©L«. Mfnt ÏJ “muÁaš bghUshjhu«” vd¥gL»wJ. všyh bghUshjhu elto¡iffS¡F« kåj éU¥g§fns Jt¡f ãiyahF«. Ka‰Á vL¡fhéoš kåj éU¥g§fis ãiwÎ brŒa KoahJ. vdnt, éU¥g«, Ka‰Á k‰W« kdãiwÎ M»at‰iw ikakhf¡ bfh©lJ bghUshjhukhF«. kåj éU¥g§fnshL bjhl®òila m¿éany bghUëayhF«. Mdhš eilKiwæš kåj éU¥g§fns ãiw΢ brŒÍ« ts§fŸ tiuaiw¡F£g£ld. kåj éU¥g§fis ãiwÎ brŒÍ« bghUŸfŸ g‰wh¡Fiwahf (Scarcity) cŸsd. jå kåjD¡F«, muR¡F« »il¥gUik bghJthdnj. g‰wh¡Fiw v‹gJ kåjDila m‹whl thœ¡ifæš ãyλ‹w mo¥gil c©ik. Mfnt bghUëaš “g‰wh¡Fiw F¿¤j m¿éayhF«”. e«Kila éU¥g§fŸ v©âly§fhjit. Mdhš mt‰iw ãiwÎ brŒÍ« ts§fŸ, g‰wh¡Fiwahdit. ÏJ ‘bjçÎ brŒjY¡F’ têtF¡»‹wJ. ekJ éU¥g§fis ãiwÎ brŒÍ« bghU£fë‹ më¥ò mséšyhkèUªjhš ‘bjçÎ brŒjš’ v‹w Ãu¢rid vHhJ. kåj éU¥g§fŸ v©z‰wit v‹gJ c©ik. Mdhš mid¤J éU¥g§fS« rkkhd K¡»a¤Jt« cilait mšy. Mifahš eh« äf K¡»akhd, äf mtÁakhd éU¥g§fis¤ bjçÎ brŒa nt©oÍŸsJ. vdnt ‘bjçÎ brŒjš’ v‹gJ bghUshjhu elto¡ifæ‹ rhuh«rkhF«. bghUëaš v‹gJ ‘bjçÎ brŒÍ« m¿éaš’ v‹W« fUj¥gL»wJ. eilKiwæš eh« éU«ò« g©l§fsid¤J« ‘»il¥gUik’ cilad mšy. Ïa‰ifæš »il¡F« Áy g©l§fshd fh‰W, Nça xë ngh‹wit Vuhskhf »il¡»‹wd. Ïit ekJ thœé‰F Ï‹¿aikahjdthf ÏU¥ÃD«, mt‰iw eh« éiybfhL¤J th§FtJ Ïšiy. mit Ïytr¥ g©l§fŸ (Free Goods) vd¥gL«. Mdhš eh« éU«ò« g©l§fëš bgU«gh‹ikahdit »il¥gUik ä¡fit. mitfis éiybfhL¤nj th§f nt©L«. bghUëaèš g©l§fë‹ éiy v›thW Ô®khå¡f¥gL»wJ v‹W« gæY»nwh«. vdnt bghUëaš, xU ‘éiy¤ Ô®khd«’ g‰¿a m¿éaš. 1

eÅd bghUshjhu« xU ‘gzéaš bghUshjhu«.’ éiyfŸ, gzkhf¢ brY¤j¥gL»‹wd. Ï‹iwa rKjha¤Â‹ bghUëaš thœ¡ifæš ‘gz«’ xU K¡»a¥ g§F t»¡»wJ. g©l§fis th§fΫ é‰fΫ, thu«, Tè t£oÅj§fis¢ brY¤jΫ gz« ga‹gL¤j¥gL»‹wJ. m‹whl thœ¡ifæš gz¤Â‹ K¡»a¥ g§»id¥g‰¿ bghUëaš gæY»nwh«. ekJ éU¥g§fis ãiwÎ brŒÍ« g‰wh¡Fiwahd g©l§fis eh« ‘brštkhf’ fUJ»nwh«. vdnt bjh‹ik¡ fhy§fëš bghUëaš bršt¤ij¥ g‰¿a xU m¿éany. kåj ey¤ij nk«gL¤j bršt« mtÁa«. Mifahš bghUëaš, bršt¤ij¥ g‰¿Í« mjndhL ey¤ij¥ g‰¿Í« TW»wJ.

