Economic Survey of Punjab 2012-13 - pbplanning.gov.in

5 downloads 52 Views 4MB Size Report
... g³ikp ;oeko. ECONOMIC ADVISER, GOVERNMENT OF PUNJAB ..... fds/ rJ/ ns/ fJj gbKN wJh, 2013 s' wJh, 2014 sZe efw;Bv ehs/ ikDr/. j'o y/so fit/ fe ;VeK d/ ...
2012-2013 nkofEe ;ot/yD ECONOMIC SURVEY

nkofEe ;bkjeko, g³ikp ;oeko ECONOMIC ADVISER, GOVERNMENT OF PUNJAB

;{ue INDEX bVh

ftPk ;{uh

gzBk

BzL

SN.

Contents

BzL

Page No.

I.

gzikp^n?N^J/ rbK;

II.

nkofEesk dh ;whfynk

12-47

1.

nkofEesk s/ fJe BIo

13

1.

An Overview of the Economy

135

2.

w[Zd/ ns/ ;zGktBktK

29

2.

Concerns and Prospects

149

III. y/sotko ftPb/PD

49-122

1-10

I.

PUNJAB-AT-A GLANCE

123-131

II. REVIEW OF THE ECONOMY 133-147

III. SECTORAL ANALYSIS

165-223

1.

y/shpkVh

51

1.

Agriculture

167

2.

T{oik

59

2.

Energy

173

3.

T[d:'r

65

3.

Industry

177

4.

o'Irko

71

4.

Employment

183

5.

ehwsK

75

5.

Prices

187

6.

ftZs, p?Afezr ns/ foD

79

6.

Finance, Banking & Credit

189

7.

pkothA gzi ;kbk :'iBk ns/ ;bkBk

83

7.

Twelfth Five year Plan & Annual 193

:'iBk 2012-13 8.

fwb/fBnw fvt?bgw?AN r'bI

Plan 2012-13 87

8.

(n?wHvhHih)

Millennium Development Goals

197

(MDG)

rohph fBtkoD

91

9.

10. b'e tzv gqDkbh

99

10. Public Distribution System

205

11. ;wkfie ;/tktK

101

11. Social Services

207

12. n?wHghHb?vI

119

12. MPLADS

221

13. thj B[eksh gq'rokw^2006

121

13. Twenty Point Programme-2006

223

9.

IV. nzeVk ;koDhnK

Poverty Alleviation

225-334 IV. STATISTICAL TABLES

199

225-334

fJ; gqekPB ftZu tos/ rJ/ fuzBQ Symbols used in this Publication R

;'X/ j'J/ Revised

P

nkoih Provisional

PA

gqh^n?eu{nb Pre-Actual

Q

s[ozs Quick

T

Nhuk Target

..

T[gbZpX BjhA Not Available



fBb Nil

A

b/y/ Accounts

RE

;'X/ nB[wkB Revised Estimates

BE

piN nB[wkB Budget Estimates

RP

;'X/ gbkB Revised Plan

Adv.

nvtK; Advance

g³ikp-n?N-J/ rbK;

1

2

g³ikp-n?N-J/ rbK; bVh BzL

0 1

wZd

:{fBN

;fEZsh

1

2

3

G{r'fbe y/so

tor feb'whNo

50362

T) fdjksh oepk

tor feb'whNo

48265

tor feb'whNo

2097

tor feb'whNo

3058

vthiB

Bzpo

5

fibQ/

Bzpo

22

;p vthiB

Bzpo

81

sfj;hbK

Bzpo

81

;p-sfj;hbK

Bzpo

86

ftek; yzv

Bzpo

145

e;p/ $- wodw;[wkoh 2011

Bzpo

143

wodw;[wkoh e;p/ - 2011

Bzpo

74

nkpkd fgzv-wodw;[wkoh 2011

Bzpo

12581

fibQk goh;dK

Bzpo

22

fwT{f;gb ew/NhnK

Bzpo

140

Bro ;[Xko NoZ;N

Bzpo

23

e[b nkpkdh

bZy

277.04

(i) g[o;

bZy

146.35

n) ;fjoh oepk

tDK j/m oepk

2

3

(96%)

(4%)

(6%)

gqpzXeh YKuk

nkpkdh (wodw;[wkoh 2011)

(52.8%)

3

bZy

(ii) fJ;sohnK

130.69 (47.2%)

bZy

tZX nkpkdh tkbk fibQk (b[fXnkDk)

34.88 (12.6%)

bZy

xZN nkpkdh tkbk fibQk (poBkbk)

5.96 (2.2%)

fdjksh nkpkdh 2011

bZy

173.2

fdjksh nkpkdh dh e[b nkpkdh Bkb gqsh;;sk

gqsh;s

62.51

;fjoh nkpkdh

bZy

103.87

;fjoh nkpkdh dh e[b nkpkdh Bkb gqsh;;sk

gqsh;s

37.49

xDsk

gqsh tor

550

feb'whNo (i);ZG s' tZX xDsk tkbk fibQk (b[fXnkDk)

gqsh tor feb'whNo

975

(ii) ;ZG s' xZN xDsk tkbk fibQk (;qh w[es;o ;kfjp)

gqsh tor feb'whNo

348

gVQ/ fby/ ftnesh **

Bzpo

18988611

(i);kyosk (e[b)

gqsh;s

76.70

(ii)g[o;

gqsh;s

81.5

(iii)fJ;soh

gqsh;s

71.3

fbzr nB[wks (jiko g[o;K fgS/ fJ;sohnK)

Bzpo

893

(i);G s'A tZX (j[f;nkog[o)

Bzpo

962

(ii);ZG s'A xZN (pfmzvk)

Bzpo

865

nB[;{fus ikshnK dh npkdh (wodw;[wkoh 2001)

Bzpo

7028723

e[b nkpkdh Bkb nB[;{fus ikshnK dh

gqsh;s

28.85

gqsh;s

13.73

g/Av{

o[gJ/

830.00

;fjoh

o[gJ/

960.00

gqsh;;sk(wodw;[wkoh 2001) 10 ;kbK tkX/ dh do (2001-2011)

4

rohph ;pzXh nzefVnK dk nB[wkB 2009-10 rohph o/yk j/mK wkf;e gqsh ftnesh nkwdB

4

5

g"g{b/;B gktoNh bkJhB (2009-10)

gqsh;s

15.9

g/Av{

gqsh;s

14.6

;fjoh

gqsh;s

18.1

g/Av{

o[gJ/

1649

;fjoh

o[gJ/

2109

g/Av{

o[gJ/

795

;fjoh

o[gJ/

933

g/Av{

gqsh;s

48.2

;fjoh

gqsh;s

44.3

2010-11(nkoih)

gqsh;s

6.53

2011-12(s[ozs)

gqsh;s

5.94

2012-13(nvtK;)

gqsh;s

5.19

2010-11 (nkoih)

o[gJ/ eo''V

226867

2011-12 (s[ozs)

o[gJ/ eo''V

259223

2012-13 (nvtK;))

o[gJ/ eo''V

296006

wjhBktko gqsh ftnesh youk ok;Noh Bw{Bk ;ot/yD 66t/A okT[v n";sB wjhBktko gqsh ftnesh n";s youk

ykd y[oke s/ wjhBktko gqsh ftnesh n";s youk

gqsh ftnesh youk T[gG'rsk you/ ftZu ykd y[oke dk fjZ;k

6

oki nkwdB (i) tkX/ dh do

(ii)

e[b

oki

xo/b{

T[dgksB

(gqubs

ehwsK s/)

5

(iii) e[b oki xo/b{ T[dgksB (;fEo 2004-05 ehwsK ) 2010-11 (nkoih)

o[gJ/ eo''V

147683

2011-12 (s[ozs)

o[gJ/ eo''V

156454

2012-13 (nvtK;))

o[gJ/ eo''V

164575

2010-11 (nkoih)

o[gJ/

69837

2011-12 (s[ozs)

o[gJ/

78594

2012-13 (nvtK;))

o[gJ/

89345

2010-11 (nkoih)

o[gJ/

44783

2011-12 (s[ozs)

o[gJ/

46422

2012-13 (nvtK;))

o[gJ/

48496

fBo'b phfink oepk

000 j?eN/no

4155

e[[Zb phfink oepk

000 j?eN/no

7880

c;bh xDsk ***

gqsh;s

190

(i)eZ[b nBki

000 whHNB

29076

(ii) e[Zb dkbK

000 whHNB

16

(iii) e[Zb ykd gdkoE

000 whHNB

29092

(iv) e[Zb s/b phi

000 whHNB

68

(iv) gqsh ihn nkwdB (gqubs ehwsK s//)

(v)gqsh ihn nkwdB (;fEo 2004-05 ehwsK s/)

7

y/shpkVh (2011-12) (nkoih)

c;bK dh g?dktko (2011-12) (nkoih)

8

f;zukJh (2011-12) (nkoih) fBo'b f;zfink oepL

6

9

(i) ;oekoh BfjoK

000 j?eN/no

1113

(ii) gqkJht/N BfjoK

000 j?eN/no

3

(iii) y{j $fNT{pt?b

000 j?eN/no

2954

(iv) j'o

000 j?eN/no

0

i'V ( (i) s'A (iv ) )

000 j?eN/no

4070

e[Zb f;zfunk oepk

000 j?eN/no

7724

(i) fpibh dh ygs

fwbhnB feb'tkN xzN/

33806

(ii) gqsh ihn fpibh dh ygs

fwbhnB xzN/

1204

gqsh;s

100

feb'tkN xzN/

1002

(i) g[o;

;kb

68.7

(ii) fJ;soh

;kb

71.6

(iii) iBw do (1H4H2012)

gqsh jiko ;bkBk

16.2

(iv) w"s do

gqsh jiko ;bkBk

6.8

(v) f;;{ w"s do

gqsh jiko ;bkBk

30

(vi) n?wHn?wHnkoH

gqsh jiko ;bkBk

172

T{oik (2011-12) (nkoih)

(iii) 12581 nkpkd fgzvK ftu'A fpibheoD j'J/ fgzvK dh frDsh (iv) gqsh ihn fpibh T[sgkdB (2010-11)

10

w?vheb ns/ f;js iBw ;w/A fbzrtko nB[wkBs ihtB nk; (20062012)

7

(vii) gkDh dh ewh tkb/ fgzvK ftu' gSkD/ rJ/ ewh tkb/ fgzv fiE/ ib ;gbkJh ;ehwK ;[o{ ehshnK ik u[ZehnK jB

gqsh;s

97.1

Bzpo

99

Bzpo

151

(x) fv;g?;ohnK

Bzpo

1429

(x) gqkfJwoh j?bE ;?ANo

Bzpo

428

(xi) nk:{ot?fde ns/ :{BkBh ;z;EktK

Bzpo

529

(xii) j'w'g?fEe ;z;EktK

Bzpo

111

(xiii)f;js ;z;EktK ftZu p?vK dh frDsh (n?b'g?Eh)

Bzpo

22434

(xiv) gqsh ;z;Ek nXhB ;/tk ehsh nkpkdh

Bzpo

13512

(i) :{Bhtof;NhnK

Bzpo

10

(ii) nkoN, ekwo;, j'w ;kfJz; ns/ ;kfJz; ekbi

Bzpo

238

(iii) jkJh$;hBhno ;?ezvoh ;e{b

Bzpo

8654

(iv) fwvb ;e{b

Bzpo

5766

(v) gqkfJwoh ;e{b

Bzpo

15738

(viii) j;gskb (ix) efwT{fBNh j?bE ;?No

11

f;Zfynk ;z;EktK dh frDsh (30.9.2011)

dkybk (i) ;e{bK ftZu dkybk (30 ;szpo, 2011) dh ;fEsh)

bZyK ftZu

57.88

bZyK ftZu

3.39

nfXnkge nB[gks. (i)I-V

Bzpo

38

(ii)VI-VIII

Bzpo

29

(ii) ekbiK ftZu dkybk (30 ;szpo, 2011) dh ;fEsh) 30 ;szpo, 2011 ;e{b ftZu ftfdnkoEh$

8

(iii)IX and above

12

13

Bzpo

34

(i) ;fvT{bv p?Ae

Bzpo

4206

(ii) BkB-;fvT{bv p?e

Bzpo

25

Bzpo

19352

bZy

50.68

p?Afezr (31-12-2011)

;fjekosk (2008-09) (i) ;fjekoh ;GktK (ii) w?Afpof;g

o[gJ/ eo'V

44434.35

(i) g;{ ufe;sk j;gskb

Bzpo

1367

(ii) pkjo ;fEs gZe/ dtkykB/ ns/ thoi :{fBN;

Bzpo

1485

(iii) g;{ ufe;sk j;gskb fibQk gfo;d nXhB

Bzpo

582

(iv) oepk fi; ftZu wZShnk oZyhnK rJhnk

j?eN/no

11287

(v) e[b g;{ XzB (g;{ rDBk -2007)

jiko

7331

(vi) e[b w[orhnK (g;{ rDBk -2007)

jiko

18900

(i) ofiNov c?eNohnK dh frDsh

Bzpo

12770

(ii) fce;v e?ghNb

o[gJ/ bZy

3399231

(iii) ofi;Nov c?eNohnK ftZu bZr/ w[bkiwK dh frDsh

Bzpo

615423

(iv) B?N t?fbT[ n?fvv

o[gJ/ bZy

203876

(i) vkexo

Bzpo

3849

(ii) g[fb; xo$g[fb; u"ehnK

Bzpo

532

(iii)ftXkB ;Gk ;hNK

Bzpo

117

(iii) ekoi g{zih

14

15

16

g;{ gkbD (2011-12)

T[d:'r (J/Hn?;HnkJh) 2010-11

c[Neb (2011-12)

9

(iv) b'e ;Gk ;hNK

Bzpo

13

(v) oki ;Gk ;hNK

Bzpo

7

(vi) fwbe gbKN

Bzpo

79

(vii) N?bhc'B e[B?e;B

Bzpo

1065455

(viii) N?bhc'B (n?e;u/iK)

Bzpo

1502

$ 1H00 bZy ns/ T[; s'A tZX iB ;zfynk tkb/ e;p/. ** 0-6 ;kb dh T[wo d/ pZu/ ;kfwb BjhA jB fijV/ fe nBgVQ ;wM/ rJ/ jB. *** e[b phfink oepk X 100 fBo'b phfink oepk

10

nkofEesk dh ;whfynk

11

12

1

nkofEesk s/ fJZe Bio

okôNoh gZXo s/ nkofEe ;fEZsh 1H1 Gkos ;oeko e"wh gZXo s/ ;kb 2011-12 ns/ 2012F13 d"okB tkX/ dh do s/ih Bkb xZND ekoB ;zxo; eo ojh j?. ;kb 2011F12 d'okB Gkos dh noE ftt;Ek dh tkX/ dh do 6H9 gqsh;s dk nB[wkB ;h. ;kb 2009F10 ftu 8H6 gqsh;s, 2010F11 ftu 9H3 gqsh;s ns/ 2011F12 ftu s[ozs nB[wkB nB[;ko 6H2 gqsh;s tkX/ dh do ojh. i' fe e/doh nzeVk ;zrmB wfB;Noh nkc fJgbhw?N/;B, Gkos ;oeko d[nkok ikoh ehs/ rJ/. ;kb 2012F13 d/ nr/s/ nB[wkBK nB[;ko fJ; dh 5 gqsh;s tkX/ dh nk; j?. ;kb 2012F13 d/ nzsw fswkjh nB[wkBK nB[;ko tkX/ dh do f;oc 4H5 gqsh;s j?. fgSb/ e[M ;kbK ftu jh Bjh ;r' 2003 F11 sZe f;oc (2008F09) B{z SZv e/ fJj ftek; dh do xNh j?. Gkos gZXo s/ w"i{dk Xhwh ukb p//;e nzf;e s"o s/ pkjoh ekoBK eoe/ j? b/feB xo/b{ ekoB th T[B/ jh wjZstg{oB jB. ftZsh ;zeN s' pkd m'; edwK eoe/ ;kb 2009F10 ns/ 2010F11 d'okB ftek; do ftu Gog{o tkXk j'fJnk j?. fco th ;gbkJh gZy' o[ektNK d/ Bkb Bkb T[gG'r ftu ipod;s tkXk j'D eoe/ ehwsK ftu tkXk j'fJnk j?. pkjoh skesK d/ ftek; ftu tkX/ d/ pkti{d w[dok gkfb;h ;ys ehsh rJh j?, Bshi/ d/ s"o s/ ;kb 2012F13 dh Xhwh ukb B/ ;hwk gko th nkofEe ftt;Ek dk e'Jh ;?eNo nDS{fjnk Bjh SZfvnk. 1H2 E'e ehwsK ;{ue nze (vpfbT{HghHnkJhH) dh w[dok ;chsh fgSb/ e[M wjhfBnK s' xZN ojh j?. fco th ykd gdkoEK dh w[dok ;chsh e[M ;w/ bJh xZND s' pkd e[b w[dok ;chsh s' T[go uZb ojh j?. T[gG'rsk Gkn ;{ue nze (;hHghHnkJhH) ftZu y[oke B{z finkdk soihj fds/ ikD eoe/ ;hHghHnkJhH w[dok ;chsh d[rD/ nze d/ B/V/ s/V/ ojh. f;ZN/ ti' N?e; ns/ BkB N?e; nkwdBh ftu Nhu/ s' xZN gqkgsh j?. w"i{dk ;kb ftu ;pf;vh fpZb, yk; s"o s/ gNo'bhnw gq'veN; nkfd ftZsh NhfunK dh gqkgsh B{z skoghv' eoB bJh n;bh ysok jB. ;oekoh you/ B{z xZN eoB bJh m'; edw u[ZeD/ w"i{dk ;w/ dh wzr j? sK i' w[dok ;chsh s/' ezNo'b ehsk ik ;e/. ekog'o/N ns/ w[Yb/ YKu/ d/ fBt/; ftu tkXk eoB bJh io{oh edw u[ZeD dh io{os j? sK i' ;gbkJh nk;kB ehsh ik ;e/. gzikp dh nkofEesk 1H3 gzikp fJZe y/sh gqXkB oki j? ns/ ;oeko y/sh s/ nXkos T[d:'r d/ ftek; ns/ pVkt/ bJh g{oh-g{oh e'f;; eo ojh j? fijVk fe T[d:'fre ftek; bJh fJZe ;zGkts w[Zy y/so j?. 60t/A dh joh eqKsh okjhA gzikp B/ ;kb 2011-12(gh) d"okB nBki dh g?dktko yk; eoe/ eDe 50a97 e[fJzNb gqsh j?eN/no MkV Bkb ns/ uktb 37a41 e[fJzNb gqsh j?eN/no MkV tXkT[D ftZu gbKx g[ZNh j?. fJ; B/ Gkos dh nBki gZy'A nksw fBoGosk Bz{ wip{s eoB ftZu 13

e/Adoh Gzvko ftZu w[Zy fjZ;k gk e/ wjZstg{oB :'rdkB fdZsk j? . ;kb 2011-12 d"okB fJ; B/ 38a7 gqshôs eDe ns/ 22a1 gqsh;s uktb dk :'rdkB gkfJnk j?. 1H4

11thA gzi ;kbK :'iBk d'okB f;js, fpibh, f;fynk ns/ ;wki GbkJh y/soK B{z w[Zy s"o

s/ soihj fdsh rJh j?. Gosh s/ o'e ysw ehsh rJh ns/ vkeNo, nfXnkge ns/ g?ok w?vheb ;Nkc dhnK n;kwhnK GohnK rJhnK. w?vheb ekbiK ns/ f;js ;z;EktK d/ p[fBnkdh YKu/ ngF ro/v ehsk frnk. gzikp oki fpibh p'ov B{z gzikp oki, gkto ekog'o/;B fbwfNv ns/ gzikp oki NoK;fw;B ekog'o/;B ftu fbnKdk frnk. 30 gqsh;s fpibh dh ewh B{z g{ok eoB bJh 3920 n?wHvpfb:{ dh ;woZEk Bkb fszB Eowb gkto gbKN gqkJht/N gkoNhnK B{z fds/ rJ/ ns/ fJj gbKN wJh, 2013 s' wJh, 2014 sZe efw;Bv ehs/ ikDr/. j'o y/so fit/ fe ;VeK d/ B?Ntoe B{z ngro/v eoBk ns/ g/v{ y/so bJh ghD :'r gkDh dh T[gbpsk ns/ ;?BhN/;B B{z soihj fdsh rJh j?. 1H5 11thA gzi ;kbk :'iBk d'okB ;ot Gkos gZXo d[nkok fwZE/ Nhu/ 9 gqsh;s d/ w[ekpb/ 8H03 gqsh;s ftek; do jkf;b ehsh rJh. 11th :'iBk d'okB oki d[nkok 5H9 gqsh;s fwZE/ Nhu/ d/ w[ekpb/ 6H73 gqsh;s ftek; do jkf;b ehsh rJh. ;kbtko ftek; do 9H05 gqsh;s, 5H85 gqsh;s, 6H29 gqsh;s, 6H53 gqsh;s ns/ 5H94 gqsh;s ojh. 12th gzi ;kbk :'iBk bJh ;ot Gkos gZXo dh n";s ftek; do 8H2 gqsh;s fwZEh j? fi; bJh 12th :'iBk d/ nkfyoh d' ;kbK ftu xZN' xZN 9 gqsh;s ftek; ukjhdk j?. gzikp d/ ;pzX ftu 12th gzi ;kbK :'iBk bJh 6H4 gqsh;s Nhuk fwfEnk frnk j?. y/shpkVh, T[d:'r ns/ ;/tktK y/so bJh eqwtko 1H6 gqsh;s, 7H5 gqsh;s ns/ 8H0 gqsh;s Nhuk fwfEnk j?. 11th :'iBk d/ ;w/ d'okB 6H73 gqsh;s ftek; do d/ pkti{d oki, ;ot Gkos gZXo d/ w[ekpb/ Xhwh rsh Bkb tZXD tkbk oki j?. y/shpkVh ftu yV's, nfstkd dh ;wZf;nk ns/ r[nKYh okiK B[z eo ;j{bsK ekoD oki ftu nkofEe ftek; dk xZN :'rdkB j?. e/do ;oeko B{z oki ftu c;bh uZeo B{z pdbD bJh ns/ T[d:'fre ftek; bJh ;jkfJsk d/Dh ukjhdh j? sK i' ok;Noh ftek; do ns/ oki d/ ftek; do ftu nzso xZN ikt/. pke; 1 L wZd

:{fBN

e[Zb oki xo/b{

w[Zy nkofEe fJzvhe/No÷

2009-10

(eo'V o[gJ/)

138636(;'X/)

2010-11

2011-12

2012-13

147683(nkoih)

156454 (s[ozs)

164575(nr/s/)

6H53

5a94

5H19

44783 (nkoih)

46422 (s[ozs) 48496(nr/s/)

T[sgkdB (2004-05) ehwsK s/ e[Zb oki xo/b{

(gqsh;s)

6H29

T[sgkdB d/ tkX/ dh do (2004-05) ehwsK s/ gqsh ftnesh nkwdB

(o[gJ/)

42831 (;''X/)

2004-05) ehwsK s/

14

ftZsh xkNk

(eo'V)

6170(J/)

7143(J/)

9633(nkoHJh)

8923([phHJh)

5289(J/) 100H86(J/)

5584(nkoHJhH) 3123(phHJh) 89H09(nkoHJh) 80H44(phHJh)

wkbh xkNk fwfEnk youk

(eo'V) 5251(J/) (wkbh gqkgshnK) 79a71(J/)

(fBo'b bkNohi)

dh gqshôssk

eoik ;Nke

(eo'V)

63435(J/)

69594(J/)

78236(nkoHJh) 87518(phHJh)

(eo'V)

22157(J/)

27608(J/)

31015(nkoHJh)

e[b wkbh gqkgshnk(ihHn?;HvhHghH Bkb gqsh;sk) 11H22

12H17

11H96

12H85

e[b d/Ddkohnk

gqubs ehwsK s/

31H97

30H93

31H51

31H95

nBki dh T[gi

(000, NB )

26947

27846

29092 (gh)

27946(gh)

102H1

109H6(gh)

128H3(gh)

86H3

77H3(gh)

85H6(gh)*

e[b wkbh gqkgshnK 38043(phHJh)

e/doh g{b ftZu fjZ;k (bZy NB) eDe

,,

uktb

,,

107H3(nko) 92H8

e/doh g{b ftZu fjZ;k (gqsh;s) eDe

,,

42H2

uktb

,,

28H9

B?N fJohr/fNv J/ohnk

(000 j?eN/no)

eo'fgzr fJBN?Bf;Nh

(gqsh;s)

fpibh T[sgkdB

(n?wHe/HvpfbT{ n?u)

45H4

38H7

33H6

25H3

22H1

41H9

4071

4070

4069(gh)

HH

189H42

189H56

189H65(gh)

HH

27662(J/)

27768(gh)

29033(gh)

1087

1163(nko)

1204(gh)

18H49(gh)

17H42(gh)

27368(nkoHgh)

gqsh ihn fpibh dh ygs

(e/HvpfbT{ n?u)

;zuko ns/ fpibh dh

gqsh;s

20H12(J/)

HH

17H00(nkoHgh) tzv d"okB B[e;kB *18H01H2013 sZe

1H6 ;kb 2010-11(J/) ftZu oki dk wkbh xkNk 5289 eo'V o[gJ/ ;h i' fe 2011-12 (;'X/)ftZu 5584 eo'V o[gJ/ ;h fijVk fe 2012-13 (phHJh) ftZu 3123 eo'V o[gJ/ j' frnk. oki eoK s'A e[b gqkgshnK ;kb 2009-10(J/) ftZu 12039 eo'V o[gJ/ s'A tZX e/ ;kb 201011 (J/) ftZu 16828 eo'V o[gJ/ ns/ 2012-13 (phHJhH) ftZu 23842 eo'V o[gJ/ j' rJ/. 1H7 d{o nzd/;h nkofEe BhshnK ns/ ftZsh gqpzXB d/ f;ZN/ ti'A 2010-11 d/ ukb{ ftZsh ;kb d"okB t?N ;kb 2008-09 ftZu 6436 eo'V s'A tZX e/ 10017 eo'V o[gJ/ fJeZso j'fJnk. fJj tkXk 2012-13 (pZiN nB[wkB) nB[;ko 14213 eo'V o[gJ/ B{z gko eo bt/rk. fJ; sokQ nkpekoh nkwdB ftZu 16H07 gqsh;s dk tkXk j'fJnk j? fijVh fe ;kb 2010-11 ftZu 2373 eo'V o[gJ/ s'A tZX e/ 2011-12 (ghHJ/H) ftZu 2755 eo'V o[gJ/ j' rJh j?. 15

oki nkwdB 1H8 ukb{ ehwsK s/ oki dk e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB ;kb 2011-12 d/ s[ozs nB[wkBK nB[;ko 259223 eo'V o[gJ/ j? i' fe ;kb 2010-11(nkoih) d/ w[ekpb/ 14a26 gqsh;s dk tkXk do;kT[Adk j?. ;kb 2012-13 d/ nr/s/ nB[wkBk nB[;ko fJj 296007 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j? i' fe 14a19 gqsh;s dk tkXk do;kT[Adh j?. ;fEo ehwsK (2004-05) s/ e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB ;kb 2011-12 ftZu 156454 eo'V o[gJ/ j? i' fe 2010-11 d/ nkoih nB[wkBK nB[;ko 5a94 gqsh;s dk tkXk do;kT{Adk j?. ;kb 2012-13 d/ nr/s/ nB[wkBk nB[;ko fJj 164575 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j?. pke; 2 L e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB ukb{ ns/ ;fEo (2004-05) ehwsK s/ (eo'V o[gJ/) ;kb

ukb{ ehwsK tkX/ dh do ;fEo ehwsK s/

tkX/ dh do

s/

gqsh;s

gqsh;s

2007-08

152245

19.76

123223

9.05

2008-09

174039

14.31

130431

5.85

2009-10(;'X/)

197500

13.48

138636

6.29

2010-11 (nkoih)

226867

14.87

147683

6.53

2011-12(s[ozs)

259223

14.26

156454

5.94

2012-13(nr/s/)

296007

14.19

164575

5.19

1a9 ;fEo (2004-05) ehwsK s/ gqkfJwoh y/so fi; ftZu w[Zy s"o s/ y/shpkVh ns/ g;{XB y/so ;kwb jB dk e[Zb oki xo/bP{ T[sgkdB ;kb 2010-11 (gh) d/ 35274 eo'V o[gJ/ s'A tZX e/ ;kb 2011-12 (s[ozs) ftZu 36058 eo'V o[gJ/ j? i' fe ;kb 2010-11 d/ 1a67 gqsh;s d/ w[ekpb/ 2a22 gqsh;s dk tkXk j?. ;kb 2012-13 d/ nr/s/ nB[wkBK nB[;ko fJj 35934 eo'V o[gJ/ j'D dk nB[wkB j? i' fe (-) 0a34 gqsh;s dk xkNk do;kT[Adk j?. 1a10

;fEo (2004-05) ehwsK s/ ;?ezvoh y/so fi; ftZu T[d:'r, T[;koh ns/ T{oik y/so

;kwb jB, dk e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB ;kb 2010-11(gh) ftZu 45445 eo'V o[gJ/ s'A ;kb 2011-12 (s[ozs) ftZu 46860 eo'V o[gJ/ j' frnk i' fe ;kb 2010-11 d/ 6a28 gqsh;s d/ w[ekpb/ ;kb 2011F12 ftu 3a11 gqsh;s ofj frnk. ;kb 2012-13 d/ nr/s/ nB[wkBK nB[;ko fJj 48520 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j? i' fe 3a54 gqsh;s dk tkXk do;kT[Adk j?. 1a11 No;oh y/so fi; ftZu tgko, NoK;g'oN, p?/fezr ns/ phwk, b'e gq;k;B nkfd y/so ;kwb jB, ;kb 2010-11 (gh) ftZu 66963 eo'V o[gJ/ s'A tZX e/ ;kb 2011-12 (s[ozs) ftZu 16

73536 eo'V o[gJ/ j' frnk j? fe ;kb 2010-11 d/ 9a45 gqsh;s d/ w[ekpb/ ;kb 2011F12 d'okB 9a82 gqsh;s dk tkXk do;kT[Adk j?. ;kb 2012-13 d/ nr/s/ nB[wkBK nB[;ko fJj 80120 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j? i' fe 8a95 gqsh;s dk tkXk do;kT[Adk j?. pke; 3 L e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB ;fEo (2004F05) ehwsK s/ (eo'V o[gJ/) T[gFy/so

2007-08

2008-09

2009-10 (;'X/)

2010-11

2011-12

2012-13

(nkoih)

(s[ozs)

(nr/s/)

gqkfJwoh

34107

34805

34694

35274

36058

35934

;?ezvoh

37711

39303

42758

45445

46860

48520

No;oh

51405

56322

61184

66963

73536

80120

e[Zb

123223

130431

138636

147683

156454

164575

pke; 4 L T[gFy/sotko ;fEo (2004F05) ehwsK s/ tkX/ dh do (gqsh;s)

T[gFy/so

2007-08

2008-09

2009-10 (;'X/)

2010-11

2011-12

2012-13

(nkoih)

(s[ozs)

(nr/s/)

gqkfJwoh

3.84

2.05

(-)0.32

1.67

2.22

(-)0.34

;?ezvoh

16.61

4.22

8.79

6.28

3.11

3.54

No;oh

7.52

9.57

8.63

9.45

9.82

8.95

e[Zb

9.05

5.85

6.29

6.53

5.94

5.19

1a12 ;fEo (2004-05) ehwsK s/ gqsh ihn nkwdB ;kb 2010-11(nkoih) d/ 44783 o[gJ/ s'A tZX e/ ;kb 2011-12 (s[ozs) ftZu 46422 o[gJ/ j? i' fe ;kb 2010-11 d/ 4a56 gqsh;s d/ w[ekpb/ 3a66 gqsh;s dk tkXk do;kT[Adh j?. ;kb 2012-13 d/ nr/s/ nB[wkBK nB[;ko fJj 48496 o[gJ/ j' ikD dh nk; j?. i' fe 4a47 gqsh;s dk tkXk do;kT[Adh j?. gqubs ehwsK s/ gqsh ihn nkwdB ;kb 2010-11 (nkoih) d/ 69837 o[gJ/ s'A tZX e/ ;kb 2011-12 (s[ozs) ftZu 78594 o[gJ/ j' rJh i' fe 12a54 gqsh;s dk tkXk do;kT[Adh j? ns/ ;kb 2012-13 ftZu fJj 89345 (nr/s/) o[gJ/ j'D dh nk; j? i' fe 13H68 gqsh;s dk tkXk do;kT[Adh j?. 17

pke; 5 L gqsh ihn nkwdB (o[gJ/) gqsh ihn nkwdB

2007-08

2008-09

ukb{ ehwsK s/

49380

55315

2009-10 (;'X/) 61805

;fEo ehwsK s/

39567

41003

42831

2010-11

2011-12

2012-13

(nkoih) 69837

(s[ozs) 78594

(nr/s/) 89345

44783

46422

48496

1a13 y/shpkVh (gokgo) dk e[b oki xo/b{ T[sgkdB ftZu fjZ;k ;kb 2004-05 d/ 21a19 gqsh;s s'A xZN e/ ;kb 2012-13 (nr/s/) ftZu 13a68 gqsh;s ofj frnk j?. gqkfJwoh y/so dk :'rdkB fi; ftZu y/shpkVh ns/ g;{XB nkfd y/so th ;kwb jB, ;kb 2004-05 d/ 32a67 gqsh;s s'A xZN e/ ;kb 2012-13 (nr/s/) ftZu 21a83 gqsh;s j' frnk j?. ;?/ezvoh y/so dk :'rdkB ;kb 2004-05 ftZu 24a74 gqsh;s s'a tZX e/ ;kb 2012-13 (nr/s/) ftZu 29a49 gqsh;s j' frnk. No;oh y/so i' fe tZy tZy ;/tktK y/sok dk ;[w/b j? dk fjZ;k 2004-05 d/ 42a59 gqsh;s s'A tZX e/ ;kb 2012-13 (nr/s/) ftZu 48a68 gqsh;s j' frnk. fJj tkXk yk; eoe/ NoK;g'oN, ;N'o/i ns/ ;zuko ns/ p?fezr ns/ phwk y/so dh d/D ftZu tkX/ ekoB j?. fJj ;g;N j? fe gqkfJwoh ;?eNo dk fjZ;k brksko xZN fojk j? id'A fe ;?ezvoh ns/ No;oh y/so dk fjZ;k tZX fojk j?. oki nzdo e[Zb nuZb g{zih fBowkD 1a14 g{zih fBowkD nB[wkB nkofEesk d/ tkX/ dh do pko/ fd;k fBod/; fdzd/ jB. g{zih fBowkD nB[wkB :'iBk ns/ nkofEe ftek; tk;s/ ekch wjZstg{oB jB feT[Afe fJj noE ftt;Ek d/ ftu j'J/ g{zih fBowkD d/ tkX/ ns/ T[; s/ j'J/ T[sgkdB dh ;woZEk ns/ sohfenk ftZu spdhbh s/ o';Bh gkT[Ad/ jB. gzikp ftZu gqubs ehwsK s/ e[b oki xo/b{ g{zih fBowkD ;kb 2008-09 ftZu 26810 eo'V, 2009-10 ftZu 29678 eo'V ns/ ;kb 2010-11(nkoih) ftZu 36610 eo'V o[gJ/ j'D dk nB[wkB j?. gzikp ftZu gqubs ehwsK s/ gpfbe ns/ gqkJht/N y/so d/ e[b oki xo/b{ g{zih fBowkD ;kb 2010-11(nkoih) d'okB eqwtko 11360 eo'V ns/ 25250 eo'V o[gJ/ j?. pke; 6 L ;kbtko e[b oki xo/b{ g{zih fBowkD (eo'V o[gJ/) e[b oki xo/b{ g{zih fBowkD

2006-07

2007-08

2008-09

2009-10

2010-11 (nkoih)

ukb{ ehwsK s/

25128

26108

26810

29678

36610

;fEo (2004-05) ehwsK s/

22870

22545

21812

23248

27004

18

b'e ftZs 1H15 oki dk wkb b/yk ;kb 2011F12 (;'X/ nB[wkBK) ftZu 31015 eo'V o[gJ/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 ftZu (pZiN nB[wkB) 38043 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j?. eoK ns/ r?o eoK s'A nkwdB ;kb 2011F12 (;'X/ nB[wkB) ftZu 20310 eo'V o[gJ/ ns/ 3752 eo'V o[gJ/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 (pZiN nB[wkB) ftZu 23842 eo'V o[gJ/ ns/ 5275 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j?. 1H16 oki dk wkbh youk 2011F12 (;'X/ nB[wkB) ftZu 36599 eo'V o[gJ/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 (pZiN nB[wkB) ftZu 41167 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j?. ;kb 2011F12 (;''X/ nB[wkB) ftZu wkbh ns/ ftZsh xkNk 5584 eo'V ns/ 9633 eo'V o[gJ/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 (pZiN nB[wkB) ftZu 3123 ns/ 8924 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j?. iBse eoik 1H17 ;kb 2012F13 (pZiN nB[wkB) nB[;ko oki dk fBo'b eoik tZX e/ 87518 eo'V o[gJ/ j' frnk j?. 2012F13 (pZiN nB[wkB) d"okB 38043 eo'V o[gJ/ dhnK wkbh gqkgshnK fto[ZX Bk NkbD :'r wZdK fit/A fe sBykjK, g?B;BK ns/ ftnki dh ndkfJrh dk youk 30560 eo'V o[gJ/ ;h Gkt e[Zb wkbh nkwdB ftu'A 80# d/ bZrGZr ok;h Bk NkbD:'r wZdK s/ you j'Jh j?. ;kb 2012F13 (pZiN nB[wkB) d"okB eoi/ T[s/ ftnki dh ndkfJrh 6662 eo'V o[gJ/ ;h i' fe e[Zb wkbh gqkgshnK dk 17H51 gqsh;s pDdh j?. ehwsK dh gqftosh E'e ehwsK dk ;{ue nze 1H18 E'e ehwsK dk ;{ue nze E'e t;s{nK dhnK ehwsK d/ o[MkB s/ nXkos j?. oki gZXo dk E'e ehwsK dk ;{ue nze 21 iokfJsh ns/ 50 y/shpkVh ns/ r?o iokfkJsh t;sK dhnK ehwsK d/ o[MkB s/ nkXkfos j? id fe fJ; d/ w[ekpb/ ok;Noh gZXo dk w[ZYbhnK t;sK dk ;{ue nze fi; ftZu w[Zy s'o s/ iokfJsh t;sK jB, dhnK ehwsK d/ o[MkB s/ nkXkfos j?. gzikp dhnK E'e ehwsK dk ;{ue nze ( nkXko 1979F80 s'A 1981F82 =100) ;kb 2011F12 ftZu j'J/ 7H9 gqsh;s tkX/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 (iBtoh-2013 sZe) ftZu 8H0 gqsh;s tkXk B'N ehsk frnk. ok;Noh gZXo s/ w[ZYbhnK t;sK dk E'e ehwsK dk ;{ue nze (nkXko 2004F05=100) fi; ftZu w[Zy s'o s/ iokfJsh t;sK ;kwb jB, ;kb 2011F12 ftZu j'J/ 9H8 gqsh;s tkX/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13(d;zpo,2012 sZe) ftZu 9H0 gqsh;s tkXk B'N ehsk frnk. fJj d' ;{ue nze Gkt oki gZXo ns/ ok;No gZXo d/ E'e ehwsK d/ ;{ue nze g{oh soKQ Bkb s[bBkswe BjhA jB feT[Afe bJhnK rJhnK t;sK ns/ nkXko ;kb ftZu pj[s nzso j? . T[gG'rsk Gkn ;{ue nze 1H19 T[gG'rsk Gkn ;{ue nze ;zrfms y/so d/ T[d:'fre ekfwnK dhnK T[iosk B{z ;'XD ns/ wfjzrkJh GZsk fBoXkos eoB bJh tos/ iKd/ jB. ;kb 2011-12 ftZu gzikp d/ u[D/ j'J/ 19

6 T[d:'fre e/AdoK ftZu ekfwnK d/ n";s T[gG'rsk Gkn ;{ue nzeK (nkXko 1987=100) ftZu 12H5 gqsh;s dk tkXk B'N ehsk frnk j? ns/ ;kb 2012F13 (iBtoh,2013 sZe) ftZu tkX/ dh fJj do 16H0 gqsh;s j' rJh j? . ok;Noh gZXo s/ T[gG'rsk Gkn ;{ue nzeK ftZu ;kb 2011F12 d"okB 7H9 gqsh;s tkX/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 (iBtoh, 2013) ftZu 10H4 gqsh;s tkXk B'N ehsk frnk j?. fJj d' ;{ue nze Gkt oki gZXo ns/ ok;Noh gZXo s/ T[gG'rsk Gkn ;{ue nze g{oh soKQ Bkb s[bBkswe BjhA jB, feT[Afe bJhnK rJhnK t;sK ns/ nkXko ;kb ftZu pj[s nzso j? . rohph fBtkoD 1H20 ;z:[es ok;No dh 2000 d/ whfbBhnw x';Dk okjh rohph B{z d{o eoB bJh ;kb 2015 dk Nhuk fwfEnk j?. gzikp B/ rohph B{z d{o eoB bJh d{;o/ okiK ns/ Gkos s'A tXhnk gqkgsh ehsh j? . s/Ad[beo ew/Nh B/ okitko rohph o/yk fBoXkos eoB bJh fJzwgbhf;N ehwsK dh w?E'v'b'ih ;kb 2004F05 bJh tos e/ T[; nB[;ko ;kb 2009F10 bJh rohph o/yk d/ nB[wkBK ftZu ;'X ehsh j? . gzikp ftZu 15H90# rohph o/yk j?z, 2015 sZe 11H41# sZe b? e/ nkT[D dk fwbhBhnw r'bi dk fwfEnk Nhuk gqkgs eoB :'r j?. ok;Noh gZXo s/ ;kb 2009F10 ftZu fJj (29H8#) j? . gzikp d/ rtKYh oki jfonkDk i' jo gZy'A gzikp tork jh j?, ftZu fJj rohph o/yk 20H1# j?. fJ; s'A ;kps j[zdk j? fe gzikp rohph dh ;wZf;nk dk jZb eoB ftZu pkeh okiK ns/ ;ko/ Gkos d/ w[ekpb/ ekch nZr/ j?. 1a21 s/Ad[beo ew/Nh B/ rohph o/yk fBoXkos eoB ns/ fJ; Bz{ ngv/N eoB bJh f;cko; ehsh ftZXh okjhA ;kb 2004-05 d/ nkXko s/ gzikp ftZu rohph o/yk s'A j/mK ofj oj/ b'eK dh frDsh 20a9 gqsh;s ( 8H73 bZy g/Av{ + 4.02 bZy ;fjoh e[Zb 12H75 bZy ) fBoXkos ehsh j? . fJj frDsh Gkos ;oeko d/ ok;Noh Bw{Bk ;ot/yD ;zrmB ( n?BHn?;Hn?;HUH) d/ ygs ;ot/ 2004-05 d/ nkXko s/ j? . fJj rohph o/yk ;kb 2009-10 ftZu 15H9 j' rJh . fJBKQ nB[wkBK d/ nkXko s/ brGr 9H75 bZy gfotko rohph o/yk s'A j/mK ofjzd/ jB . gzikp d/ ;fjoh y/soK bJh rohph o/yk n'sB wjhBktko gqsh ftnesh you 960 o[gJ/ ns/ g/Av{ y/soK bJh 830 o[gJ/ jB . 1a22 oki ;oeko B/ ;ko/ gfotkoK dk ;wkfie nkofEe ;ot/ g{ok eoe/ fJ; dk g{ok v?Nk gbkfBzr efw;B B{z d/ fdZsk j? . Gkos ;oeko ns/ gbkfBzr efw;B tb'A fJ; ;ot/ B{z wBi{o eoBk ni/ pkeh j? . fJj wfj;{; ehsk iKdk j? fe rohph o/yk dh rDBk B{z gfjbK jh fB;fus eoBk mhe BjhA j? . rohph o/yk s'A j/mK ofj oj/ gfotkoK dh frDsh g{ok ;ot/ eoB s'A pkd fpBKQ fe;/ g{ot nB[wkBs ;hwk d/ fBoXkos eoBh ukjhdh j? ns/ rohph fBtkoB ;ehwK dk bkG fJBKQ nB[;ko jh fwbDk ukjhdk j? . 1H23

fe;/ th fJbke/ d/ b'eK d/ ihtB dk nzdkik bkT[D bJh T[gG'r th fJZe wjsZtg{oB

wkgdzv j? . n?Ban?;an?;aU tZb'A fsnko ehsk n";s wjhBktko gqsh ihn youk ( n?wagha;haJh) tZy tZy okik dofwnkB T[gG'r gZXo dh s[bBk eoB bJh ekch tofsnk iKdk j? . n?B n?; 20

n?; U dk 66tk okT{Av i' fe 2009-10 ftZu ehsk frnk ;h, w[skfpe gzikp dk n";s ih gqsh wjhBk youk (n?w gh ;h Jh ) ;ko/ d/; Bkb'A ns/ d/; d/ gqw[Zy okiK Bkb'A ekch finkdk j? . gqqw[Zy okiK ftZu'A gzikp dh g/Av{ y/so ftZu n";s n?w gh ;h Jh (1649 o[gJ/) e/obk (1835 o[gJ/) s'A pknd d{;o/ Bzpo s/ j? . id'A fe ok;Noh n";s f;oc 1054 o[g? ;h . ;fjoh y/so ftZu gzikp dh n";s n?w agh a;h aJh 2109 o[gJ/ ;h id'A fe ok;Noh gZXo s/ fJj 1984 o[gJ/ ;h . o?fezr w[skfpe gzikp dk g/Av{ y/so ftZu d{;ok ns/ ;fjoh y/so ftZu gzitk ;EkB fJj f;ZX eodk j? fe fJ; d/ g/Av{ ns/ ;fjoh y/soK ftZu nkwdB dh Bk pokpoh pj[s xZN j? ns/ gzikp d/ g/Av{ b'eK dk ofjD ;fjD pkeh okiK d/ g/Av{ b'eK s'A ekch nZSk j? . fJ;/ soQK ok;Noh gZXo ns/ jfonkDk dk ft;b/;D do;kT[Adk j? fe T[E/ g/Av{ ns/ ;fjoh b'eK ftZu ekch tZvk gkVk j? . gzikp ftZu ;fjoh n";s n?wa gha ;ha Jha g/Av{ y/so dh n";s n?w gh ;h Jh Bkb' (28 gqsh;s) f;oc 460$F finkdk j? id'A fe ok;Noh gZXo ns/ jfonkDk ftZu fJj coe eowtko 930 (88 gqsh;s) ns/ 811 o[gJ/ (54 gqsh;s ) j? . jfonkDk dh g/Av{ n";s n?w agh a;h aJh agzikp s'A xZN j? id'Afe ;fjoh n";s n?wa gha ;ha Jhafinkdk j? . gzikp bJh fJj youk g/v{ 1649 o[gJ/ ns/ ;fjoh 2109 o[g? j? id'A fe jfonkDk bJh fJj eqwtko g/Av{ 1510 o[gJ/ ns/ ;fjoh 2321 o[gJ/ j? . o'irko 1a 24 oki ;oeko B"eoh ft;/; t'e/;Bb ;feb tkbhnK No/fBzrK d/ e/ B"itkBK ftZu feZsk w[Zy o'irko g?dk eoB dhnK e'f;;K eo ojh j? . ;kb 2012-13 d"okB (30-9-2012 sZe) 22 fifbnK ftZu w?B gkto ;ot/ w[ezwb j' u[Zek j? . ;kb 2012F13 d"okB (30a11a2012 sZe) t'e/;Bb No/fBzr gq'rokw sfjs ez;Noe;B ;feZb No/fBzr ;?ANo, np[b y[okBk , fibQk ;qh w[es;o ;kfjp B/ ez;No;B ;feZb d/ y/so ftZu 235 :[teK Bz{ No/fBzr fdZsh , NkNk w'No wj[nkDk, fibk ;qh w[es;o ;kfjp B/ tZyFtZy Nq/vK ftZu 261 :[teK Bz{ No/fBzr fdZsh , gzikp g[fb; ;feT[foNh ekog'o/;B B/ 977 T[whdtkoK Bz{ ;feT{foNh ;oft;i Bkb ;pzfXs No/fBzr fdZsh . ;feb fvt?bgw?AN ns/ No/fBzr gq'rokw nXhB n?gob ns/ N?e;NkJhb T[d:'rK Bkb ;pzfXs e'o; n?gob N?e;NkJhb No/fBzr n?Av fvikfJB ;?ANo, y{Bh wkiok, yoV, fibk nihsrVQ oKjh ubkJ/ ikDr/ fi; ftZu 10,500 T[whdtkoK Bz{ ikp Uohn?AfNv ns/ ;t?Fo[irko bJh No/Av ehsk ikt/rk ns/ t'e/;Bb rkJhv; ;?ANoK Bz{ oki d/ ofjzd/ 7 fifbnK ftZu ;Ekgs ehsk ikt/rk . 10,000 :[te nkowv c'of;i ns/ g?ok fwbNoh c'of;i ftZu Gosh bJh Nq/Av ehs/ ikDr/ . fJ; d/ Bkb jh wjkokik oDihs f;zx nkowv c'of;i gq?go/Noh fJz;NhfuT{N, oki d/ :[teK Bz{ n?BavhaJ/ ftZu Gosh bJh w[cs No/fBzr d/t/rh. 1a 25 B"itkBK Bz{ ftfdne ns/ feZskFw[Zyh nrtkJh d/D ns/ ikrqsh g?dk eoB bJh ftGkr tb'A ;kb 2012 d"okB wk; ekT{A;fbzr gq'rokw dk nk:'iB ehsk frnk . fJ; gq'rokw d"okB 1022 ;z;EktK tb'A 196969 B"itkBK Bz{ tZy-2 e'o;K, o'÷rko d/ w"fenK, No/fBzr ;j{bsK ns/ p/o'÷rko :[teK B{z fdZshnK ikD tkbhnK j'o ;j{bsK pko/ nrtkJh fdZsh rJh. 21