nkY« bghUëaè‹ Ïašòfis¢ RU¡fkhf fh©ngh«.

bghUëaè‹ Ïy¡fz§fŸ ‘bghUëaè‹ jªij’ Mj« °ä¤, Mš~Ãu£ kh®õš, Ïyadš-uhË°, ghš V. rhKntšr‹ M»a bghUëaš m¿P®fŸ më¤j K¡»a Ïy¡fz§fŸ ËtUkhW. bršt Ïy¡fz« (Mj« °ä¤)(Adam Smith) Mj« °ä¤ (1723 - 90) bghUëaè‹ Ïy¡fz¤ij tiuaW¤JŸsh®. “bghUëaš v‹gJ bršt¤ij¥ g‰¿a x® m¿éaš” 1776 M« M©oš “ehLfë‹ bršt«” v‹w ò¤jf¤ij mt® vGÂÍŸsh®. mt® muÁaš bghUëaè‹ jªij vd¥gL»wh®. Vbdåš, Ïtnu Kj‹ Kjèš mid¤J¥ bghUëaš fU¤J¡fisÍ« Kiwahf xU§»iz¤jt® Mth®. mj« °ä¤J¡F¥ Ãwnf bghUëaiy eh« KiwgL¤j¥g£l m¿éayhf¥ gæš»nwh«. bghUëaš ‘bršt«‘ Áw¥Ãl¤ij¥ bgW»wJ. bghJthf bršt« v‹gJ gz¤ij¡ F¿¡F«. bghUëaš kåj éU¥g§fis ãiwÎ brŒÍ« mid¤J¥ g©l§fS« ‘bršt«‘ vd¥gL«. Mdhš, kåj éU¥g§fis ãiwÎ brŒÍ« mid¤J¥ g©l§fS« brštkhf¡ fUj¥gl kh£lh v‹gij kdš bfhŸs nt©L«. (v.fh) fh‰W« NçaxëÍ« ek¡F m¤ÂahtÁakhdit. mitæ‹¿ eh« thH ÏayhJ. MdhY« mit brštkhf¡ fUj¥gLtšiy. Vbdåš mit mst‰w më¥ò bfh©lit. XusÎ g‰wh¡FiwÍ« gzkÂ¥ò cŸs g©l§fŸ mid¤J« brštkhf¡ fUj¥gL»‹wd. eh« bršt¤Â‹ Ef®Î, c‰g¤Â, gçkh‰w«, g»®Î v‹gdt‰iw¥ gæš»nwh«. “bršt c‰g¤Â k‰W« bršt¥ g»®Î rh®ªj brašKiw m¿éaš“ v‹W n#.v°. äš bghUëaiy tiuaiw brŒ»wh®. bršt¤ij miltÂY«, mjid¥ ga‹gL¤JtÂY« v‰gL« Ãu¢ÁidfŸ g‰¿ m¿tnj “bghUëaš“ v‹D« fU¤ij Mj« °ä¤ bfh©oUªjh®. mid¤J ehLfS« bršt¤ij v›bt›têæš bgU¡»¡ bfhŸtJ v‹gij¥ g‰¿ m¿tš mt® eh£l« bfh©oUªjh®. FiwghLfŸ Mj« °ä¤Â‹ bršt Ïy¡fz¤Âš gy FiwghLfŸ cŸsd. bghUëaY¡F Ït® Ïy¡fz« juéšiy. fh®iyš, u°»‹ ngh‹w r_f m¿éayhs®fŸ 2