1H 26 ;?ANo cko No/fBzr n?Av fJgbkJhw?AN nkc gzikp :{E (;h-gkJhN) nXhB oki ftZu 16 Nq/fBzr e/Ado uZb oj/ jB fiE/ p/o'÷rko B"itkBK Bz{ ;[oZfynk ;/tktK$noXF;?fBe pbK ftZu Gosh j'D ns/ fJzv;Noh ftZu o'÷rko$;t? o'÷rko bJh N/qfBzr fdZsh iKdh j? . ;kb 2012-13 (30-11-2012 sZe) ;hFgkJhN B// 7718 :[teK Bz{ fvc?A; c'of;i ns/ ;?ANob g?ok fwbNoh c'of;i ftZu Gosh bJh Nq/Av ehsk. y/shpkVh 1H27 gzikp ftZu nBki d/ T[sgkdB ftZu fgSb/ e[M djkfenK ftZu wjZstg{oD tkXk j'fJnk j?. ;kb 1990-91 d"okB nzB dh T[gi 192H18 bZy whfNqe NB ;h i' fe ;kb 2011-12 (gh) ftZu tZX e/ 290H92 bZy whfNqe NB j' rJh i' fe 51a38 gqsh;s dk tkXk do;kT[Adh j?. ;kb 2010-11 d"okB nBki dh T[gi 278H46 bZy whNoe NB ;h. oki ftu y/shpkVh T[sgkdB B{z tXkT[D ftZu eDe ns/ uktb dk pj[s tZvk :'rdkB j?. ;kb 1990-91 d"okB uktb dk T[sgkdB 65H06 bZy whfNqe NB ;h i' fe ;kb 2011-12 (gh) d"okB tZX e/ 105H42 bZy whfNqe NB j' frnk i' fe 62 gqshôs dk tkXk do;kT[dk j?. fJ;/ soQK eDe dk T[sgkdB i' fe ;kb 1990-91 ftZu 121H59 bZy whfNqe NB ;h tZX e/ ;kb 2011-12 (gh) d"okB 179H82 bZy whfNqe NB j' frnk. fJj tkXk 48 gqshôs dk pDdk j?. 1H28 e/dAoh Gzvko ftZu eDe ns/ uktb dk :'rdkB gkT[D ftZu gzikp dk nfjw o'b j?. ;kb 2011-12 (gh) d"okB gzikp B/ e/dAoh Gzvko ftZu eDe dk 38H7 gqshôs ns/ uktb dk 22H1 gqshôs dk fjZ;k gkfJnk. eDe ns/ uktb d/ :'rdkB ftZu gzikp d{i/ okiK d/ w[ekpb/ gfjb/ Bzpo s/ j?. eDe ns/ uktb dk e/dAoh Gzvko ftZu e[Zb :'rdkB ;kb 1990F91 d/ 115H6 bZy NB d/ w[ekpb/ tZX e/ ;kb 2011-12 (gh) ftZu 186H9 bZy NB j' frnk, fi; ftZu eDe dk fjZ;k 109H6 bZy NB ns/ uktb 77H3 bZy NB ;h. 1H29

eDe uktb dk c;bh uZeo poeoko ofjD :'r BjhA j?. Bowk, wZeh, s/b d/ phi ns/

dkbK j/m oepk tXkT[D bJh ft;/; T[gokb/ ehs/ rJ/ jB. wZeh ns/ nkb{nK dh ek;s B{z T[s;kfjs ehsk ik fojk j?. e[M fjZf;nK ftZu e/b/ dh ek;s th ekch jowB fgnkoh j'Jh j?. f;No; ekT[Af;b 2200 J/eV oep/ ftZu fBzp{ iksh d/ p{N/ brkT[D ftZu ekw:kp ojh j?. B?/;Bb jkoNhebuo fw;B th cbK ns/ ;pihnK dk T[sgkdB tXkT[D ftZu ekch ;jkJh j'fJnk j?. Gkos ;oeko oki ftZu c;bh ftfGzBsk ftZu j'o th ;jkfJsk eo ;edh j?. fJ; ftZu e'Jh ;Ze BjhA fe 25 y/sh t;sK fijBK ftZu dkbK, s/b phi ;kwb jB, t;sK dk xZN' xZN w[Zb fBoXkos ehsk j'fJnk j? gozs{ eDe, M'B/ s'A fJbktk pkeh t;sK dh yohd tk;s/ e'Jh m'; gqpzX BjhA j?/. fJjBK pdbthnK c;bK dh fB;fus gqfeT[ow?AN s'A fpBK fe;kB eDe ns/ M'B/ d/ c;bh uZeo s'A pkjo BjhA nk ;edk. d{ik, y/sh fBo:ks ftZu tkXk eoB bJh Gkos ;oeko B{z nzfwqs;o nzso ok;Noh jtkJh nZv/ fty/ ibdh yokp j'D tkbhnk c;bK d/ pukU bJh gZek Bk;tkB ekor' ;?ANo y'bDk ukjhdk j?. fJ; s'A fJbktk S'N/ gZXo dhnK ykX gq';?f;zr rshftXhnK dhnK ;zGktBktK s'A ckfJdk b?D dh b'V j?. fJj fe;kBk d/ nkofEe gZXo B{z TZ[uk 22

u[ZeD ns/ rohpK B[z o'ih dk ;kXB w[jZJhnk eotk ;edk j?/. Gkos ;oeko B/ joh eoKsh okiK ftZu c;bh tB-;[tzBsk bJh ;kb 2013-14 nXhB 500 eo'V o[gJ/ oZy/ jB i' fe pj[s xZN jB feT[Afe gzikp B{z tB-;[tzBsk fbnkT[D bJh 5000 eo'V o[gJ/ dh ;jkfJsk dh b'V j?. T[d:'r 1H30 T[d:'rheoB nkofEesk d/ ftek; bJh wjZstg{oB G{fewk fBGkT[dk j?. T[d:'fre ;?eNo d/ e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB ftu nfXe :'rdkB Bkb T[sgkdB ftu s/i tkXk j[zdk j?. ns/ BshiB finkdk o[irko d/ w"e/ g?dk j[zd/ jB. ;z;kfoe wzdh d/ o[MkB ns/ oki ftZu ;[yktK T[d:'fre wj'b ;Ekfgs eoB bJh oki ;oeko B/ T[d:'fre Bhsh 2009 bkr{ ehsh j?. fJ; Bhsh dh w[Zy e'f;; ;oeko fB:zsoD B{z xNkT[Zd/ j'J/ ;fj:'rh dk o'b ndk eoB d/ BkbFBkb fB:ws T[gktK dh pkjoh ;kXBK s' T[gbpZXsk eoBk th j?. T[d:'fre p[fBnkdh YKu/ d/ ftek;, w"i{dK T[d:'rK bJh T[d:'fre ;[XkoK B{z bkr{ eoB, ;{uBk seBhe, frnkB nXkfos T[d:'r ns/ y/sh nXkfos T[d:'rK d/ ftek; bJh ft;/; fonkfJsk fdzd/ j'J/ Bt/ g{zih fBt/; eokT[D bJh T[gokfbnK tZb ft;/; fXnkB th fdsk frnk j?. 1H31 ;kb 2011F12 d"okB oki ftZu tZv/ ns/ dofwnkB/ T[d:'fre :{fBNK dh frDsh 450 ;h fiBQK d[nkok 45000 eo'V o[gJ/ d/ fBt/; Bkb 2H50 bZy ftneshnK B{z o'irko fdZsk ns/ 95000 eo'V o[gJ/ dh bkrs dk T[sgkdB j'fJnk. ;kb 2012F13(nkoih) d"okB fJbQK fJekJhnK dh frDsh tZX e/ 475 j' rJh fiBQK d[nkok 50000 eo'V o[gJ/ d/ fBt/; Bkb 10,5000 eo'V o[gJ/ d/ T[sgkB ;fjs 2H70 bZy ftneshnK B{z o'irko fdZsk ikt/rk 1H32 ;kb 2011F12 d"okB fJjBK T[d:'fre :{fBNK dh frDsh 170000 ;h fijBK d[nkok 9000 eo'V o[gJ/ dk fBt/; j'fJnk fi; Bkb 10H40 bZy ftneshnK B{z o'irko fdZsk frnk ns/ 60,000 eo'V o[gJ/ w[Zb dk T[sgkdB ehsk frnk. ;kb 2012F13(gh) d"okB fJjBK fJekJhnK dh frDsh tZX e/ 172000 j' rJh j? fijBK d[nkok 9400 eo'V o[gJ/ d/ fBt/; Bkb 10H60 bZy ftneshnK B{z o'irko w[jZJhnk eotkfJnk frnk ns/ 64000 eo'V o[gJ/ dk T[sgkdB ehsk frnk. 1H33 oki ;oeko B/ yk; nkofEe y/soK d/ ftek; dh ;j{bs bJh ;g?;b fJeB'few i'B n?eN, 2009 pDkfJnk j?. fJ; n?eN nXhB oki d/ ;ko/ eoK, wfj;{bK, ;EkfBe eoK, T[rokjhnK, n;Nkw fvT{Nh, ofi;No/;B ch; ns/ ;wkfie ;[oZfynk eo i' yk; nkofEe y/so bJh iwhB yohdD s/ bZrdk ;h iK fJBQK y/soK ftZu iwhB$gbkN yohdD iK gfjbh spdhbh s/ brdk ;h s'Z S'N fdZsh rJh j?. Gkos ;oeko tb'Z 17 yk; nkofEe gq'i?eN gqtkB ehs/ rJ/ jB. 2 nkofEe y/so gfjbK jh nfX;{fus ehs/ ik u[Ze/ jB. 1H34 ;oeko B/ 21,500 eo'V o[gJ/ dh bkrs Bkb r[o{ r'fpzd f;zx ohckJhBoh gqki?eN B{z ;w/ f;o g{ok eoBk ns/ ukb{ eoBk :ehBh pDkfJnk j?. fJ; gqki?eN B{z fJe ;KMk T[geow ezgBh n?uHghH;hHn?bH fwZsb n?Boih fbwfNv tb' ;Ekfgs ehsk frnk j?. fJj gq'i?eN fgSb/ 23

;kbK s' nX{ok fgnk ;h B{z w"i{dk ;oeko B/ s/ih Bkb bkr{ ehsk j?. fJj ohckJBoh fcT{b nkfJb (vhib, g?No'b nkfd) s' fJbktk T[u ro/v dk g?No'fbnw gq'veN fit/ fe n?bHghHihH BkgEk, g?No'b, vhib, jtkJh ijkiK dk s/b, c{v ro/v je;/Bk g?Ne'e fsnko eo/rh. ohckJhBoh g'bhgo'ghbhB, th fsnko eo/rh i' fe vkT{B ;Nohw s/ g?Nobhnw$g'bhgo'ghbhB s/ nXkfos ;wkb ns/ whvhnw ;e/b n?NogqkJhfii B{z T[s;kfjs eo/rh. oki ;oeko, Gkos ;oeko dh gbk;fNe gkoe; gkb;h nXhB fockfJBoh d/ Bidhe gbk;fNe gkoe ;Ekfgs eoB dh gqfefonk ftu j?. 1H35 oki ;oeko B/ Gkos ;oeko Bkb fpjko ftZu ;'B Bro s'Z fdZbh sZe Jh;NoB o/b co/N e'ohv'o B{z gzikp ftZu b[fXnkDk sZe tXkT[d bJh ;cbskg{ote g?oth ehsh j?. fJ; e'ohv'o B{z nzfwqs;o sZe tXkT[D bJh ns/ t?;NoB co/N e'ohv'o Bkb i'VB bJh th p/Bsh ehsh rJh j? tkrjk pkovo okjhZ nk:ksFfBo:ks gqwkfDs t;s{nK dh fb;N tXkT[D bJh th Gkos ;oeko Bkb wkwbk brksko T[mkfJnk ik fojk j? sK i' fJ; o;s/ oKjhZ tZX t;s{nK d/ tgko B{z gqtkBrh fwb ;e/. bZrGZr 300 J/eV iwhB ftZu w[jkbh J/no g'oN B{z nzsook;Noh gZXo sZe gZdFT[Bs ehsk ik fojk j?. 1H36

T[d:'fre T[sgkdB ;{ue nze (nkJhHnkJhHghH) u[D/ j'J/ nkXko ;kb d/ w[ekpb/ fds/

;w/ T[s/ T[d:'fre T[sgkdB d/ o[MkB B{z wkgD bJh nkofEe ftek; dk fJe wjZstg{oB ;ze/se(fJzvhe/No) j?. fJ; ;w/ oki ftu T[d:'fre T[sgkdB ;{ue nze nXko ;kb 2004F05=100 nB[;ko fsnko ehsk ik fojk j? fi; ftu w?B{c?eufozr, fpibh ns/ y[dkJh ;?eNo ;kwb jB. pke; 7 L T[d:'fre T[sgkdB ;{ue nze nXko 2004-05=100 ;kb

w?Bc?eufozr ;?eNo

fpibh

wkJhfBzr

iBob fJzv?e;

2005F06

109H7

115H7

118H1

111H5

2006F07

114H3

112H5

135H9

113H9

2007F08.

123H1

119H7

127H6

122H2

2008F09

121H6

126H1

144H0

123H0

2009F10

126H6

129H9

100H1

127H4

2010F11

133H7

129H0

101H6

132H2

2011F12

136H2

135H6

102H7

135H9

(gh)

24

oki ftu 697 ofi;Nov u'DthnK T[d:'fre c?eNohnK d/ nXko s/ T[d:'fre T[sgkdB ;{ue nze nXko ;kb 2004F05=100 fsnko ehsk frnk fijVk fe 2010F11 ftu 132H2 s' tZX e/ 2011F12 (gh) ftu 135H9 j' frnk. T{oik 1. 37 nkofEe ftek; dh rshftXh ftu fpibh d/ o{g ftu T{o÷k fJZe io{oh edw j?, gzikp ;oeko ;kb 2013-14 ftZu oki ftZu T[gG'rsktK Bz{ io{oh fpibh gqdkB eoB ns/ fJ; Bz{ io{os Bkb'A tZX fpibh g?dk eoB tkbk oki pBkT[D bJh g{oh soQK ;wofgs j?. fJ; T[d/; dh gqkgsh bJh gzikp oki gkto ekog'o/;B fbwfNv B/ eJh Bt/A edw u[Ze/ jB fit/A fe J/aNha ns/ ;habkf;i Bz{ xNkT[Dk, ygseko Bz{ tXhnk ;/tktK w[jZJhnk eotkT[Dk, nkJhaNha ;[ftXk Bz{ bkr{ eokT[Dk , Bt/A fpibh T[sgkdB dh ;wZoEk Bz{ tXkT[Dk, fpibh dh r[DtZsk Bz{ tXkT[D bJh Bt/A rfov ;p ;N/;BK dh ;EkgBK ns/ wfjew/ dk ;zrfms o{gKsoD ;kwb jB. gzikp oki ftZu fszB Eowb gbKNK tZb'A 3920 w?rktkN dk tkXk eoB Bkb fpibh d/ T[sgkdB ftZu ipod;s tkXk t/yD Bz{ fwb/rk . fJj gq'i?eN sbtzvh ;kp' , okig[ok ns/ r'fJzdtkb ;kfjp fty/ ;[o{ ehs/ ik oj/ jB . fJjBK pko/ gq'i?eNK dh T[;koh nzfsw d"o ftZu j? ns/ fJj ;ko/ :{fBN j/m fby/ t/ot/ nB[;ko T[sgkdB ;[o{ eo d/Dr/ . fJ; d/ Bkb jh gzikp gkto iBo/;B gkfb;h, 2010 nXhB 700 w?rktkN dk fJZe tkX{ :{fBN( 2%700 ) 1400 w?rktkN dk gkto gq'i?eN okig[ok, 1320 w?rktkN ( 2 x 660 ) , c/iF2 r'fJzdtkb ;kfjp, 1320 w?rktkN ( 2 x 660 ) r'fpzdg[ok e'b/ s/ nkXkfos gkto gbKN, 500 w?rktkN r?; nkXkfos gkto gbKN okig[ok, 1000 w?rktkN r?; nkXkfos Eowb gkto gbKN o{g Bro dk ezw gqrsh nXhB j? . fJjBK Eowb gkto gbKNK s'A fJbktk e[ZM gD fpibh gkto gq'i?eN fit/A fe ;kjg[o ezvh ( 206 w?rktkN), w[e/ohnK jkJhvb u?Bb ;N?iF III ( 50 w?rktkN) ns/ ;kjg[o ezvh n?e;N?B;B gkto (55a5 w?rktkN) s/ th ezw ;[o{ ehsk ik u[Zek j? . w[e/ohnK jkJhvb gq'i?eN ;N?i-II (18 w?rktkN) dk gfjbk :{fBN i{B 2013 ns/ d{ik :{fBN ;szpo 2013 ftZu ezw eoB dh ;zGktBk j? . fJjBK gq'i?eNK s/ ezw w[ezwb j'D T[gozs oki d/ fpibh T[sgkdB ;wZoEk ftZu tkXk j' ikt/rk . 1a38 ;kb 2011-12 (nkoih) ftu fpibh T[sgkdB bJh ;Ekgs gbKNK dh ;woZEk 5026 w?rktkN d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 (;'X/ gbkB) ftu 5036 w?rktkN j'D dk nB[wkB j? . ;kb 2012F13 (;'X/ gbkB) ftZu ;Nhw ns/ jkJhvo' gbKNK dh ;woZEk eqwtko 2630 w?rktkN ns/ 2406 w/rktkN j? . ;kb 2011-12 (nkoih) ftu 43943 fwbhnB feb'tkN xzN/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012-13 (;'X/ gbkB) d"okB oki ftu e[b T{oik dh T[gbZpXsk 39428 fwbhnB feb'tkN xzN/ j' ikD dk nB[wkB j?. ;kb 2012-13 (;'X/ gbkB) d"okB jkJhvo' ns/ ;Nhw$Eowb gbkNK s'A fpibh T[sgkdB eqwtko 8555 ns/ 18812 fwbhnB feb'tkN xzN/ eoB dk Nhuk j?. ;kb 2012-13 (;'X/ gbkB) ftZu 12061 fwbhnB feb'tkN xzfNnK dh fpibh j'o tZy-2 okiK d/ gkto gbKNK s'A yohd eoB dk nB[wkB j?. 25

1a39 ;zuko ns/ tzv y/so tZb ftô/ô fXnkB d/D dh ÷o{os j?. gzikp oki gkto ekog'o/ôB fbwNv d/ nB[wkB nB[;ko ;kb 2011F12 (nkoih) d"okB ;zuko ns/ tzv xkNk (seBheh ns/ r?o seBheh) 17H42 gqshôs ;h ns/ ;kb 2012-13 (;'X/ nB[wkB) d"okB xZN e/ 17H00 gqshôs j'D dh nk; j?. oki ftu fJBQK xkfNnK B{z g{ok eoB dh pj[s rz[ikfJ; j?. fJjBK xkfNnK s'A pukJh j'Jh T{o÷k T[gbpXsk ftu tkXk eo/rh. nrb/ d' ;kbK ftZu NoK;fw;B ns/ fv;NohfpT[;B f;;Nw Bz{ ngrq/v eoB s/ 5700 eo'V o[gJ/ you ehs/ ikDr/ . NoK;g'oN 1H40 gzikp oki dk 64037 feb'whNo ;VeK dk B?N toe j? fi; ftZu 1739 feb'whNo ok;Noh jkJht/i, 1503 feb'whNo oki jkJht/i ns/ 2107 feb'whNo w[Zy fibQk ;VeK ns/ 58688 feb'whNo g/Av{ ;VeK ;w/s g/Av{ fbze o'v ;VeK ôkwb jB. 11thA gzi ;kbK :'iBk d"okB 405 feb'whNo dk e"whA wkor 1916 eo'V o[gJ/ d/ Bt/; Bkb uko wkorh ngro/v ehsk frnk ;h. 4 ok;Noh jkJht/i ;zG{-ibzXo, gmkBe'N-nzfws;o, b[fXnkDk-sbtzvh GkJh ns/ G'rg[o w[e/ohnK d/ 400 feb'whNo d/ 4 wkorh ezw T[;koh nXhB j? ns/ fJj 3284 eo'V o[gJ/ dh nB[wkBs bkrs Bkb i[bkJh 2013 ftZu g{ok j' ikt/rk. 12thA gzi ;kbK :'iBk d"okB 893 feb'whNo dh bzpkJh d/ gzi ok;Noh jkJht/i ihoeg[o-pfmzvk, ibzXo-fYbtK, nzfwqs;o-;qh rzrkBro, ibzXo-ihAd ns/ yoV-b[fXnkDk ù gpfbe gokJht/N gkoNBof;g nXhB 4$6 bkJhfBzr 5000 eo'V o[gJ/ dh nB[wkBs bkrs Bkb ngro/v ehsk ikt/rk. fJZe tko fJj ezw g{o/ j' rJ/ sK ok;Noh jkJh t/i dk nzdo{Bh B?ZN toe 4$6 wkor ngrq/v j' ikt/rk. 1H41 oki jkJht/i ns/ w[Zy fibQk ;VeK dh gqrsh th pokpo dh gqGkt;kbh j?. 520 feb'whNo dh bzpkJh dhnK 9 ;VeK phHUHNh d/ nkXko s/ 620 eo'V o[gJ/ dh bkrs Bkb ngrq/v ehshnK rJhnk jB. 12th gzi ;kbK :'iBk d"okB phHUHNhH d/ nkXko s/ 575 feb'whNo ;Ve pDkT[D ns/ ngrq/v eoB dh sithi j? fi; s/ 2500 eo'V o[gJ/ youk nkT[D dk nB[wkB j?. fJ; s'A fJbktk 28 nkoHUHph÷$nkoH:{Hph÷ 485 eo'V o[gJ/ dh bkrs Bkb g{o? j' rJ/ jB ns/ fJj ukb{ jkbs ftZu jB. 5 jkJh b?tb pfoi fiBK ftZu n?u n?b ph ;kwb j? ;sb[i dfonk T[s/ ;okJ/ek gZsD ns/ wZy{ ns/ w[bEkB/ n?u n?b ph :{phvh;h Bfjo T[s/ 135 eo'V o[gJ/ dh bkrs Bkb g{o/ j' rJ/ jB. 10 nkoUph$nko:{ph ns/ 6 T[u/ gZXo d/ g[bK dk ezw gqrsh nXhB j?. ;kb 2013 d"okB 290 eo'V o[gJ/ dh nB[wkBs bkrs Bkb 12 nkoUph$ nko:{ph B{z pBkT[D dh sithi j?. 1H42 oki ;oeko B/ 1500 eo'V o[gJ/ dh bkrs Bkb ;z;ko p?Ae czfvv o'v ;?eNo gq'i?eN nXhB 705 feb'whNo oki ;VeK B{z ngrq/v ehsk j?. 204 feb'whNo j'o oki ;VeK ù bzph fwnkdh 10 ;kbK d"okB nkT[N g[N gqckow?A; p/;v o'v ezNo?eN; (UHghHnkoH;hH) nXhB ngrq/v ehsk ikt/rk. gqXkB wzsoh rokw ;Ve :'iBk nXhB 11thA gzi ;kbK :'iBk d"okB 1175 eo'V o[gJ/ dh bkrs Bkb 3193 feb'whNo g/Av{ ;VeK ù ngrq/v ehsk frnk. 12thA gzi ;kbK :'iBk

26

d"okB ;ojZdh p?bN ftZu 2000 feb'whNo dhnK g/v{ ;VeK B{z ngrq/v eoB s'A fJbktk 1600 eo'V o[gJ/ dh bkrs Bkb 3200 feb'whNo g/v{ ;VeK dk fBowkD ehsk ikt/rk. w"BhNo/pb NhfunK dh gqrsh

1H43

:'iBk efw;B tb'A fB;us ehs/ rJ/ w"BhNo/pb NhfunK dh gqrsh j/m nB[;ko j? Lpke; 8 L w"BhNo/pb Nhu/ ns/ gqkgshnK - 11thA :'iBk bVh

wZd

frnkothA

BzL

frnkoth :'iBk

:'iBk d/ Nhu/

w"i{dk ;fEsh

d/ ô[o{ ftZu

1H

nkJhHn?wHnko

22

44 (2006-n?;HnkoHn?; 2007)

2H

n?wHn?wHnko

59

192 (2004-06-n?;HnkoHn?;-09)

30 (2011-n?;HnkoHn?; 2012) 172 (2007-09-n?;HnkoHn?;

2011) 3H

fbzr nB[gks (0-6)

4H

fJ;sqhnK ftZu nB/fwnK 20H7 41H4 (15-49 ;kb T[wo) (n?BHn?cHn?uHn?;-II 98-99)

38H3 (n?BHn?cHn?uHn?; III 05-06)

5H

pZfunK dk e[g';D (3 ;kb s'A xZN T[wo)

23H6 (n?BHn?cHn?uHn?; III 05-06)

6H

;kyosk do wod n"osK i'V

12H4

798 (iBrDBk-2001)

24H7 (n?BHn?cHn?uHn?;-II 98-99)

94H88 75H23 94H31 63H36 94H62 69H69 (iBrDBk-2001) (iBrDBk-2011)

7H

i?vo r?g ;kyosk

9H

nkofEe tkX/ dh do gqkfJwoh ;?ezvoh No;oh Utonkb

10H rohph nB[gks

850

0H6

11H9

2H48 8H00 7H40 5H90

(10thA :'iBk n";s) 2H28 7H75 5H96 5H11

3H9

(8H3)L 20H9 (2004-05)

27

846 (iBrDBk-2011)

81H50 71H30 76H70 10H20 (11thA :'iBk n";s) 1H89 7H80 9H00 6H73 15H9 (2009-10)

28

2

w[Zd/ ns/ ;zGktBktK

gzikp dh nkofEesk w[Zy s"o s/ y/shpkVh s/ fBoGo j?. gzikp B/ d/; B{z ykX gdkoEK ftZu nksw fBoGo pBkT[D ftZu ft;/; :'rdkB gkT[Ad/ j'J/ nkgD/ e[dosh ;kXBk B{z ysw eo fbnk j? . ;oeko B/ y/shpkVh B{z bkj/tzd pDkJh oZyD ns/ c;bK dh ftfGzBsk B{z T[s;kfjs eoB bJh pj[s ;ko/ edw u[Ze/ jB . gzikp Gkt/ joheqKsh bJh d/; ftZu w'joh oki fojk j? ns/ fJj gqsh ftnesh nkwdB ns/ gqsh ihn you/ gZy'A ;G s'A T[go j?, fco th oki eJhA w[;febK dk ;kjwDk eo fojk j?. w[Zy w[Zd/ ns/ ;zGktBk B{z j/mK ftukfonk ik fojk j? . w[Zd/ y/shpkVh ftZu yV's ns/ fwZNh dh f;js Bz{ y'o 2a2 y/shpkVh dh g?dktko fJZe uow ;hwk s/ gj[zu u[Zeh j? . fe;kBk B{z d{ihnK c;bK d/ w[ekpb/ eDe, M'B/ dh c;b s'A bkG gkqgsh dk gZek Go';k j'D eoe/ fJj c;bh uZeo ukb{ ofjD Bkb oki ftZu G{wh dh f;js ftrV ojh j? . gqsh fJekJh oep/ s'A tX/o/ MkV gqkgsh th G{wh d/ y[okeh sZsK ftZu ewh fbnkT[D bJh fizw/tko j?. G{wh dh f;js ftZu ;[Xko fbnkT[D bJh o{Vh ykd, joh ykd ns/ c;bK dh ofjzd y{jzd d/ o{g ftZu i?fte wkdk gkT[Dk ns/ tZX s'A tZX fwZNh dh goy eoBk io{oh j?. ;zy/g s"o s/ gzikp dh y/sh eJh ;wZf;nktK dk fôeko j? fit/A fe fBo'b phfink oepk ns/ f;zfink oepk g{oB s"o s/ tos'A ftZu fbnKdk ik u[Zek j? ns/ c;bh xDsk g{oB s"o s/ f;yo s/ gj[zu u[Zeh j? . fJ; d/ Bkb jh ykX nBkiK ftZu eDeFuktb dk Gko{ j'Dk, g?dktko dh rsh ftZu yV's,BthnK tZX MkV tkbhnK fe;wK bZGD dh nDj'd , wkoehfNzr YKu/ dhnK n"eVK, ÷whB EZb/ gkDh d/ ;'fwnK ftZu ewh ns/ w[Bkc/ dh do ftZu xkNk nkfd ;wZf;nktK dk fJZe j'o g[bzdk j? fi; tZb s[ozs fXnkB d/D dh b'V j?. 2H3 ;kb 2004F05 s'A oki d/ e[Zb xo/b{ T[sgkdB ftZu gqkfJwoh ;?eNo fi; ftZu y/shpkVh ns/ ;jkfJe rshftXhnK ;kfwb jB, dk fjZ;k xZNdk ik fojk j? i' fe T[; ;w/A 32a67 gqsh;s ;h ns/ fJj ;kb 2012F13 (n?vtK; nB[wkB) ftZu xZN e/ 21a83 gqsh;s j' frnk j? . ;kb 2011-12 d/ s[ozs nB[wkBK w[skfpe e/tb fJj jh BjhA gzikp ftZu (2H22#) gqkfJwoh ;?eNo dh ftek; do ok;Noh gZXo (3H08#) d/ w[ekpb/ xZN j? fi; s'A f;ZX j[zdk j? fe fJ; ;?eNo ftZu j'o ftek; dh pj[s xZN ;zGktBk d/ w"e/ jB , Gkt/A fe g/Av{ nkpkdh dk finkdk fjZ;k nZi th w[Zy o{g ftZu ihtB fBopkj bJh fJ; s/ fBoGo j? . gzikp dh y/sh Bz{ ok;Noh b'V nB[;ko nBkih c;bK ( yk; eoe/ eDe ns/ uktb) d/ T[sgkdB bJh fsnko ehsk frnk ;h fi; d/' f;ZN/ ti'A e[dosh ;kXBK dh tX/o/ tos'A ehsh rJh . 2H4 j[D oki Bz{ ft;theoD d/ w[ekpb/ d/ d"o nB[;ko th uZbD bJh fsnko j'Dk gt/rk . gzikp d/ jo fJZe y/shFibtk:{ i"B bJh T[E/ dh fwZNh dh fe;w ns/ gkDh dh T[gbZGsk nB[;ko c;bK dh tzB ;[tzBsk ns/ w[Zb tkX/ bJh fJZe m'; gq'rokw fsnko ehsk ikDk j??.

29

ib ;o'sK dh jZd'A tZX tos'A 2a5 y/sh ftZu eDe ns/ M'B/ dh g?dktko tXkT[D bJh f;zukJh ;j{bsK dh b'V s'A tZX tos' j'D ekoB G{wh j/mb/ gkDh dk gZXo fgSb/ eJh djkfenK s'A brksko j/mK ik fojk j??. oki ftZu seohpB 98 gqshôs phi/ oep/ ftZu f;zukJh dhnK ;j{bsK T[gbZpX jB ns/ j'o oep/ Bz{ f;zikJh nXhB fbnkT[D dh pj[s xZN r[zikfJô j?. oki ftZu bZrGZr 13a83 bZy fNT{pt?Zb ub oj/ jB i' fe oki d/ e[Zb f;zi/ oep/ dk 73 gqshôs oepk f;zid/ jB. e/Adoh gzikp ftZu gkDh d/ gZXo ftZu froktN j'D eoe/ fJ; y/so ftZu b'V d/ ;w/A gkDh dh T[gbZpXsk bJh vz{x/ fNT{pt?Zb s/ pj[s finkdk g?;k you j' fojk j? fi; B/ fe;kBK dh wkbh jkbs Bz{ p[oh soQK gqGkts ehsk j?. 2H6 fgSb/ fJZe djke/ ftZu e/Adoh gzikp ftZu bZrGZr 9058 tor feb'whNo d/ y/so ftZu gkDh dh ;sj 20 whNo s'A finkdk j/mK ubh rJh j? ns/ e[M j'o fifbQnK ftZu th gkDh dk ;so j/mK ik fojk j?. wkbtk y/so d/ ;zro{o, poBkbk ns/ w'rk fibQ/ pj[s finkdk gqGkts j'J/ jB . fco th gzikp goiot/;B nkc ;p ;'nkfJb tkNo n?eN 2009 dh ekor[ikoh Bkb fgSb/ e[ZM ;w/A s'A gkDh dh froktN ftZu eZM jZd sZe ;[Xko j'fJnk j? . v?B/fwe rokT[Av tkNo fo;'of;i fog'oN nkc gzikp nB[;ko gkDh d/ ohukoi Bkb'A finkdk tos'A j'D ekoB Xosh j/mb/ gkDh d/ ;so ftZu froktN d/ Bkb e[Zb 138 tkNo pbkeK ftZu'A (;?ANob rokT{Av tkNo p'ov w[skpe )110 pbkeK Bz{ io{os s'A finkdk tos'A, 3 Bz{ ;zt/dB;hb, 2 Bz{ E'V/ ;zt/dB;hb ns/ 23 Bz{ ;[oZfyns x'f;s ehsk frnk j? . id'A fe oki ftZu ;kb 1984 ftZu f;oc 53 finkdk tos'A tkb/ pbke ;B . oki d/ dZyDh gZSwh fJbkfenK fiE/ phekB/o Bfjo ns/ ;ofjzd chvo BfjoK bzxdhnK jB, s'A j'D tkb/ ohukoi ekoB ;/w ns/ tkNo e[nkbNh rzGho ;wZf;nk dk ekoB pDh j'Jh j?. fe;kBK T[go eoi/ dk Gkoh p'M 2a7 joh eKsh s'A pknd finkdk MkV d/D tkbhnK c;bK eoe/ y/sh bkrs ftZu brksko tkXk j'fJnk j?, go w[Zy c;bK ftZu gqsh J/eV g?dktko ;fEo j' rJh j?, fi; ekoD finkdkso ek;seko g?;/ d/ dh xkN uZeoftT{ ftZu c;/ j'J/ jB. fJ; d/ Bkb jh g/Av{ gfotkoK dh ftZsh jkbs c;b spkj j'D iK ;wkfie ekoi fit/A ftnkj, iBw iK w"s nkfd s/ nukBe tZX you j'D ekoB yokp j' iKdh j? . fJj ;G e[M fe;kBK d/ Gkoh eoi/ d/ p'M s/ gqdo;s n?BHn?;Hn?;HUH d/ ;ot/ w[skfpe gzikp dh feo;kBh d/; ftZu nKXoK gqd/; ns/ skfwbBkv{ s'A pknd pj[s finkdk eoi/ EZb/ dZph j'Jh j?. gzikp ftZu g/Av{ eoik 35000 eo'V o{g? s'A finkdk j'D dk nB[wkB j?. fi; d/ f;ZN/ ti'A fe;kBK ftZu y[de[;hnK tZXhnK jB. ghHJ/H:{H, b[fXnkDk d/ skik ;ot/ w[skfpe fgSb/ 10 ;kbK d"okB 5000 fe;kBK ns/ y/s wid{oK B/ y[de[;hnK ehshnK . S'N/ s/ wfXnw doi/ d/ fe;kBK s/ eoi/ dk/ finkdk p'M j'D eoe/ pj[s ;ko/ spkj j' rJ/ jB ns/ T[BKQ B{z nkgDh iwhB iK sK t/uDh iK fco froth oZyDh gJh j?. fJ; d/ f;ZN/ ti'A pj[s ;ko/ fe;kBK ftZu y[de[;h dh ;zGktBk ftZu tkXk j'fJnk j? . 30

2H8 Bkpkov ns/ oki ;fjekoh p?Ae B/ y/shpkVh d/ BthBheoD ftZu pj[s tZvk :'rdkB gkfJnk j?, fco th fgSb/ e[M ;kbK ftZu Bkpkov tb'A u[Ze/ edw th ;jkfJsk BjhA eo ;e/ . T[BKQ B/ nkoHnkJhH vhH n?cH d// eoi/ s// ftnki dh do 6H5 # s'A 7H5# ns/ Bkpkov B/ bzw/ ;w/ d/ w[V ckJhBK; eoi/ s/ ftnki dh do 9H9 # eo fdZsh j? . rohph 2a9 gzikp ftZu rohph dh nzfsw gqhGk;k w[skfpe 15H9 gqsh;s nkpkdh nZi/ th rohph o/yk s'A EZb/ ofj ojh j? .gzikp ftZu p/;e rohph nB[gks ok;Noh gZXo (29H8 #) s'A brGr nZXh j?, fco th oki ftZu rohp ns/ ;j{bsk s'A tKM/ torK dh jkbs ftZu ;[Xko eoB bJh fJBKQ s/ e/Adfos ftek; wkvb bJh BhshnK ftZu spdhbh eoB dh io{os j?. ftZsh ;zeN 2H10 eoi/ dh fwedko ftZu brksko tkXk, sBykj efw;B dhnK f;cko;K bkr{ eoBk ns/ Gkos ;oeko tb'A b'Vhdh wdd dh xkN eoe/ oki s/ ftZsh p'M tZfXnk j? . s/ot/A ftZs efw;B tb'A e/Adoh N?e;K ftZu okiK tb'A wzfrnk 50# fjZ;k BjhA tXkfJnk frnk . tZyFtZy ftZs efw;BK d[[nkok ngDkJh ;"'Vh e;"'Nh eoe/ e/Adoh N?e;K dh tzv ftZu okiK dk fjZ;k gzit/A ftZs efw;B d/ 2H45 gqsh;s s'A xNk e/ s/ot/A ftZs efw;B d[nkok 1H389 gqsh;s eoB dk ;[Mkn fdZsk frnk j?. bzp/ ;w/A sZe ubh ykVe{tkd ;[ofyZnk T[Zs/ j'J/ Gkoh you/ eoe/ ns/ e/Adoh ;oeko tb'A ;jh wdd dh nDj"Ad eoe/ oki B{z tZvh fwedko ftZu T[Xko b?Dk fgnk . Gkoh iBse eoik 2H11 ;kb 2012-13 d/ piN nB[wkBK w[skpe oki dk fBo'b eoik tZX e/ 87518 eo'V o[gJ/ j' frnk j?. ;kb 2012-13 d"okB 38043 eo'V o[gJ/ eZ[b nkwdB gqkgshnK d/ w[ekpb/ sBykjK, g?BôB ns/ ftnki dhnK ndkfJrhnK s/ eZ[b pZMtK youk 25928 eo'V o[gJ/ ;h. wkbh nkwdB dk brGr 68 gqshôs fjZ;k pZMt/A you/ ftZu tofsnk iKdk j?. ;kb 2012-13 d"okB eoi/ T[go 6662 eo'V o[gJ/ ;kbkBk ftnki d/ s"o s/ you ehs/ rJ/. fJj wkbh gqkgshnK dk brGr 17H51 gqshôs ;h. oki d/ e[Zb xo/b{ T[dgkdB (IhHn?>;HvhHgh) Bkb eoi/ dk nB[gks ;kb 2006-07 d/ 38H03 gqshôs s'A xNe/ ;kb 2012-13 ftZu 29H57 gqshôs j' frnk idfe s/ot/A ftZs efwôB tZb'A fJj Nhuk 41H80 gqshôs dk fwZfEnk frnk ;h. 2H12 oki ;oeko j[D tk;sfte s"o s/ ihHn?;HvhHghH dh 3a5 gqshôs ;koh wBi{oô[dk oew T[Xko b? ojh j?. ;kb 2012-13 d"okB oki tZb'A e[b 13204 eo'V o[gJ/ dh T[Xko bJh oew ftZu 3606 eo'V o[gJ/ w{bXB dh ndkfJrh d/ s"o s/ ns/ 6662 eo'V o[gJ/ ftnki dhnK ndkfJrhnK d/D s'A pknd pkeh pekfJnk 2936 eo'V o[gJ/ tos'A bJh puDr/. ikjok s"o s/ fJzBh fwedko ftu eoik ubdk BjhA oZfynk ik ;edk. s/ot/A ftZs efwôB tZb'A gzikp d/ Bkb 31

Bkb 2 j'o okiK e/obk s/ gZSwh pzrkb dh th eoi/ EZb/ dZp/ j'D d/ s"o s/ gfjukB ehsh rJh j?. 2H13 13t/A ftZs efwôB B/ f;ckoô ehsh j? fe eofinK dk fJeoko B?;aBb ;/ftzr ;ehw czv (n?BHn?;Hn?;Hn?cH) Bkb 2006-07 sZe ns/ 2009-10 d/ nzs se ftnki do 10H5 gqshôs iK 9H5 gqshôs dh EK s/ 9 gqshôs gqsh ;kb ehsh ikt/. jkbKA fe eoik tkfg; eoB dk sohe/ ftZu e'Jh spdhbh BjhA j't/rh fJ; ftZu oki Bz{ f;oc 703 eo'V o[gJ/ dh 2010-15 se okjs fdZsh ikt/rh. e/Ado ;oeko tZb'A oki ;oeko Bz{ fdZsh ikD tkbh fJj okjs eoi/ dh gjkV fivh ;wZf;nk dh s[bBk ftZu pj[s xZN j?. fJj ofjs nZi/ sZe e/Ado ;oeko tb'A oki B{z ikoh ehsh ikDh j? . :'iBk dh xZN ekor[ikoh 2H14 :'iBk dh ekor[ikoh d;thA gzi ;kbk :'iBk d"okB 14823 eo'V o[gJ/ d/ you Bkb 89 gqsh;s ;h id'A fe 11thA gzi ;kbk :'iBk d"okB fJj xZN e/ 81 gqsh;s j' rJh j? . 11thA gzi ;kbk :'iBk dh ;kbtko ekor[ikoh eqwtko 98 gqsh;s , 112 gqsh;s , 58 gqsh;s, 91 gqsh;s ns/ 65 gqsh;s ojh j? . pkothA gzi ;kbk :'iBk d/ gfjb/ ;kb 2012-13 d"okB fJj ekor[ikoh 94H86 gqsh;s ofjD dh nk; j? . e/Adoh ;jkfJsk bJh gqshe{b s"o sohe/ 2 a15 e/Ado okiK Bz{ e/Adoh N?e;K ftZu fjZ;/dkoh, nkw e/Adoh wdd, tkX{ e/Adoh ;jkfJsk ns/ e/Adoh gq:'fis ;ehwK d/ o{g ftZu okiK dh wdd eodk j? . ftZs efw;B tZb'A e/Adoh N?e;K dh tzv dk sohek, nkpkdh, y/socb, ftZsh jkbs, d{oh ns/ ftZsh nB[;k;B s/ nkXkfos j? . fJj gzikp tor/ fte;s okiK d/ nB[e{b BjhA j? ns/ e/Adoh N?e;K ftZu oki dk fjZ;k 1970-75 d/ 2a450 gqsh;s s'A xZN e/ 2010-15 sZe 1a389 gqsh;s ofj frnk j? . 2H16 rkvfrb w[eoih ckow{b/ w[skfpe nkw e/Adoh ;jkfJsk dh nzso oki tzv fB;fus ehsh iKdh j? . fJj th nkpkdh , ihn gqsh nkwdB, gqkgshnK ns/ yk; ;wZf;nktK s/ nkXkfos j? . fJj th gzikp tor/ okiK d/ nB[e{b BjhA j? . oki ;oeko B/ rkvfrb w[eoih ckow{b/ ftZu spdhbh ns/ e/Adoh N?e;K dh tzv d/ sohe/ ftZu ;'X eoB bJh fejk j?/. ;'XhnK rkJhv bkJhBi ftZu oki dh nB[;{fus ikshnK dh 30 gqsh;s nkpkdh ns/ oki dh e/Adoh Gzvko ftZu nBki dh d/D Bz{ fXnkB ftZu oZyDk ukjhdk j? . oki ftZu ;ko/ d/; Bkb'A nB[;{fus ikshnK dh nkpkdh finkdk j? ns/ oki B/ ok;Noh gZXo s/ nBki dh ;[oZfynk bJh nkgDh Xosh ns/ gkDh ;kXBK Bz{ spkj eo fbnk j? . 2H17 tkX{ e/Adoh ;jkfJsk ;ehwK fit/A fe J/ankJhaphagh, i/an?Ban?Ba:{ nkoan?w, nko ae/athatkJh , n?Ban?;aJ/agh ns/ j'o e/Ado gq:'fis ;ehwK fit/A fe n?;an?;aJ/a, n?Bankoan?uan?w, ghan?waihan?;atkJh, nkoaihaihatkJh Bz{ czvK dh tzv eoB dk sohek fte;s okiK bJh nB[e{b BjhA j? . rkJhvbkJhBi w[skfpe fJzBQK ;ehwK ftZu' pj[s ;kohnK 32

bJh finkdk n?b'e/;B gfjbK eto Bk ehs/ fgzvK$J/ohJ/ bJh w[ZYb/ YKu/ tk;s/ fdZsh iKdh j? . gzikp, fi; B/ fgzvK dhnK ;VeK, fgzvK ftZu 100 gqsh;s fpibh ;j{bsK, f;js ns/ ;e{bK bJh fJwkosK dh T[;koh, f;zukJh dk w[ZYbk YKuk io{os w[skfpe g{ok eo fbnk j? T[; bJh czvK dh n?b'e/;B pj[s xZN j? . fco th oki Bz{ fJ; tZv/ w[ZYb/ YKu/ d/ oZy oykT[ bJh pj[s g?;k youD dh io{os j? . fJzBQK cb?rf;g ;ehwK dhnK rkJhvbkJhBi ftZu w"i{dk w[ZYb/ YKu/ d/ oZy oykT[ ns/ ngro/v/;B eoB dk gqpzX j'Dk ukjhdk j? . fJ; ;zdoG ftZu e/Adoh gq:'fis ;ehwK dh ohF;Noeufozr tk;s/ us[ot/dh ew/Nh fog'N dhnK f;cko;K dk oki ;oeko tZb'A ;tkrs ehsk frnk j? . Bhtk T[Xko iwKQ nB[gks (;hHvhHo/;') 2H18 GKt/ gzikp d/ ewoôhnb p?AeK ftZu eoik ns/ iwKQ oew dk nB[gks ;[Xo fojk j? gozs{ fco th fJj ekch okiK Bkb' xZN j?. e?bzvo ;kb 2011 ns/ 2010 d"okB okôNoh gZXo s/ fJj nB[gks eqwtko 75a50 gqshôs ns/ 75H13 gqshôs d/ w[ekpb/ gzikp ftZu ;kb 2011 ftZu 80H14 gqshôs ns/ ;kb 2010 ftZu 77a34 gqshôs ;h. eof÷nK ns/ iwKQ oew nB[gks fJBQK d' ;kbK ftZu skfwbBkv{ oki ftZu (116H29 gqshôs ns/ 114H11 gqshôs), nKXoK gqd/ô (109a86 gqshôs ns/ 109a95 gqshôs), ns/ oki;EkB (88a96 gqshôs ns/ 90a01 gqshôs) ;h i' fe gzikp d/ w[ekpb/ fes/ tZX j?. oki ftZu eo÷k iwQK oew nB[gks ftZu ;[Xko fbnkT[D bJh ft;/ô BhshnK ns/ sohe/ ngBkT[D dh ÷o{os j?. T[d:'fre gZy'A gqshe{b oki 2a19 fpibh ns/ uzr/ p[fBnkdh YKu/ d/ pkti{d gzikp ;zt/dB;hb ;ojZd Bkb fizdokpzd ;fEsh tkbk y/so j'D ekoB fBt/; d/ gZy'A nkeo;s oki BjhA frfDnk iKdk . bzw/ ;w/A sZe uZfbnk nZstkd ns/ fgSb/ djke/ d"okB b'j/ ns/ e'b/ dh Y'nk Y[nkJh dh bkrs dh ;wkBsk tkbh Bhsh Bz{ ysw eoBk ns/ r[nKYh okiK Bz{ N?e;K dh fonkfJsK nkfd eoe/ T[d:'fre fBt/'; ftZu ewh nkJh j? . gzikp ftZu iwhB dh finkdk ehws j'Dk th T[d:'r bJh fJZe o[ektN j? . pkothA gzi ;kbk :'iBk sfjs e[M yk; sohe/ ngDkT[D dh io{os j?, sK i' oki ftZu T[d:'r w[V ;[oihs ehsk ik ;e/ . d/; d/ e[b fBt/; dk f;oc 1a5 gqsh;s fjZ;k e/Adoh fjZ;/ tZi'A gzikp ftZu fBt/; ehsk ik fojk j? . fgSb/ ekch ;kbK s'A oki ftZu e'Jh tZvk fBt/; BjhA ehsk frnk . Gkos ;oeko nkN' w'pkfJb w?B{c?eufozr tor/ tZv/ gq'i?eNK Bz{ brkT[D bJh ;EkB fB;us eo ;edh j? i' fJ; Bkb i[VhnK ftek; ;zGktBktK ftZu tkXk j' ;e/ 2H20 oki ;oeko B/ oki ftZu gkfb;h ckow/;B ftZu b'eK dh fjZ;/dkoh B{z :ehBh pBkT[D bJh S'N/, wfXnw ns/ tZv/ doi/ d/ T[d:'r d/ tgko Bkb ;pzXs gqshfBZXh b? e/ ftek; p'ov dh ;EkgBk ehsh j?. fJ;/ jh soKQ w[ZYbk YKuk ftek; e"A;b rfms ehsh rJh j?,fi; ftZu w[Yb/ YKu/ d/ y/so ftZu w;j{o ftnesh ;kwb jB , sK i' T[j fpibh, J//no g'oN; ns/ n?e;gq?; jkJht/ nkfd tor/ y/soK ftZu w[Yb/ YKu/ d/ ftek; pko/ ;[Mkn d/D ns/ gkfb;h bkr{ eoB ftZu wdd eo ;eD . 33

s/ih Bkb tZX ojh fpibh dh wzr 2a21 gzikp nzdo 31 wkou 2012 d/ nzs sZe e[b ;Ekfgs T[sgkdB ;wZoEk 7035 w?rktkN j? , fi; ftZu'A nkgD/ gkto jkT{;K s'A 4878 w?rktkN, g/vk ns/ d{i/ n?Bankoan?;aJha gq'i?eNK fit/A fe wkJheo' jkJhvb$pkfJUwk; nkfd s'A 184 w?rktkN ns/ e/Adoh gkto gq'i?eNK s'A gzikp dk fjZ;k 1993 w?rktkN j?. oki ftZu fpibh dh wzr y/shpkVh ;zukbDK, gqrshôhb T[d:'rheoD, T[u/o/ ofjD ;fjD gZXo ns/ fdjksh fpibheoB gq'rokwK nkfd ftZu tZX fpibh dh tos'A ekoB fJ; dh wzr brksko s/ih Bkb tZX ojh j?. p/o'irkoh 2H22 oki ftZu p/o'irkoh yk; s"o s/ B"i[nkBK dh ;wZf;nk ftZu brksko fuzsk dk ft;k pDh j'Jh j? . oki d// o'÷rko ftGkr e'b ofi;Nov p/o'irkoK dh frDsh 31 ;szpo, 2012 Bz{ 3,62,541 ;h . fJ; ftZu gVQ/ fby/ B'itkB i' tZvh frDsh ftZu jB, go o'irko dcso ftZu ofi;Nov BjhA jB, T[j ;kwb BjhA ehs/ rJ/ . oki ftZu T[u/oh feZsk w[Zyh f;fynk B{z T[s;kjs d/Dk ;w/A dh w[Zy wzr j? . 2H23 B?;Bb ;?Agb ;ot/ d/ 66t/A okT{Av w[skpe ok;Noh gZXo s/ 25 d/ w[ekpb/ gzikp ftZu p/o[irkoh dh do gqsh 1000 fgS/ 42 j? . gzikp ftZu fJj do wodK bJh 35 ns/ n"osK bJh 105 j?, id'A fe ok;Noh gZXo s/ fJj wodK bJh 22 ns/ n"osK bJh 33 j? . tksktoD gqd{;D 2H24 gzikp B/ nkofEe ftek; ftZu d/; Go ftZu fw;kb ekfJw ehsh j?. gqzs{ ftek; d/ Bkb Bkb oki d/ tkskoD s/ e[M BKj gZyh gqGkt th gJ/ jB. fJBK ftZu yk; s"o s/ iwhB j/mb/ gkDh d/ ;so dk fdB' fdB BhtK j'Jh ikDk, dfonkJh gkDhnK dk gqd{;D , xDh y/sh ekoB G{wh dh f;js ftZu ftrkV j'Dk, jtk ns/ ;'o gqd{;D nkfd w[Zy jB. fJ; s'A fJbktk T[d:'rheoB ekoB j' fojk jtk ns/ gkDh dk gqd{;D th oki dh w[Zy ;wZf;nk pD oj/ jB . fJBQk ;wZf;nktK d/ jZb bJh ;oeko dhnK e'f;;K d/ Bkb Bkb b'eK ftZu ikro{esk dh th pj[s b'V j?. tX/o/ MkV d/D tkbhnK c;bK dk T[sgkdB, ykdK ns/ ehV/wko dtkJhnK dh tos'A ftZu eJh r[Dk tkXk j'D eoe/ tksktoD ns/ i?fte ftGzBsk s/ pj[s p[ok n;o fgnk j? . ;kb 2011-12 ftZu 1918 fBT{Nohn?AN NB yKdK ns/ 5H63 jiko NB ehV/ wko dtkJhnK toshnK rJhnK id'A fe ;kb 1980-81 ftZu ykdK dh tos'A 762 fBT{Nohn?AN NB ns/ ehV/wko dtkJhnK dh tos'A ns/ 3H20 jiko NB ;h . fbzr nB[gks 2H25 gzikp ftZu fbzr nB[gks edh th n"osK s/ gZy ftZu BjhA fojk . T[BthA ;dh d"okB n"osK dh frDsh jo iBrDBk d"okB wodK s'A xZN ojh j? go 1921 s'A 1991 sZe n"osK dk gqsh jiko wodK fgS/ tkXk j[zdk fojk j? gzqs{ 2001 ftZu Bekosfwe fd;k tZb iKd/ j'J/ fJj 34

1991 ftZu 882 s'A xZN e/ 2001 ftZu 876 j' rJh . ;kb 2011 ftZu ;oekoh,;wkfieXkofwe ;z;EktK ns/ bVehnK ftZu f;fynk d/ gq;ko Bkb fbzr nB[gks ftZu wjZstg{oB spdhbh nkJh j? ns/ fJj fbzr nB[gks ;kb 2001 d/ 876 s'A tZX e/ ;kb 2011 ftZu 893 j' frnk j? . jkT{f;zr 2H26 iBrDBk gfeqfonk d/ fjZ;/ ti'A jo gfotko dk fJZe ;ot/ ehsk frnk ,fi; w[skpe e[b 54 bZy gfotkoK ftZu'A 4H16 bZy (7H7#) gfotkoK e'b gZe/ xo BjhA jB . fJzdok ntk; :'iBk dk dkfJok pj[s S'Nk j?, fi; sfjs frnkothA A :'iBk d/ ;w/A d"okB brGr 1,02,000 wekB pDkJ/ rJ/ ;B. oki ;oeko B/ fJZe gkfb;h pDkJh j?, fi; sfjs fgzv dh ;KMh iwhB ftZu'A 5 wob/$ 125 ;e/no :kov d/ gbkN fpBKQ xoKQ tkb/ g/Av{ b'eK B{z fdZs/ ikDr/ . fJ; s'A fJbktk GbkJh ftGkr tb'A fJZe ;ehw sfjs fpBKQ wekB s'A nB[;{fus iksh d/ gfotkoK B{z 50,000 o{g? dh roKN fdZsh ikt/rh . g/Av{ ib ;gbkJh 2H27 frnkothA gzi ;kbk :'iBk d"okB oki B/ g/Av{ ib ;gbkJh ns/ no'rsk s/ y/sao ftZu wjZstg{oB soZeh ehsh j?. gzikp oki B/ ok;Noh g/Av{ ghD tkb/ gkDh d/ gq'i?eN d/ BkbFBkb ft;t p?Ae d/ 1280 eo'V o{g? d/ gq'i?eN sfjsa th gkDh dh ;gbkJh ;pXh ;ehwK ukb{ ehshnK jB. frnkothA :'iBk d"okB 3280 fojkfJ;rkjK i' eto BjhA ;h ehshnK rJhnK ns/ 3455 i' nzf;e s"o s/ eto ehs/ rJ/ ;B, T[BKQ ftZu gkDh ;gbkJh dhnK ;ehwK g{ohnK ehshnK rJhnK .pkeh ofjzd/ 3481 fojkfJ;rkjK ;kb 2012-13 ns/ 2013-14 d"okB eto ehs/ ikDr/ . skik ;ot/ wq[skpe ,pkothA :'iBk bJh gb?fBzr efw;B d[nkok fce; 35# Nhu/ d/ w[ekpb/ 34H9# xoK bJh gkfJg bkJhB gkDh ;gbkJh j? . oki d/ eJh fjZf;nK ftZu gkDh dh etkbNh ;pzXh ;wZf;nk j?. fiE/ iwhB j/mb/ gkDh dh fe;w xNhnk doi/ dh j?,oki ;oeko T[E/ ohto; n";w'f;i (nkoHUH) f;;Nw ukb{ eo ojh j?. j[D sZe 1794 nkoHUi brkJ/ ik u[Ze/ jB. Gkos ;oeko cb'okJhv Bkb gqGkfts fgzvK ftZu gkDh dh ;gbkJh ;pzXh tZyok gq'rokw ubk ojh j? . gykB/ pBkT[Dk 2H28 ;e{bK ns/ nKrDtkVh ;?ANoK ftZu gkykB/ w[ZjJhnk eotkT[D s'A f;tkJ/ g{oD nko'rsk w[fjzw oki ftZu pj[sh ekw:kp BjhA j?. oki dh ;ehw sfjs gkykB/ pBkT[D bJh 14,500 o{g? fdZs/ iKd/ jB, id'A fe NhHn?;H;hH sfjs e/tb gqsh gkykBk 2200 o{g? dk T[gpzX j?. fi; d/ f;ZN/ ti'A NhHn?;H;hH sfjs e/tb 1H84 bZy gkykB// jh pDkJ/ rJ/ . fco th oki dh ;ehw sfjs 5H58 bZy gkykB/ pDkJ/ rJ/ ;B. ;?BhN/;B d /y/so tZb fXnkB d/Dk pj[s io{oh j?. Gkos ;oeko B{z fJj :ehBh pBkT[Dk ukjhdk j? fe pkothA :'iBk d/ ysw j'D sZe ;ko/ xoK ftZu gkykB/ dh ;j{bs ns/ y[ZbQ/ w?dkB dh tos'A dh nkds dk nzs ehsk ikt/ . skik jkT{; j'bv ;ot/ w[skpe g/Av{ y/so ftZu 30#xoK ftZu gkykB/ BjhA jB. fJ; dk wsbp 10 bZy gfotkoK 35

bJh gykB/ pDkJ/ ikD/ jB, fi; bJh e[Zb 1500 eo'V o{g? czv dh io{os j?. Gkos ;oeko d/ fBowb Gkos nfGnkB sfjs 10,000 o{g? dh bkrs Bkb gkykB/ pBkT[D dk c?;bk ;bkxk:'r j? . gkykB/ pBkT[D dh n;b bkrs 15000 o{g? j'D eoe/ fJj oew xZN j't/rh . e?A;o d/ e/;K ftZu tkXk 2a29 e?A;o fJZe ysoBke fpwkoh j?, i' fe pj[s ;ko/ ekoDK fit/A fe f;roNB';h, ;okp ghDh, whN finkdk ykDk,w;kb/dko G'iB ,gkDh ftZu GkohnK XKsK dh pj[sks ns/ egkj dh c;b s/ ehV/wko dtkJhnK dh jZd s'A tZX tos'A nkfd eoe/ j[zdk j?/. gzikp d/ uko fifbQnK ;qh w[es;o ;kfjp,pfmzvk,cohde'N ns/ wkB;k ftZu fJe bZy nkpkdh fgS/ e?A;o d/ 52H2 e/; jB. e?A;o ftZu w[Zy ;wf;nk fJj j? fe fJ; dk d/oh Bkb gsk brdk j? .