bghUëaiy “k»œt‰w m¿éaš“ v‹W« “ÏU©l m¿éaš“ v‹W« miH¤jd®. Mdhš mJ ãahak‰wJ. Vbdåš bghUëaè‹ j‹ikÍ«, všiyÍ« jtwhf czu¥g£lJ. Ï›éy¡fz« brštj¤Â‰F K¡»a¤Jt« më¤jij mt®fŸ gz¤ij¥ g‰¿a fU¤jhf v©â¡ bfh©lh®fŸ. k¡fŸ gz« Âu£Ljš k£Lnk jiyaha neh¡fbkd bghUëaš és¡»ajhf u°»‹ k‰W« fh®iyš KoΡF tªjd®. brštªj®fshtijna F¿ahf¡ bfh©oUªjjhš - bghUëaiy Ït®fŸ xU ‘Raey m¿éaš’ v‹W miH¤jd®. nk‰T¿a F‰w¢rh£LfŸ jtwhdit. bghUëaèš bršt« v‹gJ gz¤ij k£L« F¿¥gJ m‹W. ÏJ kåj éU¥g§fis ãiwÎ brŒÍ« g‰wh¡Fiwahd g©l§fis F¿¡F«. mJ k£Lä‹¿ bjh‹ik¥ bghUëaš m¿P®fŸ ‘bršt«’ v‹w gj¤ij ‘ey«’ v‹nw bghUŸ bfh©ld®. bršt¤Â‰F mÂf K¡»a¤t¤ij Mj« °ä¤ më¤jh® v‹gnj äf¥ bgça bghUëaèš bršt¤ij¥ g‰¿ m¿ªJ bfhŸSjš mtÁa« v‹gš rªnjf« VJäšiy. MæD« mijélΫ K¡»akhdJ kåjid¥ g‰¿ m¿ªJ bfhŸSjny! bršt¤ijél, kåj Ïd¤Â‹ elto¡ifia¥ g‰¿¥ gæY»‹w m¿éany bghUëaš. Mj« °ä¤Â‹ bghUëaš Ïy¡fz¤ij¥ g‰¿ éth¡F«nghJ mt® thœªj fhy¤ij eh« fU¤Âš bfhŸs nt©L«. Ït®, ϧ»yhªÂš bjhê‰òu£Á V‰g£l fhy¤Âš Ϫüiy vGÂÍŸsh®. ϧ»yhªÂš bjhê‰òu£Á bgUksÎ KjÄ£odhY«, ngusÎ ÏaªÂu§fë‹ ga‹gh£odhY«, nguséš bršt¤ij c‰g¤Â brŒa têtF¤jJ. vdntjh‹ Mj« °ä¤ bršt¤ij K¡»at¤Jt¥gL¤Â “ehLfë‹ brštK« mj‹ Ïašò« fhuz§fS« (Causes) g‰¿a x® MŒÎ“ v‹w Ehiy btëæ£lh®. Mš~ÃuL kh®õè‹ (1842 - 1924) ey Ïy¡fz« (Welfare Economics) 1890 M« M©L Mš~ÃuL kh®õš ‘bghUshjhu nfh£ghLfŸ’ v‹w Ehiy btëæ£lh®. mš mt® m‹whl thœ¡ifæš kåj Ïd¤ij¥ g‰¿¥ bghUëaš MuhŒ»wJ v‹W tiuaW¤JŸsh®. “rhjhuz kåjDila thœ¡ifæ‹ m‹whl elto¡iffis¥ g‰¿ bghUëaš MuhŒ»wJ”. bghUëaš bršt¤ij¥ g‰¿ MuhŒ»wJ v‹gij kh®õš V‰W¡ bfhŸ»‹wh®. Mdhš bghUëaš bršt¤ij¥ g‰¿ k£Lnk MuhŒ»wJ v‹gij V‰W¡ bfhŸséšiy. bghUëaš xU g¡f« bršt¤ij¥ g‰¿Í«, mijél K¡»akhf k‰bwhU g¡f« kåjid¥ g‰¿ MŒÎ brŒ»‹w Ïaš. mtUila ika¡ fU¤J kåjid¥ g‰¿anj. bršt¤ij¥ g‰¿ MuhŒtijél kåjid¥ g‰¿ MuhŒtnj Ï‹¿aikahjjhf fUJ»‹wh®. bghUëaš kåj Ïd¤Â‹ mid¤J elto¡iffisÍ« Muhaéšiy. kåjid th§Fgt®-é‰gtuhfΫ, c‰g¤Âahs®-Ef®nthuhfΫ, nrä¥ghs®KjÄ£lhsuhfΫ, Kjyhë-bjhêyhëahfΫ “bghUëaš“ MuhŒtjhf bfæ‹»uh° (CainCross) TW»‹wh®. 3