;zGktBktK Nhu/ s'A tZX ftek; do 2a30 oki B/ nkofEe ftek; ftZu 11thA gzi ;kbk :'iBk ftZu 10thA gzi ;kbk :'iBk d/ w[ekpb/ ;bkxk:'r T[Bsh ehsh j? . 10thA gzi ;kbk :'iBk ftZu e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB 5a11 gqsh;s ;h i' 11thA :'iBk ftZu 6a73 gqsh;s j' frnk id'Afe ok;Noh gZXo s/ ftek; dh do 10thA gzi ;kbk :'iBk d/ pokpo jh ojh . 11thA gzi ;kbk :'iBk ftZu ftek; d/ fwE/ Nhu/ 5a9 gqsh;s d/ w[ekpb/ 6a73 gqsh;s ftek; do ojh j? . fJj ftek; do gqkfJwoh ;?eNo (y/shpkVh ns/ ;fj:'rh rshftXhnK) ftZu 2004-05 s'A brksko y/shpkVh dh ftek; do xZN ofjD d/ pkti{d gqkgs ehsh j? . fJ; ;?eNo ftZu ftek; do dk tkXk 1a67 gqsh;s j? idfe ok;Noh gZXo s/ fJj 3a32 gqsh;s j? . fJj oki dh T[BZsh bJh ;eoksfwe gZy j? . T{oik 2a31 gzikp oki fpibh p'ov Bz{ gzikp oki gkto ekog'o/;B fbwfNv ns/ gzikp oki NoK;fw;B ekog'o/;B fbwfNv ftZu tzv fdZsk frnk . oki bJh fpibh dh ewh g{oh eoB bJh pj[s jh ;kirko gbkB sfjs fszB Eowb gkto gbKN brkT[D dh :'iBk j?, fizBk dh ;wZoEk 3920 w?rktkN j't/rh ns/ fijV/ fe wJh, 2013 s'A wJh, 2014 sZe g{o/ j'D dh T[whd j? . fJj Eowb gbKN sbtzvh ;kp' 1980 w?rktkN, okig[ok 1400 w?rktkN, r'fJzdtkb ;kfjp Nh gh n?; 540 w?rktkN, brkJ/ ik oj/ jB. gzzikp oki gkto ekog'o/;B tb'A w?;L fgT[Bk gkto fvt?bgw?AN ezzgBh Bkb 1320 w?rktkN (2%660) ;woEk dk fgzv GZgb fibQk wkB;k ftZu e'b/ s/ nXkos Eowb gbKN brkT[D bJh ;wM"sk ehsk frnk j?. wkou 2012 sZe gzikp oki fpibh p'ov 76,04,644 ygsekoK B{z fpibh w[ZjJhnk eotk fojk ;h . p[fBnkdh YKu/ dk fBowkD 2H32 gzikp B/ b'Vhd/ p[fBnkdh YKu/ fit/ fe g/v{ ;VeK, 100 gqsh;s fpibheoB, b'VhdhAnK f;js, f;fynk ;z;EktK ns/ f';zukJh B?N toe nkfd ;j{bsK g?dk ehshnK jB. fi; 36

Bkb nkofEe ftek; bJh ekch ;[ykt/ jkbks g?dk j'J/ jB. f;js ns/ f;fynk d' j'o nfij/ wjZstg{oB y/so jB fiBQK B{z 11th 5 ;kbK :'iBk ftu ;G s' tZX soihj fdZsh rJh j?. Gosh s/ bZrh o'e B{z ysw ehsk frnk j? ns/ NhuoK, vkeNoK ns/ g?ok w?vheb ;Nkc dhnK ;kohnK ykbh gJhnK nk;kwhnK bJh Gosh ehsh rJh. fJ; d/ f;ZN/ ti'A f;fynk ftek; ;{ue ;kb 2006-07 ftZu 14t/A ;EkB s'A ;kb 2010-11 ftZu e/obk ns/ skfwbBkv{ s'A pknd sh;o/ ;EkB s/ g[Zi frnk j? . f;js ftGkr ftZu fB:wK nB[;ko 350 eo'V o[gJ/ dh bkrs Bkb fJe gq'i?eN nXhB p[fBnkdh YKu/ d/ ftek; bJh BthnK f;js ;z;EktK pDkJhnK rJhnK. fszB w?vheb ekbiK ftu' d' Bz{ 258 eo'V o[gJ/ dh bkrs Bkb nZgrq/v ehsk frnk ns/ sh;o/ w?vheb ekbi B{z w"i{dk ;kb 2012F13 d"okB eto ehsk ikt/rk. ;fjoh y/so ftZu p[fBnkdh YKu/ d/ ftek; bJh 100 gqsh;s tkNo ;gbkJh, ;ht/i ns/ ;hto/i NohNw?N gbKN brkT[D bJh gq'i?eN ;[o{ ehsk frnk. 2H33 gzikp ftZu p[fBnkdh YKu/ d/ ftek; bJh gzikp w[ZYbk ftek; p'ov (ghHnkJhHvhHphH) fJZe B'vb J/iz;h j?. ;kb 2007F12 d"okB ghHnkJhHvhHphH B/ ;VeK,f;zukJh, ;fjoh gkDh ;gbkJh, ;hto/i ns/ f;js ;?eNo ftZu p[fBnkdh YKuk g?dk eoB dk ezw ehsk j?. frnkothA gzi ;kbk :'iBk d"okB fJ; B/ gqkJht/N ;?eNo fBt/; Bkb gpfbe gqkJht/N Gkrhdkoh (ghHghHghH) okjh 14 w[ZYb/ YKu/ ;pzXh gq'i?eNK B{z bkr{ eoB ftZu wdd ehsh j? . fJ; d/ wjZstg{oD ezw fJ; gqeko jB LF 1H pZ; NowhBb 2H gzikp fJB;NhfuT{N nkc w?vheb ;kfJz; n?Av oh;ou,ibzXo 3H d' ;[go;g?;fbNh j;gskb 4H g'bhN?efBe, N{fo;N ns/ ;VeK ;pzXh gq'i?eN . ;kb 2012-17 d"okB ghHnkJhHvhHphH tb'A nkgD/ piN ftZu'A 5000 eo'V o[gJ/ you ehs/ ikD dh ;zGktBk j? . N{foiw ,NoK;g'oN,f;js ns/ ;VeK d/ gq'i?eN s/ 14908 eo'V o{g? gpfbe gqkJht/N Gkrhdkoh ezwK s/ you eoB dh sithi j? . w?No' o/b gq'i?eN b[fXnkDk, tkNo cozN f;ZNh fJB b[fXnkDk ns/ o'gV- crtkVk n?ego?; t/ wjZstg{oD gq'i?eN jB . y/shpkVh 2a34 gzikp oki B/ nBki dh g?dktko ftZu wjZstg{oB soZeh ehsh j?. ;kb 2011-12 (nkoih) d"okB oki B/ e/Adoh Gzvko ftZu eDe (38a7 gqsh;s) ns/ uktb (22a 1 gqsh;s ) dk eqwtko 109a58 ns/ 77a30 bZy NB :'rdkB gkfJnk j?. ;kb 2011-12 (nkoih) d"okB eDe ns/ uktb dh eqwtko g?dktko 179a82 ns/ 105a42 bZy whNqe NB ojh. ;kb 2011-12 d"okB oki ftZu fgSb/ foekov s'Vd/ j'J/ 291H31 bZy NB nBki dh foekov g?dktko j'Jh j?. d{;ok oki B/ 5097 feb'A gqsh j?eN/no eDe dh g?dktko ehsh j?, i' fe oki ftZu j[D sZe ;G s'A finkdk j? . 37

2a35 oki d/ fe;kBK d[nkok ngDkJ/ rJ/ XkBFeDe d/ c;bh uZeo d/ gqpzX Bz{ ;[XkoB bJh xZN gkDh dh tos'A bJh seBkb'ih yk; eoe/ y/s ykbh oZyD dh seBhe, tZNK pDke/ c;b phiDh ns/ c[nkok f;zukJh Bz{ b'eK ftZu jowB fgnkok pBkT[D bJh ÷'o fdZsk frnk. nkw s"o s/ c;bK dh ofjzd y{jd B{z y/sK ftZu jh ;kV fdZsk iKdk j?, fi; Bkb tksktoD d{f;s ns/ iwhB d/ io{oh sZs B;N j' iKd/ jB . ;kXB ;zGkbD dh BthA seBhe sfjs y/sh pkVh dh ofjzd y{jd B{z ;kVB dh io{os BjhA j? . fJ; Bkb tksktoD d{;s j'D s'A pu/rk ns/ iwhB dh T[gikTP ;esh ftZu tkXk j't/rk. fJj' fijhnK seBheK Bkb fe;kBK B{z ckfJdk j[zdk j?. y/s ykbh oZyD dh seBhe Bkb fe;kB gqsh j?eN/no f;oc 3600 o{g? dk vhib jh BjhA pDkT[Dr/ pbfe 1000 feT{fpe whNo gqsh j?eN/no gkDh dh th pus j't/rh . oki ftZu fe;kBK d[nkok fJj' fijhnK seBheK ngDkJhnK ik ojhnK jB .;kb 2001 d"okB ÷ho' fNb/÷ seBhe oKjh eDe g?dk eoB dk 750 j?eN/no oepk ;kb 2011-12 ftZu tZX e/ 7a49 bZy j?eN/no j' frnk j?. 2a36 ok;Noh c{v ;[ofynk fwôB (n?BH n?cH n?;H n?w) fJZe 100 gqsh;s e/doh gq'f:is ;ehw j? fijVh fe oki ftZu 2007-08 s' bkr{ ehsh rJh j?. fJ; ;ehw nXhB 2011-12 d"okB 27H45 eo'V o[gJ/ fiwhdkoK Bz{ ;pf;vh tZi'A fdZs/ rJ/ ns/ ;kb 2012-13 bJh 46a54 eo'V o[gJ/ youD dh sithi j? . fJ; ;ehw dk w[Zy wzst tZy tZy y/shpkVh dhnK c;bK dh g?dktko tXkT[Dk j?. gzikp oki phi fBrw B{z B'vb J/iz;h pDk e/ fJj fB;kBk fwfEnk frnk j? ukb{ jkVh ;hiB d'okB fe;kBk B{z 3H00 bZy e[fJzNb ;oNhckJhv eDe phi fdZsk ikt/rk. oki d/ y/shpkVh ftGkr d[nkok brGZr 1500 gqdkôBh gbkN fiBQK B{z 12500 o[gJ/ gqsh gbkN ;pf;vh fwbDh j? T[jBK ftZu eDe dhnK tZyFtZy ;[XohnK fe;wK phihnK ikDrhnK. ;pzXs fe;kBk Bz{ 6H50 eo'V o[gJ/ wkJheo' fBT{No?N fit/ fe fize ns/ w?r/Bhi ;bc/N bJh ;pf;vh d/ s"o s/ tzv/ ikDr/ . fizwhdkoK B{z iho' fNb/i vfob ns/ o'Nkt/No torh y/sh wôhBoh bJh 9H27 eo'V o[gJ/ dh ;pf;vh th fdZsh rJh . gzikp gqh÷ot/;B nkc ;p ;'fJb tkNo n?eN-2009 2a37

G{wh j/mb/ gkDh dh ;sj ftZu ;[Xko fbnkT[D bJh gzikp ;oeko B// @gzikp

gqh÷ot/;B nkc ;p ;'fJb tkNo n?eN-2009 @ pDkfJnk fi; nB[;ko e'Jh th fe;kB y/sh ;kb w[skfpe 1 wJh s' gfjbK M'B/ dh gBhoh Bjh phi ;e/rk. fJ;/ jh soKQ e'Jh th fe;kB oki ;oeko tb' B'NhckJh ehs/ fdB s'A gfjbK M'Bk BjhA brk ;e/rk. i/eo e'Jh fe;kB nfXekos nc;o d/ fdôk fBod/; nB[;ko ezw Bjh eodk sK ;pzXs nfXekoh gBhoh iK brtkJ// M'B/ B{z ysw eotk e/ youk fe;kB d/ f;o gkT[D dk nfXeko oydk j? . fJ; s'A fJbktk gkDh dh pus ns/ ;jh tos'A eoB bJh wkJheo' f;zukJh ;ehw e/Adoh gq:'fis ;ehw d/ s"o s/ ubkJh ik ojh j?. ;kb 2012-13 d"okB fJ; ;ehw sfjs 7500 j?eN/no oepk fbnKdk ikt/rk .

38

iwhB j/mb/ gkDh d/ ;kXBK ftZu ;[Xko 2a38 oki xZN oj/ iwhBh gkDh d/ gZXo s'A ekch fuzss j? ns/ ;ukJh fJj j? fe e/Adoh rokT{Av tkNo nEkoNh B/ Bt/A 138 pbkeK ftZu'A (tkNo pbke;) 18 pbkeK ftZu Bt/A fNT{pt?b eB?e;B d/D s/ o'e brk fdZsh j? ns/ 110 pbkeK B{z ekb/ x'f;s ehsk frnk j?. oki ;oeko gkDh d/ xNd/ gZXo B{z o'eD bJh pj[s ;ko/ sohe/ ngDk ojh j?, fit/A fe xZN bkrs tkb/ v?wK dk fBowkD,wkJheo' f;zukJh ;ehwK, toyk d/ gkDh dk ohukoi, c;bK dh ftfGzBsk nkfd . oki B/ iwhBh gkDh s// fBoGosk B{z xZN eoB bJh e/Adoh ;oeko e'b 2 gq'i?eN g/; ehs/ jB. wfB;Noh nkc tkNo fo;'o;i ,Gkos ;oeko e'b J/HnkJhHphHghH s'A ftZsh ;jkfJsk gqkgs eoB bJh fJZe gq'i?eN fi; dh bkrs 4128 eo'V o{g? j?, g/; ehsk frnk j?,fi; Bkb nkX[fBeoD $ohw'vfbzr$BfjoK dh o?B't/;B ns/ n?e;N?;B, vz{x/ fNT{pt?b, tkNo e'o;i dh bkJhfBzr,j?v toe; dh ;ckJh ns/ r/N; dh w[ozws nkfd ehsh ikt/rh. wfB;Noh nkc tkNo oh;'o;i d/ ok;Noh c{v ;feT{oNh fw;B sfjs fJZe j'o gq'i?eN g/; ehsk frnk j?, fi; dh bkrs 3498 eo'V o{g? j?, fi; Bkb iwhB j/mb/ gkDh dk gqpzX,b/io b?tfbzr,nzvo rokT{Av gkJhg f;;Nw,y/shpkVh dhnK ukb{ ftXhnK B{z bkr{ eoBk, iwhB j/mb/ gkDh dk pBktNh foukoi, xZN bkrs tkb/ v?w T[;koB/, wkJheo' f;zukJh seBheK B{z ngBkT[Dk ns/ pko; d/ gkDh Bkb f;zukJh nkfd B{z eto ehsk ikt/rk . p'obkr fJz;NhfuT{N cko ;kT{E J/;hnk (ph nkJh n?; J/ ) 2a39 y/shpkVh ns/ fJ; Bkb ;pzfXs rshftXh dh y'i Bz{ g[Bo ;[oihs eoB dh s[ozs b'V j? . oki ;oeko B/ e/Ado ;oeko tZb''A b[fXnkDk fty/ wZeh ns/ eDe dh y'i Bkb ;pzfXs ;z;Ek p'obkr fJz;NhfuT{N cko ;kT{E J/;hnk ;Ekfgs eoB dk ;tkrs ehsk j?. fJj y'i e/Ado Bt/A y/so ftZu y'i eoB ns/ oki ftZu T[sgkdesk d/ Bt/A fwnko ;Ekfgs eoB ftZu ;jkJh j't/rk . nkJha;haJ/anko, wZeh dk y'i e/Ado (vkfJo?eN'o/N nkc w/i fo;ou) BthA fdZbh s'A fe;/ j'o EK spdhb eoB pko/ ftuko eo ojh j? . oki ;oeko B/ fJj e/Ado th bkv'tkb, b[fXnkDk fty/ p'obkr fJz;NhfuT{N d/ B/V/ fe;/ EK fty/ spdhb eoBk dh p/Bsh ehsh j? . fi; Bkb wZeh dh y'i ftZu ekch tkXk j't/rk ns/ fJj fe;kBK Bz{ ihoh dh c;b dh EK s/ wZeh dh c;b phiD tk;s/ gq/fos eo/rk . pkrpkBh gq'rokw 2a40 oki ftZu pkrpkBh gq'rokw nXhB 31 wkou, 2012 sZe 278581 j?eN/no oepk pkrpkBh c;bK nXhB fbnKdk frnk. ;kb 2012-13 d"okB cbK nXhB 5000 j?eN/no tkX{ oepk fbnkT[D dk Nhuk fwfEnk frnk, fi; ftZu fJ; ftZsh ;kb d"okB (;szpo 2012 sZe) 1168 j?eN/no tkX{ oepk eto ehsk frnk j? . ;kb 2012-13 (;zspo 2012 sZe ) gq'N?feNv ebNht/;B ;ehw sfjs 56 j?eN/no J/ohJ/ B{z eto eoB bJh 291H19 bZy o{g? dh ftZsh ;jkfJsk fdZsh ik u[Zeh j? ,id'A fe ;kb 2011-12 d"okB 59 j?eN/no bJh 650H50 bZy o{g? ikoh ehs/ rJ/ ;B . 39

2H41 e"wh pkrtkBh fw;B nXhB ;kb 2011-12 d"okB tZy tZy wZdK nXhB 4649a08 bZy o[gJ/ ns/ ;kb 2012-13 d"okB wjhBk ;szpo sZe 2401a08 bZy o[gJ/ dh ok;h ;pf;vh d/ s"o s/ tzvh ik u[Zeh j? . ;kb 2012-13 d"okB oki ftZu ;oekoh ns/ gqkJht/N ofi;Nov Bo;ohnK d[nkok 3a21 bZy ns/ ;kb 2011F12 d"okB 13H75 bZy uzrh fe;w d/ cbK tkb/ p{N/ tzv/ ik u[Ze/ jB. Bt/A pkr brkT[D bJh 0H68 eo'V o[gJ/ tzv/ rJ/ ns/ ;kb 2011F12 d"okB 10 ;oekoh ;pih phi ckowK ftZu 32000 e[fJzNb nkb{ ns/ j'o d{ihnK ;pihnK d/ ;[Xo/ phi g?dk ehs/ rJ/ jB. 2H42 ;kb 2011F12 d"okB ftGkr B{z 100H00 bZy o[gJ/ dh ok;h gqkgs j'Jh . ehV/wko$T[bhwko dtkJhnK bJh/ 50 gqsh;s ;pf;vh ;ko/ fifbnK d/ ek;sekoK Bz{ fdZsh rJh j? . fJ; s'A fJbktk 50H00 bZy o[gJ/ dh ok;h gbkN g?E'okB d/ w[ekpb/ ;oNhckJhAr f;No; Bo;ohi bJh ghHJ/H:{H B{z NoK;co ehs/ rJ/. vhHn?;HUH;[ikBg[o B{z 20H26 bZy o[gJ/ ns/ ;?ohebuo nc;o w[e/ohnK B{z ;?ohebuo d/ ftek; bJh fds/ rJ/ . 600H00 bZy o[gJ/ p/; bkJhB ;ot/ bJh/ n?cHnkJhH ihH ro[Zg pDkT[D/, ;pihnK dh ek;seoB bJh ns/ ;pzXs ftGkrK ns/ fifbQnK B{z fdZs/ rJ/ . 2H43 ;kb 2011F12 d"okB w;o{w d/ ft;Eko bJh xoFxo y[zpK dh ek;s eoB bJh, fJ; w[fjzw nXhB 39663 y[zp phi p'sbK fsnko eoe/ 315 fgzvK Bz{ ;gbkJh ehshnK rJhnK . ;kb 2012F13 d""okB( ;szpo 2012 sZe ) 5850 yz[p phi p'sbK fsnko ehshnK rJhnK . ;?ohebuo ;ehw nXhB 33557 feb' eke{zB g?dk ehs/ rJ/ ns/ f;be d/ ehV/ gkbeK Bz{ 1,03,400 ;fjs{s d/ g"d/ ;gbkJh ehs/ rJ/ . ;kb 2012F13 d"okB (;szpo 2012 sZe ) 4123 feb'rokw eke{B g?dk ehsk frnk . gzikp y/sh n?e;g'oN ekog'o/ôB (g?ro?e;') 2a44 gzikp y/sh n?e;g'oN ekog'o/ôB (g?ro?e;') oki ftZu pkrpkBh ns/ n?roh gq;?f;zr ns/ fBo:ks dhnK rshftXhnK 1 d/ skbw/b bJh B'vb ndko/ ti'A ;Ekgs j'Jh j?, fi; dk wzst) gZek g?oh;hJ/pb ekor' ;?No ;Ekgs eoBk (2) cb ns/ ;pihnK bJh g?e jkT{; ;Ekgs eoB/ (3) i{; ftsoD rshftXh 4 ) ;zrqfj czv j?. v/noh ckofwzr 2H45 gzikp ftZu v/noh ckofwzr noE ftt;Ek ftZu nkJh yV's B{z s'VB ftZu wjZstg{oD G{fwek ndk eo ;edh j?, id'A fe y/shpkVh ftZu j'o ;[Xko dh rz[ikfJ; pj[as xZN j?. v/noh ftek; ftGkr,gzikp tb'A oki ftZu v/noh bJh pj[s ;ko/ edw u[Ze/ ik oj/ jB. r[o{ nzrd d/t t?NBoh ns/ n?Bhwb ;kfJz; :{Bhtof;Nh (rvtk;{) d[nkok v/noh B{z T[s;kfjs eoB bJh fJZe ;kfJz; ekbi ;Ekgs ehsk frnk. nkX[fBe g;{ ;?vK bJh fe;kBK B{z 25 # ;pf;vh fdZsh rJh ns/ bkG gksohnK d[nkok d'Xko{ g;{ yohdD s/ 75#phw/ d/ gqhwhnw dh bkrs dk oki ;oeko d[nkok G[rskB ehsk frnk. nB[;{fus iksh (phHghHn?b) gfotkoK d[nkok v/noh 40

:{fBN ;Ekgs eoB s/ 5000 o[gJ/ gqsh d[Xko{ g;{ ftZsh ;jkfJsk ;pf;vh d/ o{g ftZu fdZsh rJh. v/noh ckow rshftZXh dk w;hBheoD eoB bJh T[s;kfjs eoB tk;s/ 50# ;pf;vh s/ c{vo jkot?;Noi ns/ d[ZX eZYD tkbhnK w;hBk w[ZjJhnk eotkJhnK rJhnK . rvtk;{ ns/ g;{ gkbD ftGkr,gzikp d[nkok n?pohU NoK;co seBkb'ih gq'i?eN ubkfJnk ik fojk j?. v/noh dh N/qfBzr d"okB gk; j'J/ ftneshnK B{z n?bHn?BHihHeBN/Bo 25# ;pf;vh s/ fdZs/ rJ/ . ygsekoK d/ xoK ftZu y[oke ns/ fwbe ;?Agb N?;N eoB bJh 9 ubdhnK fcodhnK gq:'r;kbktK ;Ekgs ehshnK jB. Bpkov dh v/noh fJzNogohfBT{o fvt?bgw?AN ;ehw sfjs 2-10 d[Xko{ g;{ yohdD s/, towh ezwg';N, tZS/ gkbD nkfd bJh 25# ;pf;vh fdZsh iKdh j?. v/noh ftek; d/ yk; gq'rokw sfjs fJ; ;kb s' Ad[Xko{ g;{ yohdD s/ 25# ;pf;vh fdZsh rJh j?. fJ; ;ehw sfjs 575 bZy o[gJ/ tzv/ ik u[Ze/ jB . gô{ f;js ;/tktK 2H46 gô{ XzB B{z nkX[fBe ftfrnkBe Yzr Bkb :'r ns/ gqGkt;kbh g;{ f;js ;/tktK w[jZJhnk eotkT[D bJh 1367 gô{ j;gskb ns/ 1485 g;{ fv;g?;ohnK dk ikb ftSkfJnk frnk j? fiBQK ftu' 582 g;{{ j;gskbK B{z fibk gqh;dk $ gzukfJs ;zwshnK e'b spdhb eo fdZsk j?. fJ; s' fJbktk oki ftZu ehwsh gô{ XzB B{z ft;/; pj[gZyh g;{ ufe;sk ;/tktK T[gbpX eotkT[D bJh fibk gZXo s/ 19 t?NBoh g'bhebhfBe ;Ekgs ehs/ rJ/ jB . T[Zsoh okiK d/ pj[wZ[b/ gô{ XB d/ ;jh ns/ ;w/A f;o fJbki ftZu t?NoBoh nwb/ Bz{ ;jkfJsk eoB bJh ibzXo fty/ w"i{dk gô{ f;js ;z;Ek ftZu fJZe fo÷Bb fvih÷ vkfJrB';fNe bpkNoh ;Ekfgs ehsh rJh j?. ;oeko B/ r[o{ nzrd d/t t?NoBoh ns/ gô{ ;kfJzf;÷ :{Bhtof;Nh b[fXnkDk fty/ ;Ekfgs ehsh j?. gô{ gkbD ftGkr Gkos ns/ gzikp ;oeko tb' ubkJhnK ik ojhnK eJh ;ehwK bkr{ eo fojk j?, fiBQK ;dek oki d/ gVQ/ fby/ p/o[irko itkBK B{z ;t? o[irko fwb/rk ns/ ;wki d/ rohp spe/ d/ b'eK dh nkwdB ftZu tkXk j't/rk ns/ T[; d/ Bkb Bkb T[BKQ B{z uzrh y[oke th T[gbGX j't/rh/. gzikp ftZu d[ZX dk T[sgkdB tXkT[D bJh ns/ d[Xko{ g;{nK Bz{ tXkT[D bJh ftGkr tZb'A :{an?;aJ/a,eB?vk ns/ v?Bwkoe s'A 4H25 bZy tXhnk fe;w d/ iBN?e ;hwB n:ks ehs/ rJ/ jB. fJ; s'A fJbktk N?;N ehs/ ;hwB dhnK 5000 v'fii th fJ; ;kb nk:ks ehshnK rJhnK jB . ;kb 2012-13 d"okB g;{ gkbD ftGkr , gzikp tb'A 19thA g;{ rDBk dh frDsh dk ezw g{ok ehsk frnk. fJ; d/ Bshi/ f;oc g;{ XB d/ ftek; bJh BthnK ;ehwK pBkT[D d/ ezw jh BjhA nkT[Dr/, pbfe ;kfJz;dkBK B{z fJ; y/so ftZu y'i eoB ftZu th wdd eoDr/ . Bhbh eqKsh 2a47 Bhbh eqKsh Bz{ T[sôkj d/D bJh ;kb 2011-12 ftZu wZSh gkbD d/ ebuo d/ 1055 j?eNo d/ Nhu/ d/ fto[ZX 1034H85 j?eN/no dk oepk wZSh gkbD nXhB fbnKdk frnk. ;kb 2012-13 d/ 1055 j?eN/no d/ Nhu/ fto[ZX 30 ;szpo, 2012 sZe 669H20 j?eN/no oepk wZSh gkbD nXhB fbnKdk frnk. 41

o'irko 2a48 wk; e";fbzr gq'rokw sfjs tZyFtZy fefsnK ns/ o'irko d/ w"fenK ;pzXh 649 ;e{bK , ekbiK ns/ ftfdne ndkfonK d/ 53410 B"itkBK B{z N/qfBzr fdZsh rJh . ;kb 201213 d"okB feZsk w[Zyh ns/ e[;bsk ftZu ;[Xko gq'rokw sfjs pj[s ;kohnK ;ehwK nXhB N/qfBzr fdZsh rJh . @ N/qfBr n?Av fJzgbkJhw?AN nkc gzikp :{E @ (;hFgkJhN ) sfjs c"i$Bhw c"i ftZu o'irko gqkgs eoB bJh 7718 B'itkBK B{z N/qfBzr fdZsh rJh . fibkQ w[es;o d/ npd[Zb y[okDk fty/ ;fEs @ T[;koh j[Bo N/qfBzr ;?ANo @ ftZu T[;koh ;pzXh 235 B"itkBK B{z N/qfBzr fdZsh rJh . NkNk w'Noi d[nkok 261 B'itkBK B{z f;ybkJh fdZsh rJh ns/ oki ;oeko d/ ftd/;h o'irko ns/ No/fBzr fpT{o' d[nkok e[;bsk ngFrov/;B ns/ gqhFfvgkouo ;ehw sfjs 3900 B'itkBK B{z No/fBzr fdZsh rJh . ;kb 2011-12 d"okB 1080 p/o'irko B"'itkBK B{z 14H85 bZy o[gJ/ dk p/o'irkoh GZsk fdZsk frnk . ;fjekosk eoik 2a49 ;kb 2011F12 ftZu B?;Bb p?Ae nkc n?rohebuob n?Av o{ob fvt?bgw?AN (Bkpkov ) dh g[Bo eoik ;jkfJsk nXhB gzikp oki ;fjekoh y/shpkVh ftek; p?Ae B/ 513H12 eo'V o[gJ/ dk eoik fdZsk . ;kb 2012F13 (;szpo, 2012 sZe). d"'okB fJj eoik 618H70 eo'V o[gJ/ d/ fwZE/ Nhu/ fto[ZX 194H88 eo'V o[gJ/ dk fdZsk frnk j? . T[d:'r 2a50 oki ftZu S'N/ ns/ dofwnkB/ doi/ d/ T[d:'rK i' fe e[Zb T[d:'fre fJekJhnK dk 95# pDd/ jB ,T[BkQ dh pj[sks j? . frnkothA :'iBk d"okB 10487 BthAnK fJekJhnK ;Ekgs ehshnK rJhnK, fiBKQ ftZu 17925 eo'V o[gJ/ d/ fBt/; Bkb 216098 ftneshnK B{z o'irko w[ZjJhnk eotkfJnk frnk. fgSb/ gzi ;kbk d"okB 150 w?rk gq'i?eN fiBKQ dh bkrs 61932 eo'V o[gJ/ ;h, wBi{o ehs/ rJ/ ns/ 13087 eo'V o[gJ/ dk fBt/; gfjbK ehsk ik u[Zek j?. 2a51 ;oeko B/ 21,500 eo'V o[gJ/ dh bkrs Bkb r[o{ r'fpzd f;zx ohckJhBoh gqki?eN B{z ;w/ f;o g{ok eoBk ns/ ukb{ eoBk :ehBh pDkfJnk j?. fJ; gqki?eN B{z fJe ;KMk T[geow ezgBh n?uHghH;hHn?bH fwZsb n?Boih fbwfNv tb' ;Ekfgs ehsk frnk j?. fJj gq'i?eN fgSb/ ;kbK s' nX{ok fgnk ;h B{z w"i{dk ;oeko B/ s/ih Bkb bkr{ ehsk j?. fJj ohckJBoh fcT{b nkfJb (vhib, g?No'b nkfd) s' fJbktk T[u ro/v dk g?No'fbnw gq'veN fit/ fe n?bHghHihH BkgEk, g?No'b, vhib, jtkJh ijkiK dk s/b, c{v ro/v je;/Bk g?Ne'e fsnko eo/rh. ohckJhBoh g'bhgo'ghbhB, th fsnko eo/rh i' fe vkT{B ;Nohw s/ g?Nobhnw$g'bhgo'ghbhB s/ nXkfos ;wkb ns/ whvhnw ;e/b n?NogqkJhfii B{z T[s;kfjs eo/rh. oki ;oeko, Gkos ;oeko dh gbk;fNe gkoe; gkb;h nXhB fockfJBoh d/ Bidhe gbk;fNe gkoe ;Ekfgs eoB dh gqfefonk ftu j?. fJj gq'i?eN vkT{B ;Nohw T[d:'r s/ nkXkfos gq?No'bhnw ftZu fBt/; B{z T[s;kjs eo/rk ns/ p/o'irko B"itkBk bJh B"eoh d/ w"e/ g?dk eo/rk .

42

2a52 S'N/ T[d:'r s/ fBo:ks fBrw gzikp (ghHn?;HnkJh JhH;h) tZb'A j[D sZe oki ftZu 27 T[d:'fre c'eb g[nkfJzN ftef;s ehs/ rJ/ jB, fiE/ tZy tZy nekoK d/ 11045 gbkN fte;s ehs/ rJ/ jB, fijBK ftZu'A 30-9- 2012 sZe 10169 gbkN nbkN ehs/ rJ/ jB . gzikp ;oeko B/ eg{oEbk fty/ ;gz{oB T[d:'fre fwe;v :{i gkoe bJh 227 J/eV iwhB nbkN ehsh rJh j?. Gkos ;oeko B/ b[fXnkDk fty/ egV/ ;pzXh gkoe ;Ekgs eoB bJh ;fjwsh d/ Bkb Bkb 17H00 eo'V o[gJ/ dh ftZsh ;jkfJsk fdZsh j?. fJj gkoe egVK fBo:ks n?;';hJ/;B b[fXnkDk tb' 40H00 eo'V o[gJ / dh bkrs Bkb ;Ekgs ehsk ik fojk j?. 2a53 oki ;oeko B/ Gkos ;oeko Bkb fpjko ftZu ;'B Bro s'Z fdZbh sZe Jh;NoB o{N co/N e'ohv'o B{z gzikp ftZu b[fXnkDk sZe tXkT[d bJh ;cbskg{ote g?oth ehsh j?. fJ; e'ohv'o B{z nzfwqs;o sZe tXkT[D bJh ns/ t?;NoB co/N e'ohv'o Bkb i'VB bJh th p/Bsh ehsh rJh j? tkrjk pkovo okjhZ nk:ksFfBo:ks gqwkfDs t;s{nK dh fb;N tXkT[D bJh th Gkos ;oeko Bkb wkwbk brksko T[mkfJnk ik fojk j? sK i' fJ; o;s/ oKjhZ tZX t;s{nK d/ tgko B{z gqtkBrh fwb ;e/. bZrGZr 300 J/eV iwhB ftZu w[jkbh J/no g'oN B{z nzsook;Noh gZXo sZe gZdFT[Bs ehsk ik fojk j?. ;zuko seB'b'ih 2a54 uzvhrVQ d/ B/V/ ;fEs nihsrVQ uzvhrVQ dh soi nkX[fBe fdZy tkbk ;{uBk seBkb'ih d/ ;fjo d/ s"o s/ ftef;s j' fojk j? . oki ;oeko fJ; d/ ftek; tZb ft;/; fXnkB d/ ojh j? . gzikp ;{uBk ns/ N?eB'b/ih ekog'o/;B fbwfNv (gzikp fJBc'N?e) tZb'A w'jkbh B{z ;{uBk seBkb'ih ;BZns dh jp ti'A fte;s ehsk j?. toswkB ;w/ ftZu fJE/ tZy tZy okôNoh ns/ nzso ok;Noh ezgBhnK fit / fe e[nkoe f;Nh, v?Z/b,fobkfJz;, ;?wh ezNv?eNo fbwH, NkNk ro[Zg, r"do/i-ihHJhH ns/ gBe"w, n?uH;hHn?bH, fJzc' f;;Nw÷ ns/ n?uHn?cH;hHn?bH nkfd ;Ekgs j'JhnK jB. gzikp fJBc'N?e B/ noB?;N n?Av :zr nzso okôNoh ;bkjeko B{z gzikp ftZu ;{uBk seBhe ns/ NhHJhHn?; T[d:'rK dh T[ZBsh bJh Bhsh ns/ ekotkJh ;pzXh gbkB fsnko eoB bJh fB:[es ehsk j?. fJ; s'A fJbktk gzikp fJBc'N?e nkJhHNhHf;Zfynk okjhA p[fBnkdh YKu/ ns/ wkBt ;z;kXB dk ftek; eoB dh pj[w[yh Bhsh sfjs f;Zfynk , T[d:'r ns/ fBt/ôeK d/ ;pzX B{z ;keko eoB bJh fJZe wkfXnw pD fojk j?. T[d:'fre gqd{;D dh o'eEkw 2a55 oki ftZu ;kb 2011-12 ftZu T[d:'r B{z gqd{;D ofjs eoB bJh jtkdk gqd{;DeoB tkbhnK tZv/ ns/ dofwnkB/ doi/ dhnK ;kohnK e[b 497 fJekJhnK ftZu'A 496 ftZu jtk gqd{;D ezNo'b :zso bZr/ j'J/ jB. id'A fe S'N/ doi/ dhnK e[Zb 10190 ftu'A fJekJhnK ftZu'A 10106 ftZu jtk gqd{;D ezNo'b :zso bZr/ j'J/ jB. fJ;/ soK oki ftZu gkDh gqd{;D eoB tkbhnK e[b 462 tZv/ ns/ dofwnkB/ doi/ dhnK fJekJhnK ftZu'A 460 ftZu gkDh gqd{;D ezNo'b :zso bZr/ j'J/ jB. S'N/ doi/ dhnK e[Zb 3050 fJekJhnK ftu' e/tb 37fJekJhnK ftZu 43

gkDh gqd{;D ezNo'b :zso BjhA brkJ/ rJ/. T[d:'fre gqd{;D o'eD bJh gqd{;D ezNo'b p'ov tb'A fJekJhnK B{z ;q/DhpZX ehsk frnk j?. 2H56 ;kb 2011-12 d"okB finkdk gkDh dk gqd{;D eoB tkbhnK jo soK dhnK fJekJhnK ftu' 11256 bkb ;q/Dh ftZu 673 ;zsoh ns/ 5852 joh ;q/Dh sftZu jB . jtk dk gqd{;D eoB tkbhnK fJekJhnK ftZu jo soQK dhnK fJekJhnK ftZu'A 13070 bkb ;q/Dh ftZu, 679 ;zsoh ns/ 5860 johnK x'f;s ehshnK ;B.

f;js 2a57 oki ;oeko B/ fgSb/ gzi ;kbK s'A j;gskbK ftZu wB[Zyh ;kXBK,T[;koh ns/ ;wkB d/ o{g ftZu w[ZYb/ YKu/ d/ BthBheoD B{z finkdk gqkfwqesk fdZsh j?. ;kb 2009 ftZu Gosh s/ djke/ s'A bZrh gkpzdh jNk bJh rJh . fgSb/ 3 ;kbK d"okB oki ftZu 1327 vkeNo ns/ 3800 g?ok w?vhe'i Gosh ehs/ rJ/ jB. oki ;oeko b'eK B{z fpwkohnK B{z gqj/i ti'A o'eD tkbhnK, fJbki ti'A o'r Bk;e f;js ;/tktK w[ZjJhnk eotkT[D bJh tuBpZX j?. f;fynk 2H58 ;oeko tb'A b'eK dh f;fynk dk gZXo T[Zuk u[ZeD bJh yk; T[gokb/ ehs/ ik oj/ jB. g/Av{ ns/ ;fjoh pZfunK ftZu coe xNkT[D bJh ;op f;fynk nfGnkB sfjs eJh ;ehwK ubkJhnK ik ojhnK jB, i' fe fJ; gqeko jBLF 1H f;fynk rozNh ;ehw (JhHihHn?;) j[D pdbthA y'i Gog{o f;fynk $ft;/; f;fynk N/qfBzr ;ehw . 2H e;s{opk rKXh pkfbek ftfdnkfbnk . 3H 4H

n?bhw?ANoh gZXo s/ bVehnK bJh ok;Noh gq'rokw . d[gfjo d/ ykD/ ;pzXh ;ehw .

2H59 oki ;oeko B/ ;oekoh ;e{bK ftZu T[;koh ns/ NhuoK dh fB:[esh d/ o{g ftZu w[ZYb/ YKu/ B{z ngro/v eoB dh g[o i'o e'f;; ehsh j?. brGr 50395 Bt/A nfXnkge fB:[es ehs/ rJ/ jB. oki dk f;fynk ftek; ;{ue 2006-07 dh 14thA g'ih;B s'A tZX e/ ;kb 2010-11 ftZu e/obk ns/ skfwbBkv{ s'A pknd sh;oh g'ih;B s/ gj[zu frnk j? . ;wkfie ;[oZfynk 2H60 fijV/ gfotkoK dh ;bkBk nkwdB 30,000$Fo{g? sZe j?, T[BKQ ftZu bVeh g?dk j'D s/ n?bHnkJhH;hH ftZu 20,000$Fo{g? dk fBt/; @p/p/ BkBeh bkvbh p/Nh efbnkB ;ehw @ (fi; ftZu ezfBnk ikrosh i'sh ns/ BzBh SK gq'rokw ;kwb jB ) sfjs ehsk iKdk j? . bVeh gVQkJh d"okB tZyFtZy gZXo s/ Bed wdd gqkgs eo ;e/rh . wksk e';fbnk ;ehw sfjs r"ofwzN j;gskbK ftZu gq;{s eokT[D B{z T[s;kjs eoB bJh wktK B{z bJh 1000$Fo{g? fdZs/ 44

iKd/ jB. e/Adoh gq:'fis ;ehw @ fJzdok rKXh wksohtsk ;fj:'r :'iBk @ (nkJhHihHn?wHn?;H tkJh) gkJhbN nkXko s/ fibkQ nzfwqs;o ns/ eg{oEbk ftZu ubkJh ik ojh j? . 2H61 fJBNoro/fNv ukJhbv fvt?bgw?AN ;oft;i sfjs 15 bZy s'A tZX pfZunK ns/ roGtsh n"osK B{z 26656 nKrDpkth ;?ANoK okjh ;gbhw?ANoh fBT{Noh;B fdZsh ik ojh j? fi; ftZu'A 22819 nKrBtkth ;?ANo gzukfJs xoK iK j'o efwT{BNh fpbfvzrK ftZu, 3278 feokJ/ dhnK fpbfvzrK ns/ f;oc 559 ;?ANo r"ofwzN dhnK nkgDhnK fpbfvzrK ftZu jB . fJ; ;pzX ftZu nKrDtkVh ;?ANoK dh T[;koh bJh fJZe e/Adoh gq:'fis ;ehw ;[o{ ehsh rJh j?, fi; ftZu gqsh :[fBN 4H50 bZy o{g? fdZs/ ikDr/ . fJ; dh ;KG ;zGkb bJh 2000$Fo{g? gqsh ;?ANo gqsh ;kb dk th T[gpzX j?. fw;B w'v ftZu nkJhH;hHvhHn?;H;ehw dh BthA YKukpzXh Bkb nKrDpkVh ;?ANoK dh T[;koh ns/ ngro/v/;B eoB bJh, pZfunk ns/ wktK B{z g';fNe y[oke ;jh fwedko ftZu w[ZjJhnk eotkT[D bJh ;oeko dh ekch wdd j' ;e/rh . 2H62 nN?Av?A; ;ebkof;g N{ n?;HJhH $phH;hH$JhHvpb:{Hn?;H ;ehw sfjs ;kb ftZu 10 wjhfBnK bJh gqsh ftfrnkoEh 50 o[gJ/ d/ fj;kp Bkb jkioh ;ekbof;g fdZsh ikt/rh . 12thA :'iBk d"okB brGr 20 bZy o[gJ/ dh ;bkBk :'iBk 2012-13 d"okB 4 bZy bkGgksoh eto ehs/ ikDr/ . 2H63 ;rB ;ehw dk Bkw pdb e/ j[D nk;hotkd ;ehw oZy fdZsk frnk j? . oki ;oeko B/ fJ; ;ehw sfjs ;kohnK nB[;{fus iksh dhnK bVehnK ,fJ;kJh bVehnK, ftXtk $sbke ;[dk n"osK dh ;kdh, e'Jh th gSVh ;q/Dh $ iks dh ftXtk dh bVeh ns/ ;wki d/ nkofEe s"o s/ gSV/ torK B{z bkG d/D dk c?;bk ehsk j? . fJ; ;ehw sfjs 11thA gzi ;kbk :'iBk d"okB 2H12 bZy bkGgksohnK s/ 317H28 eo'V o[gJ/ you eoe/ ;jkfJsK ehsh j? . pkothA gzi ;kbk :'iBk sfjs fJ; ;ehw bJh 465H00 eo'V o[gJ/ dk T[gpzX ehsk frnk j? . ;bkBk :'iBk 2012-13 bJh 98H80 eo'V o[gJ/ dk T[gpzX j? . pkothA gzi ;kbk :'iBk d"okB 2H67 bZy bkGgksoh ns/ ;bkBk :'iBk 2012-13 d"okB 0H53 bZy bkGgksohnK B{z eto eoB dk Nhuk j? . nkNk dkb ;ehw 2H64 ;wki d/ nkofEe s"o s/ rohp spe/ dhnK xZN' xZN w[ZYbhnK G'iB ;pzXh io{osK Bz{ g{ok eoB bJh oki ;oeko tZb'A 15 nr;s 2007 s'A nkNk dkb ;ehw ubkJh ik ojh j?. fJ; ;ehw sfjs brZGr 15a32 bZy gfotko fizBQK dh ;kbkBk nkwdB 30,000$- o[gJ/ s'A xZN j? , eto ehs/ rJ/ jB . nkNk dkb ;ehw dk bkG gqkgs eoB bJh fJzBQK gfotkoK Bz{ yk; Bhb/ ekov ikoh ehs/ rJ/ jB. u[D/ rJ/ gfotkoK Bz{ gqsh w?Apo gqsh wjhBk 5 feb' eDe i' fe fJZe gfotko bJh tZX s'A tZX 25 feb' j' ;edh j?, 4a00 o[g? gqsh feb' d/ fj;kp Bkb tzvh iKdh j? . fJ;/ jh soQK gqsh w?Apo gqsh wjhBk nZXk feb' dkb i' fe fJZe gfotko bJh tZX s'A tZX 2a5 feb' j' ;edh j? , 20a00 o[g? gqsh feb' d/ fj;kp Bkb tzvh iKdh j? . ;kb 2011F12 d"okB fJ; ;ehw sfjs bkGgksohnK Bz{ 313184 whNfoe NB eDe ns/ 27874 whNfoe NB dkb tzvh 45

rJh . ;kb 2012F13 (d;zpo,2012 sZe) 207650 whNfoe NB eDe ns/ 8300 whNfoe NB dkb bkGgksohnK Bz{ tzvh rJh j? . nzeVksfwe f;;Nw B{z wip{s eoBk 2a65 ozrkokiB efw;B dh fog'N (2001) ftZu d/; d// nzeVkswe YKu/ dhnK ewhnK dh ;Bkys eod/ j'J/ fJ; B{z ;jh Yzr Bkb d{o eoB bJh T[gkn ;[MkJ/ rJ/ ;B. ozrkokiB efw;B dhnK f;cko;K B{z bkr{ eoB bJhA wfB;Noh nkc ;N/fN;fNe; n?Av gq'rokw fJzwbhw?BN/;B (w';gh), Gkos ;oeko tb'A e/Ado gq:'fis ;ehw šfJzvhnk ;N?fN;Nheb ;No?AEfBzr gq'i?eN@ (nkJhHn?;Hn?;Hgh) 11thA$12thA gzi ;kbk :'iBk d"okB ;[o{ ehsh rJh j??. fJ; gq'i?eN dk w[Zy wzst ;ko/ ;{fpnK ns/ e/Adoh ôk;s gqd/;K dh nzeVkswe ;woZEk, ftô/ô eoe/ nzefVnK B{z fJZeso, ;zebB ns/ g/ô eoB nkfd Bkb ;pzXs ;woZEk B{z wip{s eoBk j?. fJ; gq'i?eN sfjs okiK B{z 20 nfs io{oh nzeVkswe rshftXhnK ;pzXh xZN' xZN fBoXkos e"wh gZXo dk vkNk gqdkB eoB d/ :'r pDkfJnk ikt/rk. 2a66

gzikp ;oeko tb'A fJ; gq'i?eN ftZu ;kwb j'D dh fJZSk do;kT[Adk b?No nkc

gkoNhf;g/ôB e/Ado ;oeko Bkb j;skyo ehsk frnk j?. fJ; gq'i?eN bJh w[Zy ;eZso ih dh gqXkBrh j/m ;N/N b?tb ;Nhnfozr ew/Nh dk rmB ehsk frnk j? ns/ noE ns/ nzeVk ;zrmB, gzikp B{z B'vb J/iz;h x'f;s ehsk frnk j?. noE ns/ nzeVk ;zrmB, gzikp tb'A w';gh Gkos ;oeko bkfJB ftGkrk, :{Bhtof;Nhnk, fo;ou ;z;EktK ns/ vkNk :{ioi Bkb bzw/ ns/ rzGho ftuko tNKdo/ s'A pkd fJ; gq'i?eN nXhB šgzikp ;N/N ;No/N/fie ;N?fN;Nheb gbkB@ fsnko eoe/ Gkos ;oeko B{z nrb/oh :'r ekotkJh bJh G/ih ik u[Zeh j?. fJ; gbkB d/ nXko s/ Gkos ;oeko oki ;oeko B{z nzeVkswe YKu/ ftZu b'VhAd/ ;[Xko eoB bJh czvi gqdkB eo/rh. JhHn?;HUH gzikp tb'A fsnko ghHn?;Hn?;Hn?;Hgh oki dh ;Nhfozr ew/Nh s'A gqtkB j' u[Zeh j? ns/ w';gh Gkos ;oeko B{z io{oh ekotkJh fjZs G/ih j'Jh j? . fJ; gbkB B{z oki ftZu bkr{ eoB bJh oki ;oeko ns/ Gkos ;oeko tb'A fJe w?w'ozvw nkc nzvo;N?Afvzri s/ j;skyo ehs/ ikDr/ fi;dk yoVk th fsnko eoe/ w';gh, Gkos ;oeko B{z :'r ekotkJh bJh G/fink ik u[Zek j?. rtoB?A; ohckowi 2H67 oki ;oeko tb'A ;kb 2009 ftZu ;oeko ns/ b'eK ftZu ft;tk; dh ewh B{z xZN eoB d/ fJokd/ Bkb gzikp rtoB?A; ohckowi efw;B dk rmB ehsk frnk . efw;B dhnK f;cko;K d/ nkXko s/ ;kb 2011 ftZu okJhN N{ ;oft; n?eN bkr{ ehsk frnk, fi; ftZu 69 ;/tktK B{z fB;fus ;w/ ftZu w[ZjJhnk eotkT[D dk gqpzX ehsk frnk. fJ; n?eN sfjs 87 j'o ;/tktK ;kwb eoB dh th sithi j?. fpBKQ n"eVK d/ tZyFtZy ;/tktK w[ZjJhnk eotkT[D d/ j'ongDkJ/ rJ/ Yzr sohe/ fJ; gqeko jB LF

46

1H 2H 3H 4H 5H

g[fb; dhnK ;/tktK w[ZjJhnk eotkT[D bJh ;ko/ oki ftZu 166 nbZr fpfbvzrK ftZu @g[fb; ;KM e/Ado @ ;Ekgs ehs/ rJ/ jB . iwhB foekov dh ezfgT{NokJhiv ekgh ;gbkJh eoB bJh 160 cod e/Ado ;Ekgs ehs/ rJ/ jB . tZyFtZy ftGkrK bJh f;zrb ftzv' ;/tktK w[ZjJhnk eotkT[D bJh fibkQ ns/ ;p vthiB gZXo s/ ;[ftXk e/Ado pDkJ/ rJ/ jB . iBw ns/ w"s d/ foekov dh ezfgT{NokJhi/;B eoBk . ekbiK d/ fgqz;hgbK ns/ nkE'okJhiv vhboK B{z tZyFtZy NoK;g'oN ;/tktK w[ZjJhnk eotkT[D d/ fJyfsnko dtkT[D/ .