k¡fŸ tUkhd¤ij v›thW bgW»wh®fŸ. mt‰iw v›thW ga‹gL¤J»‹wh®fŸ, ts§fis v›thW äf¢ Áwªj Kiwæš cgnahf¥gL¤J»wh®fŸ v‹gij¥ g‰¿ bghUëaš MuhŒ»wJ. “bghUŸrh® eyid v›thW ca®¤JtJ” v‹gij¥ g‰¿ MuhŒ»wJ. bghUŸrh® eyD¡F K¡»a¤Jt« bfhL¤JŸsjhš, bghUŸrh® ey Ïayhf bghUëaš Mæ‰W. ÂwdhŒÎ Ml« °ä¤Â‹ bršt Ïy¡fz¤ijél kh®õè‹ ey Ïy¡fz« ÁwªjJ v‹whš äifahfhJ. r_f¥ Ãu¢ridfS¡F ÏJ K¡»a¤Jt« bfhL¤JŸsJ. bghUëaš v‹gJ xU r_f m¿éaš MF«. mJ k£Lä‹¿, bršt¤J¡F« bghUŸrh® eyD¡F« cŸs bjhl®ig és¡F»wJ. bghUëaš x® m¿éaš. mJ bghUŸrh® eyid¥ g‰¿aJ v‹w kh®õè‹ ika¡ fU¤ij Ïya‹š ÏuhË° fLikahf Fiw T¿d®. muÁaš bghUshjhu¤ij jtwhf ifah©LŸsjhf kh®õiy ÏuhË° Fiw TW»‹wh®. 1. Kjyhtjhf bghUŸrh® eyid ca®¤J« elto¡iffis k£L« bghUëaš MuhŒ»wJ. Mdhš gy elto¡iffŸ bghUŸrh® eyid ca®¤JtJ Ïšiy. Mdhš mit bghUëaš elto¡iffshf fUj¥gL»‹wd. cjhuzkhf, kJ, Áfbu£L clš eyD¡F¤ Ô§fhdJ v‹gij eh« m¿nth«. Mdhš m¥bghU£fŸ c‰g¤Â brŒa¥g£L é‰gid brŒa¥gL»‹wd. m¥bghUS£fS¡F« rªij c©L, th§FgtU«, é‰gtU« c©L. vdnt c‰g¤Â brŒtJ«, g»®Î brŒtJ« bghUëaš elto¡iffshf¡ fUj¥gL»‹wd. k‰bwhU vL¤J¡fh£lhf, ‘ngh®’, bghUŸ rh® eyid ca®¤JtJ Ïšiy. Mdhš nghiu¥ g‰¿a bghUshjhu« ekJ Ïaèš c©L. bghUëaèš ÏJ xU K¡»a ÃçthF«. nghU¡F gy bghUshjhu âridfŸ fhuzkhF«. muÁaš, r_f fhuz§fisél bghUëaš fhuznk äfΫ K¡»akhdjhF«. Mfnt bghUëaš bghUŸrh® eyid ca®¤JtJ v‹gJ bghUªjhJ. Ïu©lhtjhf Áy bghUëaš elto¡iffŸ eyid ca®¤J»‹wd. Mdhš bghUŸrh® eyid ca®¤JtJ Ïšiy. vL¤J¡fh£lhf kU¤Jt®fŸ, tH¡f¿P®fŸ, eof®fŸ, Ïir¡ fiyP®fŸ ngh‹nwhç‹ gâfŸ ekJ eyid ca®¤J»‹wd. Mdhš mt®fSila gâfŸ gU¥bghUŸfis c‰g¤Â brŒtJ Ïšiy. bghUŸrh® ey Ïy¡fz¤Â‹go Ït®fSila elto¡iffŸ bghUëaš elto¡iffshf fUj¥gLtJ Ïšiy. Vbdåš Ït®fSila gâfŸ bghUŸrh® eyid ca®¤JtJ Ïšiy. Ït®fSila gâfis¥ eh« ga‹gL¤J»nwh«. Áy rka§fëš mÂf éiy bfhL¤J Ït®fsJ gâfis¥ bgW»nwh«. Ït®fsJ gâfS¡F bghUëaèš kÂ¥ò c©L. bghUŸrh® eyD¡fhd¡ fhuz§fis¥ g‰¿ bghUëaš MuhŒ»wJ v‹W TWtJ jtwhd têfh£LjyhF«. bghUshjhu« vij¢ rh®ªJ ÏU¥ÃD« cWÂahf, gU¥bghUŸ ey‹g‰¿a brašfis¢ rh®ªjJ m‹W v‹gJ uhÃ‹ì‹ mir¡f Koahj fU¤jhF«.