2H68 gzikp ;oeko B/ j[D/ jh gzikp rtoB?A; ohvkowi efw;B dk g[Bo rmB ehsk j? . fJ; B/ n"osK fybkc i[ow, No?fce w?B/iw?AN f;;Nw B{z ;[XkoBk, T[d:'fre ftek; B{z ;"'yk pDkT[Dk, n?BHnkoHnkJhH wkwfbnK bJh fB:wK w[skpe :'iBk pBkT[Dh, f;js ns/ vkeNoh f;Zfynk, seBheh f;Zfynk, o'irko ns/ ftZsh w?B/iw?AN nkfd pko/ nkgD/ ;[Mkn fdZs/ jB . JhFrtoB?A; 2H69 B?;Bb JhFrtoB?A; gq'rokw (n?BHJhHihHJ/HghH) d/ fjZ;/ ti' ;N/N tkJhv J/ohnk B?N toe (gtB) 374 dcsoK B{z i'VB bJh 193 g'nkfJzN nkc go/i?AB; (ghHUH ghi) w[ZjJhnk eotke/ ukb{ ehs/ ik u[Ze/ jB . nkw b'eK dh ;j{bs bJh 1700 nkw ;/tk ;?ANo ( ;hHn?;H;hia) ;oekoh ;/tktK ftZu tkXk eoB bJh ;[o{ ehs/ rJ/ jB . gkJhbN Jh fv;fNqe gq'i?eN sfjs d' fibQ/ eg{oEbk ns/ ;jhd Grs f;zx Bro bJ/ rJ/ ;B. gq'i?eN dh ;fEosk s'A pknd fJj pkeh 20 fifbQnK ftZu th ;[o{ ehsk ikt/rk . d{;o/ nkJhHNhH gq'i?eN fiBKQ dk pj[s finkdk gqGkt fgnk j?, T[j jB yikB/ ns/ pZiN dh ezfgT{NokJhi/;B bJh fJBN?ro/fNv chBK; w?fBiw?AN f;;Nw (nkJhHn?cHn?wHn?;H ) ;eZso/s dk ezw, ;wkoN ekov s/ nXkfos vokJhftzr bkJh;?A; ns/ t?N fJBcow/;B f;;Nw dh ezfgT{NokJhi/;B bJh fJBN?ro/fNv toe cb' n?Av vke{w?AN w?Biw?AN f;;Nw (nkJhHvpfb:{HvhHn?wHn?;) .

47

48

y/sotko ftôb/ôD

49

50

1

y/shpkVh

d/; d/ y/shpkVh ftek; bJh gzikp bhj ;Ekgs eoB tkbk ns/ jo/ fJBebkp dk w'Yh oki j?. d/; B{z ykX gdkoE ;[oZfynk gqdkB eoB bJh gzikp dh y/shpkVh w[Zy ;kXB j?. e/Adoh Gzvko ftu eDe ns/ uktb dk :'rdkB gkT[D ftu gzikp dk wjZstg{oB fjZ;k j?. ;kb 2011-12 (gh) d"okB gzikp B/ e/Adoh Gzvko ftu eDe dk 38H7 gqshôs ns/ uktb dk 22H1 gqshôs dk fjZ;k gkfJnk. Gkt/A fe oki nkwdB ftZu y/shpkVh dk fjZ;k brksko xNdk ik fojk j?. fco th fJj oki dh noE ftt;Ek dk wjZstg{oB ;?eNo j??. y/shpkVh brksko oki dh nkofEesk ftZu wjZstg{oB o'b fBGk ojh j?, fi; dk oki d/ e[Zb xo/b{ T[sgkdB ftZu ;kb 2011-12 (s[ozs) d"okB ;fEo ehwsK (2004-05) s/ 14H59 gqshôs :'rdkB pDdk j? ns/ oki d/ ekfwnK dk seohpB 40 gqsh;s fjZ;/ B{z fJ; ;?eNo ftZu o[irko fwfbnk j'fJnk j?. toswkB ftZu gzikp dh y/shpkVh B[z pj[s ;kohnK ;wZf;nktK dk ;kjwDk eoBk g? fojk j?. oki ftZu y/sh nXhB oep/ B{z j'o tXkT[D dh r[zikfJ; BjhA j? feT[Afe ekôs:'r oep/ dk 99 gqshôs fjZ;k tkjh nXhB j'D ekoB nkgDh Gog{o nt;Ek ftZu gjz[u u[Zeh j?. phi/ oep/ dk 97H9 gqsh;s oepk gfjbK jh f;zukJh nXhB j?. fJ; pko/ ;ko/ :'iBKekoK ns/ y'i eosktK ftZu g{oh ;fjwsh j? fe y/shpkVh y/so ftZu tksktoD yk; eoe/ fwZNh ns/ gkDh d/ stkiB B{z poeoko oZyD bJh c;bh ftfGzBsk ;w/A dh b'V j?. gzikp ;oeko y/sh ftfGzBskB{z T[s;kjs eoB bJh Gkos ;oeko s'A e/Adoh ;jkfJsk b?D bJh brksko g?oth eo ojh j?. p'obkr fJz;NhfuT{N cko ;kT{E J/;hnk ns/ y/shpkVh y'i 1a2 BthnK tZX MkV d/D tkbhnK c;bK (n?uatkJhath) ftZu fBoBkfJe gZXo s/ seBheh ;[Xko dh ewh eoe/ y/shpkVh T[sgkfdesk yV"s ftZu nk u[Zeh j?. xDh y/sh, G"A j/mb/ gkDh d/ fdB'A fdB xNd/ gZXo ns/ oki dh fwZNh dh T[gikT{ ;esh d/ fBxko dh ehws T[s/ j'Jh j?. y/shpkVh ns/ fJ; Bkb ;pzXs rshftXhnK dh y'i B{z g[Bo ;[oihs eoB dh s[ozs io{os j?. gzikp ;oeko wZeh ns/ eDe dhnK c;bK dh y'i Bkb ;pzXs ;z;Ek (pkob'r fJz;NhfuT{N cko ;kT{E J/;hnk) B{z b[fXnkDk fty/ ;Ekfgs eoB dk ;tkrs eodh j?. fJj y'i B{z j[bkok d/t/rh ns/ oki B{z T[sgkdesk d/ Bt/A gZXo gqkgs eoB ftZu ;jkJh j't/rh. nkJha;haJ/anko th vkfJo?eN'o/N nkc w?i oh;ou (vhan?wankoa) BthA fdZbh s'A pkjo fe;/ j'o ;EkB s/ ;Ekfgs eoB bJh ftuko eo ojh j?. fJj p/Bsh ehsh iKdh j? fe vhan?wankoa B{z bkv'tkb, b[fXnkDk phankJhan?;aJ/a d/ Bkb bZrdh EK s/ spdhb eo fdZsk ikt/ feT[Afe fJ; d/ Bkb wZeh dh y'i ftZu Gog{o tkXk j't/rk i' fe fe;kBK B{z ihoh dh c;b s'A wZeh dh c;b phiD bJh gq/fos eo/rk. fwZNh dh xN ojh T[gikT{ ;esh, gkDh d/ fvr oj/ fwnko ns/ w";w dhnK spdhbhnK ns/ feos dh xkN tor/ dog/; w;fbnK B{z w[ykfsp j'D bJh gzikp y/shpkVh 51

:{Bhtof;Nh B/ nkgDh y'i ns/ seB'b'ih NoK;co gq'rokwK B{z e[dosh ;kXBK dh ;KG ;zGkb, T[sgkfde ;kXBK dh :'r tos'A ns/ T[gbpX ;kXBK nB[;ko T[sgkfdesk ftZu tkXk eoB tZb g[Bo ;/fXs ehsk j?. gq';?f;zr ns/ w[Zb ftZu tkX/ (t?b:{ n?vh;B) B{z eto eoB bJh gq'rokwK dk x/ok tXkT[D dh nfjw b'V j?. pkfJU seBkb'ih B{z c;bK ftZu ;[Xko eoB Bkb i'VB, S'N/ ek;sekoK B[z fXnkB ftZu oZyd/ j'J/ w;hBheoB B{z T{oik pZus eoB tkbh w;hBoh Bkb i'VB, fBo:ks bJh c;bK dk T[sgkdB$;[oZfynk, pkfJU n?Boih, pj[ c;bh gqpzX bJh ibtk:{ s'A xZN gqGkfts j'D tkbhnk seBheK nfjw B[es/ pDd/ jB. fJ; s'A fJbktk tXhnk phi ns/ fJ; Bkb ;pzXs ;wkB B{z ngrq/v eoB dh b'V j? i' ;kXBK d/ g?dk eoB bJh nfjw j?. y/shpkVh y'i dh wjZssk B{z fXnkB ftZu oZyd/ j'J/ ;kb 2012-13 ftZu gzikp y/shpkVh :{Bhtof;Nh dh ;bkBk ftZsh gbkB ftZu 30 eo'V s'A 50 eo'V o[g? dk tkXk ehsk frnk ;h. oki ;oeko tb'A :{Bhtof;Nh B{z 100 eo'V o[g? dh BkB gbkB ftZsh ;jkfJsk jo ;kb d/Dh ikoh oj/rh gozs{ Gkos ;oeko d/ nkJha ;ha J/H nkoa ndko/ tb'A tZX soihj tkb/ y'i gq'rokwK bJh 100# d/ nXko s/ ;jkfJsk d/D dh b'V j?. c;bK nXhB oepk 1H3 ;kb 1970-71 ftZu tkjh nXhB oepk 40H53 bZy j?eN/no s' tZX e/ ;kb 2011-12(gh) ftZu 41H55 bZy j?eN/no j'' frnk i' fe 2H5 gqshôs dk tkXk do;kT[Adk j?. oki dh c;b xDsk i' fe e[b phi/ oep/ dh fBo'b phi/ oep/ Bkb gqshôssk do;kT[dh j?, T[j th ;kb 1970-71 ftZu 140 s' tZX e/ ;kb 2011-12 ftZu 190 j' rJh. oki ftZu eDe M'B/ dk c;bh uZeo Gko{ j'D eoe/ fwZNh dh T[gikT{ ôesh ykoi j' ojh j? ns/ Xosh j/mb/ gkDh d/ ;'fwnK dk jZd'A tZX joik j' fojk j?. e[b phi/ oep/ ftZu eDe ns/ uktb nXhB oep/ dk nB[gks ekch Gko{ j?. fJBQK d'BK c;bK nXhB oepk ;kb 1970-71 ftZu 47 gqshôs s'A tZX e/ ;kb 2011-12 ftZu 81 gqshôs j' frnk j?. eDe nXhB oepk ;kb 2010-11 ftZu 35H10 bZy j?eN/no s'A tZX e/ ;kb 2011-12 (gh) ftZu 35H28 bZy j?eN/no j' frnk i' fe 0H51 gqshôs dk wkw{bh tkXk do;kT[Adk j?. fJj oepk ;kb 201213 ftZu xZN e/ 35H00 bZy j?eN/no j'D dh ;zGktBk j?. uktb nXhB oepk ;kb 201011 ftZu 28H26 bZy j?eN/no s'A wkw{bh xZN e/ ;kb 2011-12 (gh) ftZu 28H18 bZy j?eN/no ofj frnk. (;koDh 1H1) y/shpkVh T[sgkdB 1H4

gzikp ftZu nBki d/ T[sgkdB ftZu fgSb/ e[M djkfenK ftZu wjZstg{oD tkXk

j'fJnk j?. ;kb 1990-91 d"okB nzB dh T[gi 192H18 bZy whfNqe NB ;h i' fe ;kb 2011-12 (gh) ftZu tZX e/ 290H92 bZy whfNqe NB j' rJh i' fe 51a38 gqsh;s dk tkXk do;kT[Adh j?. ;kb 2010-11 d"okB nBki dh T[gi 278H46 bZy whNoe NB ;h. oki ftu y/shpkVh T[sgkdB B{z tXkT[D ftZu eDe ns/ uktb dk pj[s tZvk :'rdkB j?. ;kb 1990-91 d"okB uktb dk T[sgkdB 65H06 bZy whfNqe NB ;h i' fe ;kb 2011-12 (gh) 52

d"okB tZX e/ 105H42 bZy whfNqe NB j' frnk i' fe 62 gqshôs dk tkXk do;kT[dk j?. fJ;/ soQK eDe dk T[sgkdB i' fe ;kb 1990-91 ftZu 121H59 bZy whfNqe NB ;h tZX e/ ;kb 2011-12 (gh) d"okB 179H82 bZy whfNqe NB j' frnk. fJj tkXk 48 gqshôs dk pDdk j? (;koDh 1H2). 1H5 rzB/ (r[V d/ o{g ftZu) dk T[sgkdB ;kb 2010-11 ftZu 4H17 bZy whfNqe NB s'A tZX e/ ;kb 2011-12 (gh) ftZu 4H67 bZy whfNqe NB j' frnk . ;kb 1990-91 d"okB rzB/ dk T[sgkdB 6H01 bZy whfNqe NB ;h. s/b phiK dk T[sgkdB i' fe ;kb 2010-11 ftZu 0H73 bZy whfNqe NB ;h, xZN e/ ;kb 2011-12 (gh) ftZu 0H68 bZy whfNqe NB ofj frnk. oki ftZu nBki dhnK j'o c;bK fit/A wZeh, pkiok, i"A, S'b/ ns/ dkbK jB. e[b nBki T[sgkdB ftZu fJBQK c;bK dk fjZ;k 2011-12 ftZu f;oc 1H95 gqshôs j?. ;kb 2010-11 d"okB ;kc ehsh egkj dk T[sgkdB 18H22 bZy rzYK s'A xZN e/ ;kb 2011-12 (gh) ftZu 16H21 bZy rzYK ofj frnk i' fe 11H03 gqshôs dk xkNk do;kT[dk j?. T[sgkdB ftZu fJj xkNk nwoheB egkj ns/ d/;h egkj dk MkV xND eoe/ j'fJnk j? (;koDh 1H2). 1H6 nBki dk T[sgkdB fgSb/ ;kb d/ 290H92 bZy whfNqe NB d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 (gh) ftZu 279H46 bZy whfNqe NB j'D dh nk; j?. uktb dk T[sgkdB ;kb 2011F12 (gh) ftZu 105H42 bZy whfNqe NB s'A tZX e/ ;kb 2012F13 ftZu 113H10 bZy whfNqe NB j'D dh nk; j?. dkbK dk T[sgkdB ;kb 2011-12 (gh) ftZu 0H16 bZy whfNqe NB s'A tZX e/ ;kb 2012-13 (gh) ftZu 0H22 bZy whfNqe NB j'D dh nk; j?. fJ;/ soKQ ;kb 2011-12 (gh) ftZu rzB/ (r[V) dk T[sgkdB 4H67 bZy whfNqe NB s'A tZX e/ ;kb 201213 ftZu 5H63 bZy whfNqe NB j' ikD dh ;zGktBk j? (;koDh 1H2). 1H7 y/shpkVh T[sgkdB dk ;{ue (;kohnK fiB;K) ;kb 1990-91 ftZu 269H55 s'A' tZX e/ ;kb 2011-12 (gh) d"okB 379H17 j' frnk i' fe 40H67 gqshôs dk tkXk do;kT[Adk j?. (;koDh 1H3). w[Zy c;bK d/ MkV dh do 1H8 ;kb 2011F12 (gh) d"okB tZy tZy c;bK dk gqsh j?/eN/no feb'rokw MkV eDe 5097, uktb 3741, wZeh 3981, S'b/ 1237, rzBk (r[V) 5834, egkj (nwoheB) 537, egkj (d/;h) 449, s'ohnK ns/ ;o;'A 1292, w{zrcbh 1716 ns/ ;{oiw[Zyh 1790 ;h (;koDh 1H4). tZX MkV d/D tkbhnK fe;wK 1H9 gzikp dh y/shpkVh tZX MkV d/D tkbhnK c;bK dh tos'A bJh ikDh iKdh j?. ;kb 2011F12 d"okB eDe,uktb ns/ pkio/ dk 100 gqshôs ns/ wZeh dk 97 gqshôs oepk tZX MkV d/D tkbhnK fe;wK nXhB fojk . (;koDh 1H5) f;zukJh 1H10 oki ftZu f;zukJh dhnK ;j{bsK dh ;[uZih pDso pDh j'Jh j?. oki ftZu ;kb 2011-12 ftZu e[Zb phi/ oep/ dk 97H9 gqshôs fjZ;k f;zukJh nXhB ;h. fJ; ;w/A d"okB f;zukJh dh xDsk 190 ;h. gzikp ftZu BfjoK ns/ fNT{pt?b f;zukJh d/ w[ZyF;kXB jB. oki 53

dk seohpB 73# fjZ;k fNT{pt?bK dh f;zikJh nXhB j? ns/ Xosh j/mb/ gkDh dk fvr fojk gZXo oki bJh rzGho ;wZf;nk dk ekoB j?. oki ;oeko B/ gkDh d/ fvZr oj/ gZXo B{z o'eD bJh 12thA gzi ;kbk :'iBk ftZu eJh ;ehwK sithis ehshnk jB. ' gzikp goiot/;B nkc ;p ;'fJb n?eN 2009' nXhB 10 i{B s'A gfjbk ihoh brtkT[D s/ ;cbskg{ote gkpzdh brkJh j?. fit/A fe gfjbk dZf;nk ik u[Zek j? fe ihoh s'A j'o pdbthnK c;bK dk o[MkB tXkT[D bJh rzGho T[gokb/ ehs/ ik oj/ jB. Xosh j/mb/ gkDh dh ;KG ;zGkb bJh ft;/; ;ehwK ubkJhnk rJhnk jB. fJjBK ftZu wkJheo' fJzohr/;B ;ehw, vfoZg s/ ;gfozebo f;zukJh f;;Nw, ezvh y/so ftZu S'N/ Bkfbnk T[s/ u?e v?w pDkT[Dk ns/ Bfjoh f;zukJh tkb/ y/soK ftZu iwhB d'i gkJhg bkJhBK dk gqpzX eoBk nkfd ;kfwb j?. fJ; s'A fJbktk 12thA gzi ;kbk :'iBk d'okB ;oeko BfjoK dh ;wZoEk tXkT[D bJh ns/ Xosh j/mb/ gkDh T[s/ fBoGosk xNkT[D bJh fXnkB e/Ados eo/rh. BfjoK i' fe fB;fus ;wZoEk s'A 30 gqsh;s j/mK uZb ojhnK jB T[BQK B{z ngrq/v ns/ ohw'vb eoB dk gq;skt j?. 1H11 oki ;oeko j/m fby/ n?e;?bo/fNv fJohr/;B p/BhfcN gq'rokw bkr{ eo ojh j?LF 1H 540 eo'V o[gJ/ dk ezvh Bfjo c/;FII L- fJj gq'i?eN 2012-13 sZe w[ezwb j'D dh ;zGktBk j?. 2H ;sb[Zi dfonk dhnK BfjoK dk BthBheoD bJh 734 eo'V o[gJ/L- fJ; gq'i?eN bJh Gkos ;oeko tZb'A czv ni/ ikoh j'D/ pkeh jB. 3H oki;EkB chvo gq'i?eN dh ohbkfJfBzr ;pzXh 952 eo'V o[gJ/ L-czv gqkgs j' u[Ze/ jB ns/ fJj ezw ngq?b, wJh 2013 d'okB ehsk ikt/rk. 4H ;ofjzd chvo gq'i?eN dh ohbkfJfBzr bJh 614 eo'V o[gJ/L- Gkos ;oeko tZb'A czv gqkgs j'D/ pkeh jB. 5H ;kjg[o ezvh v?w gq'i?eN bJh 2286 eo'V o[gJ/L- fJj gq'i?eN uZb fojk j? ns/ ;kb 2016 sZe w[ezwb j'D dh ;zGktBk j?. ykdK dh ygs 1H12 ykdK G"A ;pzXh BthA seBhe dk wjZstg{oD fjZ;k jB, fiBQK B/ oki d/ y/shpkVh T[sgkdB B{z tXkT[D ftZu pj[s tZvk fjZ;k gkfJnk j?. tZX MkV d/D tkbhnK fe;wK d/ nkT[D Bkb o;kfJDe ykdK dh ygs brksko tZX ojh j?. gzikp ftZu n?BHghHe/H ykdK dh e[Zb ygs ;kb 1990F91 ftZu 12H20 bZy fBT{NohnA?N NB ;h i' fe tZX e/ ;kb 2011F12 (gh) d"okB 19H18 bZy fBT{NohnA?N NB j' rJh. ;kb 1990F91 d"okB o;kfJDe ykdK (n?B ghHe/H) dh e[Zb phi/ oep/ fgS/ gqsh j?eN/no ygs 163 feb'rokw ;h i' fe tZX e/ ;kb 2011F12 (gh) d"okB 243 feb'rokw gqsh j?eN/no j' rJh. oki ;oeko d/ :sBK Bkb fe;kBK ftZu pkJhU coNhbkJhio dh tos'A b'efgq: ehsh ik ojh j? (;koDh 1H5). fit/A fe T[go toDB ehsk j? fe d/; ftZu gzikp ykdK dh tos'A eoB tkbk w[Zy oki j?. fJ; dh n";s ygs 243 feb'rqkw gqsh j?eN/no j?. oki ;oeko fJj wfj;{; eo ojh j? fe ykdK ftZu ;pf;vh d/ w"i{dk f;;Nw ftZu spdhbh eoB dh io{os BjhA ;h. fBT{Nohn?AN p/;v ;pf;vh BthA gkfb;h d/ sfjs vhaJ/agha ykdK dhnK ehwsK gfjbK jh 54

ezNo'b w[es eo fdZshnK jB ns/ :{ohnk ns/ j'o T[sgkfde t;sK dhnK ehwsK th ezNo'b w[es eoB dk gq;skt j?. fi;d/ Bshi/ ti'A vhaJ/agha ykdK dhnK ehwsK ftZu 50# s'A tZX tkXk j' u[Zek j?. ;pf;vh d/ Bt/A d"o Bkb rohpK ns/ nD;zrfms fe;kB ykdK dhnK nzsook;Noh ehwsK d/ T[sko uVkn s'A gqGkfts j'Dr/. oki ftZu ykdK dhnK ehwsK ftZu tkXk ykdK ;gbkJh eoB tkfbnK d/ :ksk:ks dh bkrs ekoB th j'fJnk j?. oki ;oeko dk ftuko j? fe ykdK dhnK T[ZuhnK ehwsK ekoB ykdK dh ygs xN/rh fi; dk n;o nBki dh g?dktko s/ gt/rk. fJ; bJh Gkos ;oeko B{z Bth gkfb;h s/ w[V ftuko eoB dh io{os j?. cb ns/ ;pihnK 1H13 gzikp ftZu w[Zy s"o s// T[rkJ/ ikD tkb/ cb feB{z, ;zsok, wkbNk, fBzp{, nwo{d, Bkôgsh, nzp ns/ nzr{o nXhB oepk ;kb 2011F12 d"okB 0H71 bZy j?eN/no ;h . fJjBK cbK dh ;kb 2011F12 d"okB e[Zb g?dktko 14H20 bZy whfNqe NB foekov ehsh rJh. 1H14 ;kohnK ;pihnK nXhB oepk ;kb 2010F11 ftZu 1H88 bZy j?eN/no s'A tZX e/ ;kb 2011F12 ftZu 1H93 bZy j?eN/no j' frnk, i' fe 2H66# dk tkXk do;kT[Adk j?. ;kb 2011F12 ftZu nkb{ 0H84 bZy j?eN/no oep/ Bkb oki ftZu ;pih dh w[Zy c;b j?. oki ftZu n?ro' gq';?f;zr rshftXhnK ftZu tkXk eoB dh io{os j?. cbK ns/ ;pihnK d/ T[sgdkB B{z vZpk pzd eoB dh gqfeqnk Bkb i'VB Bkb Bk e/tb fe;kBK dh nkwdB tX/rh ;r'A oki ftZu o'irko d/ w"e/ th tZXDr/. e/Adoh Gzvko ftZu :'rdkB 1H15 e/dAoh Gzvko ftZu eDe ns/ uktb dk :'rdkB gkT[D ftZu gzikp dk nfjw o'b j?. ;kb 2011-12 (gh) d"okB gzikp B/ e/dAoh Gzvko ftZu eDe dk 38H7 gqshôs ns/ uktb dk 22H1 gqshôs dk fjZ;k gkfJnk. eDe ns/ uktb d/ :'rdkB ftZu gzikp d{i/ okiK d/ w[ekpb/ gfjb/ Bzpo s/ j?. eDe ns/ uktb dk e/dAoh Gzvko ftZu e[Zb :'rdkB ;kb 1990F91 d/ 115H6 bZy NB d/ w[ekpb/ tZX e/ ;kb 2011-12 (gh) ftZu 186H9 bZy NB j' frnk, fi; ftZu eDe dk fjZ;k 109H6 bZy NB ns/ uktb 77H3 bZy NB ;h (;koDh 1H6). wzvheoD ns/ ;N'o/i ;woZEk 1H16 wzvheoD ns/ ;N'o/i dhnK ;j{bsK c;b eZND s'A pknd dh seBhe dk wjZstg{oB fjZ;k jB. gzikp ftZu 31 wkou, 2012 B{z 149 fB:ws wzvhnK ;B. ;kb 2011F12 ftZu gqsh wzvh fgS/ n";s fgzvK dh frDsh 82 ns/ gqsh wzvh d/ x/o/ j/m nkT[dk oepk 338 tor feb'whNo ;h. e[Zb ;N'o/i ;woZEk i' fe ;kb 2010F11 ftZu 226H33 bZy NB ;h tZX e/ ;kb 2011F12 ftZu 234H04 (gh) bZy NB j' rJh. fJ; ftZu 120H02 bZy NB Yeh j'Jh ns/ 114H02 bZy NB y[bh ;woZEk ôkwb j? (;koDh 1H7) gô{gkbD