4

_‹whtjhf kh®õè‹ Ïy¡fz« gF¥òfë‹ (Classificatory) mo¥gilæš mikªJŸsJ. ÏJ gF¤jhŒé‹ (analytical) mo¥gilæš mikaéšiy. gU¥bghUŸfë‹ c‰g¤Â vL¤J¡fh£lhf eh‰fhè, nkir, äÂt©o, C®Â, ÏU r¡fu thfd«, eh‹F r¡fu thfd«, buh£o ngh‹iwit k£Lnk bghUëaš elto¡iffshf fUj¥gL»wJ. MÁça® mšyJ ÚÂg gâfŸ gU¥bghU£fis c‰g¤Â brŒahjjhš Ït®fë‹ gâfŸ bghUëaš elto¡ifahf fUj¥gLtJ Ïšiy. ÏJ jtwhd fU¤jhF«. “cUis¡»H§F c‰g¤Â bghUëaš elto¡if v‹W«, j¤Jt¥gil¥ò bghUëaš elto¡if mšy v‹W« eh« TWtšiy“ v‹W Ïyadš uhËr‹ TW»‹wh®. ÏWÂahf "ey«" v‹w Ú¡fU¤Âid m¿Kf¥gL¤J«nghJ bghUëaš xU Jšèaj‹ika‰w m¿éayhF«. bghUŸrh® eyid mséLjš fodkhf x‹W. Áy k¡fë‹ eyid ca®¤J« bghUshjhu bfhŸiffŸ gy k¡fë‹ eyid gh¡F«. nk‰f©l FiwghLfŸ ÏUªjnghJ«, bršt«, kåj‹, kåjey« M»at‰¿‹ bjhl®òfis kh®õš és¡»aj‹_y« bghUëaè‹ všiyia éçÎgL¤ÂÍŸsh® v‹gij kw¡fnth kW¡fnth KoahJ. eÅd bghUëaš Ïy¡fz« »il¥gUik mšyJ g‰wh¡Fiw Ïy¡fz« (Ïya‹š uhË°) (Lionel Robbins Scarcity Definition). Ïyadš uhË° tiuaW¤JŸsh®.

mt®fŸ

bghUëaY¡F

Ñœf©lthW

Ïy¡fz«

“éU¥g§fnshL«, »il¥gUikÍŸs, kh‰W têfëš ga‹gl¤j¡f rhjd§fnshL« bjhl®òŸs kåj elto¡iffis¥ g‰¿ gæY»‹w m¿éany bghUëayhF«.” nguhÁça® Ïyadš uhËr‹ “bghUshjhu m¿éaè‹ Ïašò« mj‹ Áw¥ò« g‰¿a xU f£Liu” v‹w jkJ Ehèš (1932) nk‰f©lthW Ïy¡fz« jªJŸsh®. ÏuhË° Ïy¡fz¤Â‹ vLnfhŸfŸ Ñœ¡f©lthW. 1.

Ïy¡FfŸ gy tif¥gL«. Ïy¡FfŸ v‹whš kåj éU¥g§fŸ v‹W bghUŸgL« kåj éU¥g§fŸ v©z‰wit.

2. ts§fŸ tiuaiw¡F£g£lit. fhy«, tiuaiw¡F£g£lit.

gz«,

ts§fŸ

M»ait

3. fhy«, gz« M»at‰iw eh« kh‰W têfëš ga‹gL¤jyh«. (c.«.) neu« tiuaiw¡F£g£ljhf ÏU¥ÃD« mij eh« gy fhuz§fS¡F¥ ga‹gL¤J»nwh«. gz«