55

1a17 gô{XB nkofEesk d/ gqkfJwoh ;?eNo dk fJZe w[Zy fjZ;k j?. ;kb 2011F12 (s[ozs) ftZu ;fEo ehwsK (2004F05) s/ e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB ftZu fJ; dk 7H25 gqshôs dk fjZ;k fojk j?. ;kb 2011F12 d"okB oki ftZu gqsh fdB gqsh ihn 944 rokw d[ZX T[gbpZX ;h. oki ftZu 76 fwbe gbKN ns/ fufbzr ;?ANo ukb{ nt;Ek ftZu ;B. nzfvnK dk T[sgkdB ;kb 2011F12 ftZu 3603 fwbhnB ;h. 1H18 fJ; rZb B{z fXnkB ftZu oZyd/ j'J/ fe g;{ gkbD fJe nikd nkofEe rshftXh ns/ y/shpkVh dh nkwdB ftZu tkXk eoB tkbk ;zGktBk Gog{o feZs/ ti'A T[Go fojk j?. r[o{ nzrd d/t t?NoBoh n?Av n?Bhwb ;kfJz;i :{Bhtof;Nh b[fXnkDk B/ fszB Bt/A ekbi ;Ekgs ehs/ jB fijBK ftZu'A ekbi cko v/noh ;kfJz; n?Av seBkb'ih ns/ ekbi cko fc;ohi T[;d/ e?Ag; ftZu jh jB ns/ t?NoBoh g'b'N?efBe ekbi pfmzvk fibQ/ d/ ekbMokDh fgzv ftZu j? . w[orh gkbD, ;{o gkbD ns/ w;B{Jh roGXkoB ns/ d[ZX T[sgkdB ;pzXh ftGkr fe;kBK B{z Nq/fBzr fdzdk j?. 40 eo'V o[gJ/ dh Bpkov ;jkfJsk gq'i?eN okjhA :{Bhtof;Nh d/ p[fBnkdh YKu/ B{z ;[Xkfonk ik fojk j?. 1H19 g;{ gkbD ftGkr dk ft;kb p[fBnkdh YKuk j? fi; e'b 19 g'bhebhfBe, 1367 g;{P gkbD j;gskb ns/ 1485 g;{ gkbD fv;g?A;ohnK jB. Bpkov p[fBnkdh Ykuk gq'i?eN d/ sfjs 48 Bt/ g;{ gkbD j;gskbK dhnK fJwkosK ns/ ibzXo fty/ pj[seBheh fv;g?A;oh ns/ Nq/fBzr ns/ ft;Eko ;?No T[;kfonk ik fojk j? ns/ 800 g;{ gkbD fv;g?A;ohnK dk gZXo TZ[uk ehsk ik fojk j?. 1H20 gzikp d[ZX ns/ d[ZX Bkb ;pzXs 262 bZy feb'rqkw t;sK dk T[sgkdB gqsh fdB eoe/ w[ZYbh esko ftZu j?. oki ;oeko d[nkok d[ZX d/ T[sgkdB B{z gqsh ;{nk 1300 bhNo s'A tXk e/ 3000 bhNo eoB bJh pj[s ;ko/ T[gokb/ ehs/ ik oj/ jB. wZMK d/ w;B{Jh roGkXkoB dh ftXh B{z tXkT[D bJh 1500 d/ eohp wkfjo eowukoh xo xo ik e/ b'eK B{z ikDekoh d/ oj/ jB. rT{nK d/ d[ZX d/ T[sgkdB ftZu tkXk eoB bJh siop/ d/ s"o s/ 5000 ;?e; ;hwB ;Nokn dk nk:ks ehsk frnk fijV/ fe fe;kBK B{z g;{nk d/ chw/b nB[gks ftZu tkXk eoB bJh fonkfJsh ehwsK s/ T[gbpX eotkJ/ rJ/. c;bh tzB;[tzBsk (ezNo?eN ckofwzr) 1H21 eDe uktb dk c;bh uZeo poeoko ofjD :'r BjhA j?. Bowk, wZeh, s/b d/ phi ns/ dkbK j/m oepk tXkT[D bJh ft;/; T[gokb/ ehs/ rJ/ jB. wZeh ns/ nkb{nK dh ek;s B{z T[s;kfjs ehsk ik fojk j?. e[M fjZf;nK ftZu e/b/ dh ek;s th ekch jowB fgnkoh j'Jh j?. f;No; ekT[Af;b 2200 J/eV oep/ ftZu fBzp{ iksh d/ p{N/ brkT[D ftZu ekw:kp ojh j?. B?/;Bb jkoNhebuo fw;B th cbK ns/ ;pihnK dk T[sgkdB tXkT[D ftZu ekch ;jkJh j'fJnk j?. Gkos ;oeko oki ftZu c;bh ftfGzBsk ftZu j'o th ;jkfJsk eo ;edh j?. fJ; ftZu e'Jh ;Ze BjhA fe 25 y/sh t;sK fijBK ftZu dkbK, s/b phi ;kwb jB, t;sK dk xZN' xZN w[Zb fBoXkos ehsk j'fJnk j? gozs{ eDe, M'B/ s'A fJbktk pkeh t;sK dh yohd tk;s/ e'Jh m'; gqpzX BjhA j?/. fJjBK pdbthnK c;bK dh fB;fus gqfeT[ow?AN s'A fpBK fe;kB eDe ns/ M'B/ d/ c;bh uZeo s'A pkjo BjhA nk ;edk. d{ik, y/sh fBo:ks ftZu 56

tkXk eoB bJh Gkos ;oeko B{z nzfwqs;o nzso ok;Noh jtkJh nZv/ fty/ ibdh yokp j'D tkbhnk c;bK d/ pukU bJh gZek Bk;tkB ekor' ;?ANo y'bDk ukjhdk j?. fJ; s'A fJbktk S'N/ gZXo dhnK ykX gq';?f;zr rshftXhnK dhnK ;zGktBktK s'A ckfJdk b?D dh b'V j?. fJj fe;kBk d/ nkofEe gZXo B{z TZ[uk u[ZeD ns/ rohpK B[z o'ih dk ;kXB w[jZJhnk eotk ;edk j?/. 1H22 gzikp n?ro' c{vro/Bi ekog'o/;B (ghaJ/an?ca;ha) B/ y/shpkVh ftGzBsk dk gq'rokw ns/ m/e/ dh y/sh ;kb 2002-03 ftZu ;[o{ ehsh. T[d'A s'A j[D sZe tZy tZy c;bK fit/A fe ;{oiw[Zyh, wkbfNzr i"A, jkfJUbk, d{ow eDe, wZeh, pk;wsh ns/ ;pihnK nkfd dh ;Bkys eo u[Zek j?. ;kb 2011-12 sZe m/e/ dh y/sh gq'rokw nXhB 16a67 bZy J/eV oepk fJ; nXhB fbnKdk ik u[Zek j?. ;[o{ ;[o{ ftZu ghaJ/an?ca;ha tb'A T[ZxhnK ezgBhnK s'A phiK dhnK tZX MkV tkbhnk tZy tZy fe;wK dk gqpzX ehsk iKdk ;h ns/ fe;kBK B{z nkgD/ jh ;kyk dcso ns/ ofi;Nov ezgBhnK okjhA seBheh ikDekoh gqdkB ehsh iKdh ojh j?. pknd ftZu ghaJ/an?ca;ha B/ nkgDh G{fwek B{z f;oc T[jBK fJbkfenK dh ;Bkys eoB ftZu ezgBhnK B{z T[s;kfjs eoB sZe ;hws eo fdZsk fiE/ m/e/ dh y/sh nkozGh ik ;edh j't/. gozs{ fwsh 1a10a2010 s'A wzvh ch; ns/ fdjksh ch; nkfd ftZu S'N dh gqdkB ehsh iKdh fonkfJs d/ tkg; bJ/ ikD ekoB ezgBhnK j[D m/e/ dh y/sh ftZu xZN fdbu;gh fdyk ojhnk jB. BthnK ezgBhnk m/e/ dh y/sh bJh fjufeukT[Adhnk jB ns/ fJ; gqrokw nXhB ghaJ/an?ca;ha e'b ofi;Nov BjhA j'Dk ukj[zdhnK. fJ; ;w/A f;oc :[BkJhN/v pohtohi fbfwN/v (:{aphan?ba) jh wkbfNzr i"A dh m/e/ dh y/sh ftZu ;kfwb j?. ;kb 2011-12 d"okB i"A dh m/e/ dh y/sh d/ e[Zb 11960 J/eV dk ezw :{aphan?ba tb'A gzikp d/ gzi fifbQnK pfmzvk, fco'ig[o (np'jo),wkB;k, w[es;o ns/ poBkbk ftZu nozfGnk frnk ;h. ;kb 2012-13 dh fpikJh :'iBk d/ d"okB :{aphan?ba tb'A gzikp oki ftZu wkbfNzr i"A dh m/e/ dh y/sh d/ 20000 J/eV d/ Nhu/ dh gqkgsh fB;fus ehsh rJh j?. 1H23 oki ftZu xDh y/sh ekoB iwhB j/mb/ gkDh dk ;so BhtK frnk j? ns/ Xosh dh T[gikT{ ;esh xNh j?. uktb ns/ eDe dk eokfgzr g?NoB poeoko ofjD :'r BjhA j?. y/sh tfGzBsk ftZu oki ;oeko B/ e[M soZeh ehsh j?. phHNhHekNB nkozG j'D Bkb egkj dh T[sgkdesk tXh j? fi; Bkb egkj j/m oep/ ftZu tkXk j'fJnk j?. tZX MkV d/D tkb/ phiK d/ Bkb wZeh dh g?dktko ftZu tkXk j'fJnk j?. eokfgzr g?NoB ftZu y/sh tfGzBsk fbnkT[D bJh oki ;oeko B/ j/m fby/ edw u[Ze/ jBL1H r?o ;oekoh wzvhnK ;Ekgs eoB bJh ns/ f;ZXh yohd eoB bJh J/HghHn?wH;h n?eN1961 ftZu ;'XK eoB bJh c?;bk fbnk frnk j?. pdbthnK c;bK d/ T[sgkdB dh yohd s/ N?e; dh ;whfynk eoB dk c?;bk th fbnk frnk j?. 2H m/ek y/sh ;ehw B{z ukb{ oZyD bJh BtK m/ek n?eN pDkT[D dk c?;bk fbnk frnk.

57

3H fBzp{ iksh d/ gzi y/so pDkJ/ rJ/ jB ns/ fBzp{ iksh d/ cbK dhnk BthnK fe;wK i' fe v?;hs?BioB ns/ vpfbT{ wkoe'N jB fe;kBK B{z fdZshnK ik ojhnK jB. 4H ;oeko B/ npj'o ns/ j[f;nkog[o fty/ d' n?ro' i{; gbKN ;Ekfgs ehs/ jB. gzikp n?ro' izrbks B{z T[sk;js eoB bJh w";wh g"d/ ns/ uko BthnK bZeV wzvhnK ftZu tXhnk seBhe dhnK nkok fwZbK B{z ;Ekfgs ehsk ik fojk W. 5H g;{nK d/ xo pDk e/ ns/ T[BQK dh phwk fe;s s/ ;oekoh ;jkfJsk d/ e/ d[ZX TsgkdB B{z T[s;kjs ehsk frnk. fJ; s'A fJbktk 1600 fgzvK tk;s/ wZMK d/ J/ehfeos ftek; bJh 200 ;?ANo ;Ekgs ehs/ rJ/. 1H24 fco th gzikp ;oeko Gkos ;oeko dh ;jkfJsk s'A fpBK y/sh ftzGBsk d/ y/so ftZu finkdk gqkgsh BjhA eo/rh. ;[Mkn j? fe g{oph Gkos d/ ;{fpnK ftZu jo/ fJBebkp fbnkT[D dh :'iBk dh soi s/ jo/ fJBebkp nXhB nk u[Ze/ okiK ftZu y/sh ftfGzBsk fbnkT[D dh w[fjzw ;[o{ eoBh ukjhdh j?. pdbhthnK c;bK phiD dk p[fBnkdh YKuk ekfJw eoB bJh ns/ BthA seBhe dk gq;koB eoB bJh 12thA gzi ;kbk :'iBK ftu 5000 eo'V o[gJ/ dh ok;h oZyh ikt/. Gkos ;oeko fJ; sithi Bkb n;{bB ;fjws j' rJh j? ns/ joh eoKsh tkb/ okiK ftZu (gzikp ;w/s) y/sh ftfGzBsk dh ;ehw bkr{ eoB bJh toswkB pZiN ftZu 500 eo'V o[gJ/ dh ftt;Ek ehsh rJh j?.

58

2

T{oik "The most important single factor contributing towards economic growth is availability of power." Ruddar Dutt oki dh nkofEesk d/ ;w[Zu/ ftek; ftZu T{oik wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Adh j?.gzikp oki Bk f;oc T[d:'fre y/so pbfe y/shpkVh y/so ftZu th fpibh s/ ekch finkdk fBoGo j?. nkofEesk d/ ;fEo ftek; bJh ôesh dk g{oB ns/ ;jh o{g ftu fwbDk pj[s io{oh j?. T{oik d[pkok tosD:'r ns/ d[pkok Bk tosD:'r d' fe;wK dh j[zdh j?. gD ôesh, pkfJUr?;, ;{oi ;esh, jtk ôesh, G{ Eowb ns/ i'o ôesh T{o÷k d/ d[pkok tosD:'r ;kXBK ftu nkT[Ad/ jB. e'fJbk,s/b ns/ r?; d[pkok Bk tosD:'r ;kXBK ftu nkT[A dA/ jB. e'fJb/ dhnK ykDK, s/b d/ y{j, G{FEowb ns/ ÷'o ôesh gzikp ftu BjhA gkJ/ iKd/ fJ; bJh oki w[y s"o s/ Eowb, jkJhvb ns/ ;{oi ôesh s/ fBoGo eodk j?. 2H2

nkofEe ftek; dh rshftXh ftu fpibh d/ o{g ftu T{o÷k fJZe io{oh edw j?, gzikp

;oeko ;kb 2013-14 ftZu oki ftZu T[gG'rsktK Bz{ io{oh fpibh gqdkB eoB ns/ fJ; Bz{ io{os Bkb'A tZX fpibh g?dk eoB tkbk oki pBkT[D bJh g{oh soQK ;wofgs j?. fJ; T[d/; dh gqkgsh bJh gzikp oki gkto ekog'o/;B fbwfNv B/ eJh Bt/A edw u[Ze/ jB fit/A fe J/aNha ns/ ;habkf;i Bz{ xNkT[Dk, ygseko Bz{ tXhnk ;/tktK w[jZJhnk eotkT[Dk, nkJhaNha ;[ftXk Bz{ bkr{ eokT[Dk , Bt/A fpibh T[sgkdB dh ;wZoEk Bz{ tXkT[Dk, fpibh dh r[DtZsk Bz{ tXkT[D bJh Bt/A rfov ;p ;N/;BK dh ;EkgBK ns/ wfjew/ dk ;zrfms o{gKsoD ;kwb jB. gzikp oki ftZu fszB Eowb gbKNK tZb'A 3920 w?rktkN dk tkXk eoB Bkb fpibh d/ T[sgkdB ftZu ipod;s tkXk t/yD Bz{ fwb/rk . fJj gq'i?eN sbtzvh ;kp' , okig[ok ns/ r'fJzdtkb ;kfjp fty/ ;[o{ ehs/ ik oj/ jB . fJjBK pko/ gq'i?eNK dh T[;koh nzfsw d"o ftZu j? ns/ fJj ;ko/ :{fBN j/m fby/ t/ot/ nB[;ko T[sgkdB ;[o{ eo d/Dr/ .

bVh

gq'i?eN dk BK ns/ ;woZEk

g'qi?eN ukb{ eoB

BzL

e[b gqrsh (gqsh;ssk )

dk ;zGkts ;kb

1

sbtzvh ;kp' 660%3 &1980 w?Htk

2013-14

80

2

okig[ok 700%2 & 1400 w?Htk

2014-15

71

3

r'fJzdtkb ;kfjpq 270 %2&540 w?HtkH

2013-14

81

59

fJ; d/ Bkb jh gzikp gkto iBo/;B gkfb;h, 2010 nXhB 700 w?rktkN dk fJZe tkX{ :{fBN( 2%700 ) 1400 w?rktkN dk gkto gq'i?eN okig[ok, 1320 w?rktkN ( 2 x 660 ) , c/iF2 r'fJzdtkb ;kfjp, 1320 w?rktkN ( 2 x 660 ) r'fpzdg[ok e'b/ s/ nkXkfos gkto gbKN, 500 w?rktkN r?; nkXkfos gkto gbKN okig[ok, 1000 w?rktkN r?; nkXkfos Eowb gkto gbKN o{g Bro dk ezw gqrsh nXhB j? . fJjBK Eowb gkto gbKNK s'A fJbktk e[ZM gD fpibh gkto gq'i?eN fit/A fe ;kjg[o ezvh ( 206 w?rktkN), w[e/ohnK jkJhvb u?Bb ;N?iF III ( 50 w?rktkN) ns/ ;kjg[o ezvh n?e;N?B;B gkto (55a5 w?rktkN) s/ th ezw ;[o{ ehsk ik u[Zek j? . w[e/ohnK jkJhvb gq'i?eN ;N?i-II ( 18 w?rktkN) dk gfjbk :{fBN i{B 2013 ns/ d{ik :{fBN ;szpo 2013 ftZu ezw eoB dh ;zGktBk j? . fJjBK gq'i?eNK s/ ezw w[ezwb j'D T[gozs oki d/ fpibh T[sgkdB ;wZoEk ftZu tkXk j' ikt/rk . 2a3

w[Zy nrKjtX{ edw fit/A fe xZN t'bN/i ftsoD y/so s'A T[Zu t'bN/i ftsoD y/so

ftZu spdhb eoBk , Bt/A ezg?;No brkT[Dk, fpibh ygsekoK d/ xoK pkjo whNoK dh f;cfNzr, ftsoD gqDkbh Bz{ wip{s eoBk, nkN'w?fNv whNo ohfvzr Bz{ brkT[Dk (J/an?wankoa), fi; Bkb 800 w?rktkN dh ghe fvwKv ftZu ewh j'Jh j? ns/ g{o/ ;kb 1000 whbhnB :{fBN; dh pZus j'Jh j? . ;ko/ fgzv ns/ fgzvK d/ tkNo toe; Bz{ nopB g?NoB ;gbkJh Bkb i'fVnk ik u[Zfenk j? . eJh edw fit/A nkJhaNhabkr{ eoB , rqkje ;/tk e/Ado , ;gkN fpfbzr, wbNhgb fpb g/w?AN T[gG'rsktK dhnK ;/tktK ftZu ;[Xko fbnkT[D bJh bkr{ ehshnK ik ojhnK jB . 2a4

oki ;oeko tZb'A T{oik d/ BftnkD :'r ;o'sK s'A fpibh d/ T[sgkdB bJh gq'rokw dh

fJZe bVh dh ;[o{nks ehsh rJh j? . ;oeko B/ “ fBT{ ns/ ohfBT{J/pb gkfb;h nkc nBoih2012 :” nfX;{us ehsh j? . fJ; gkfb;h nXhB pkfJT[ wk; gkto T[sgkdB ns/ ;{oih T[sgkdB s/ i'o fdzd/ j'J/ oki ftZu fofBT{J/pb T[oik d/ y/so d/ ftek; Bz{ gfjb fdZsh rJh j?. BthA n?Bankoa;haJhagkfb;h , 2012 sfjs ;kwb Nhu/ 1000 w?rktkN ;'bo gkto T[sgkdB dk tkXk , 600 w?rktkN pkfJU[ wk; gkto, 500 w?rktkN e'-iBo/;B, 250 w?rktkN wkJheo' jkJhvb ns/ 50 w?rktkN ;fjoh ns/ T[d:'fre m'; ftnoE Bkb T{oik dh ;wZoEk ftZu 2022 sZe tkXk eoBk j? . fpibh fpibh gbKN dh ;Ekgs ;woZEk 2H5

;kb 2011-12 (nkoih) ftu fpibh T[sgkdB bJh ;Ekgs gbKNK dh ;woZEk

5026 w?rktkN d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 (;'X/ gbkB) ftu 5036 w?rktkN j'D dk nB[wkB j? . ;kb 2012F13 (;'X/ gbkB) ftZu ;Nhw ns/ jkJhvo' gbKNK dh ;woZEk eqwtko w?rktkN ns/ 2406 w/rktkN j?. (;koDh 2a1)

60

2630

gbKN b'v c?eNo 2H6 Eowb gkto gbKNK okjhA ;kb 2011F12 (nkoih) d/ 83H08 gqshôs d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 d"okB (;'X/ gbkB) 81H66 gqshôs gbKN b'v c?eNo j/'D dk nB[wkB j?. ( ;koDh 2H2) T{o÷k dh T[gbZpXsk 2H7

;kb 2011-12 (nkoih) ftu 43943 fwbhnB feb'tkN xzN/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012-13

(;'X/ gbkB) d"okB oki ftu e[b T{oik dh T[gbZpXsk 39428 fwbhnB feb'tkN xzN/ j' ikD dk nB[wkB j?. ;kb 2012-13 (;'X/ gbkB) d"okB jkJhvo' ns/ ;Nhw$Eowb gbkNK s'A fpibh T[sgkdB eqwtko 8555 ns/ 18812 fwbhnB feb'tkN xzN/ eoB dk Nhuk j?. ;kb 2012-13 (;'X/ gbkB) ftZu 12061 fwbhnB feb'tkN xzfNnK dh fpibh j'o tZy-2 okiK d/ gkto gbKNK s'A yohd eoB dk nB[wkB j?. (;koDh 2H3) 2a8

T{o÷k d/ ftek; gq'rqkw ftu Eowb gkto ns/ gD fpibh ftek; d/ w[Zy ;kXB jB.

gDFfpibh y/so ftu nfs S'N/ gD ôesh d/ gq'rqkw Bk f;oc bkj/tzd jB pbfe tksktoD d/ nB[e{b BftnkD :'r T{oik gq'rokw th jB. gzikp BfjoK s/ T[gbpX S'N/ MofBnK d/ ;o'sK s'A T[Zfus bkG b? fojk j? . ;kb 2012F13 (;'X/ gbkB) d"okB wkJheo' jkJhvb gkto gq'i?eN s'A 8 fwbhnB feb'tkN xzN/ gkto fsnko eoB dk Nhuk fwfEnk frnk j?. T{o÷k dh fteoh 2H9

fgSb/

;kb

d"okB

e[Zb

t/uh

j'Jh

fpibh

ftu'A

T[d:'fre

ns/

y/shpkVh

y/so ftu ygs 62H66# d/ w[ekpb/ ;kb 2012-13 ( ;'X/ nB[wkB) d"okB 63H69# j'D dh nk; j?. ;kb 2011-12 d""okB (nkoih )e[Zb t/uh rJh fpibh ftu'A xo/b{ y/so bJh yohdh 25H16 # d/ w[ekpb/ ;kb 2012-13 (;'X/ nB[wkB) d"okB 25H 21# yohd eoB dh nk; j?. tZyFtZy e?N/rohnK d/ T[gG'rsktK B{z t/uh T{oik dh gqshôssk ;koDh 2a4 ftu fdsh rJh j? . gqsh :{fBN n";s nkwdB 2H10

fgSb/ ;kbK d"okB fpibh d/ T[sgkdB dh gqsh :{fBN n";s bkrs B{z gqsh :{fBN

n";s nkwdB Bkb s[bBk eoB s'A fJj ;kps j[zdk j? fe gzikp oki gkto ekog'o/;B fbwfNv brksko xkN/ ftu ik fojk j?. tZyFtZy ;kbK d"okB gqsh :{fBN n";s nkwdB ns/ bkrs j/m fdZsh ;koDh ftu do÷ j?.

61

pke; 9 L fpibh dk nkwdB$you (gqsh :{fBN)

;kb

gqsh :{fBN n";s nkwdB (o[gJ/)

gqsh :{fBN n";s bkrs (o[gJ/)

2006-07(J/)

2a 95*

3a75

2007-08 (J/)

3a 27*

3a95

2008-09 (J/)

3 a45*

3a 97

2009-10 (J/)

3 a51*

4 a12

2010-11 (gh)

3 a94 *

4 a79

* o/N ygsekoK dhnK tZy tZy ;q/DhnK B{z fdZsh ikD tkbh ;pf;vh ôkwb eoB T[gozs eZfYnk frnk j?. (J/) - n;b (gh) - nkoih 2H11

;kb 2011F12 (nkoih) d"okB gqsh :{fBN n";s nkwdB xo/b{ ygsekoK, tgkoe,

gpfbe bkJhfNzr ns/ T[d:'fre, y/soK s'A eqwtko 3a77, 5a81, 6a 24 ns/ 4a86 o[gJ/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 (;'X/ nB[wkB) bJh fJBQK y/soK Bkb ;pzXs nzeV/ 4a17, 6H12, 6H12 ns/ 5H 81 o[gJ/ j'D dk nB[wkB j?. ft;Eko ;koDh 2a5 ftu doi j?. fpibh Bkb ubD tkb/ fNT{pt?b 2H12 tX/o/ MkV d/D tkb/ phiK ns/ o;kfJDe ykdK dh tos'A j'D ekoB f;zukJh dhnK ;j{bsK dh wzr pj[s tZX rJh j?. tZXh wzr B{z Bt/A fNT{pt?b$gzg ;?NK B{z fpibh d/ e/ g{ok ehsk ik ;edk j?. ;kb 2011F12 d"okB 20007 fNT{pt?bK dk fpibheoB ehsk frnk. fi; Bkb oki ftu fpibh Bkb ubD tkb/ fNT{pt?bK dh e[b frDsh 1163274 j' rJh j?. fpibh Bkb ubD tkb/ fNT{pt?bK ;pzXh ;kbtko nzeV/ ;koDh 2H6 ftZu doi jB. ;zuko ns/ fpibh dh tzv d"okB B[e;kB 2H13 ;zuko ns/ tzv y/so tZb ftô/ô fXnkB d/D dh ÷o{os j?. gzikp oki gkto ekog'o/ôB fbwNv d/ nB[wkB nB[;ko ;kb 2011F12 (nkoih) d"okB ;zuko ns/ tzv xkNk (seBheh ns/ r?o seBheh) 17H42 gqshôs ;h ns/ ;kb 2012-13 (;'X/ nB[wkB) d"okB xZN e/ 17H00 gqshôs j'D dh nk; j?. oki ftu fJBQK xkfNnK B{z g{ok eoB dh pj[s rz[ikfJ; j?. fJjBK 62

xkfNnK s'A pukJh j'Jh T{o÷k T[gbpXsk ftu tkXk eo/rh. nrb/ d' ;kbK ftZu NoK;fw;B ns/ fv;NohfpT{;B f;;Nw Bz{ ngrq/v eoB s/ 5700 eo'V o[gJ/ you ehs/ ikDr/ . g?No'b gdkoEK dh ygs 2H14

;kb 2011F12 (nkoih) d"okB g?No'b dh ygs 490594 fwH NB j' rJh i' fe

2010F11 Bkb'A 16a82 gqshôs xZN ;h. ;kb 2011F12 (nkoih) d"okB jkJh ;ghv vh÷b dh ygs 3109249 whH NB j' rJh i' fe ;kb 2010F11 Bkb'A 5H88 gqshôs tZX ;h. ;kb 2011F12 (nkoih) ftu fwZNh d/ s/b dh ygs fgSb/ ;kb d/ w[ekpb/ 4H43 gqshôs xZN rJh ;h. n?bHghHihHe[B?eôBK dh frDsh 2010F11 ftu 53H38 bZy ;h i' fe ;kb 2011F12 (nkoih) ftu 55H43 bZy j' rJh . (;koDh 2H7) pkfJU r?; gbKN 2H15

pkfJU r?; gbKN fdjksh fJbke/ ftu ;kø ;[Eoh ns/ X{zJ/A ofjs T{oik jh gqdkB BjhA

eod/ pbfe c;b dh g?dktko tXkT[D bJh BkJhNo'iB Gog{o ykd th g?dk eod/ jB. ;kb 2011F12 ftZu gzikp T{oik ftek; J/iz;h (g?vk) tb'A 12123 pkfJU r?; gbKN brkJ/ jB. (;koDh 2H8). ;'bo Eowb gqDkbh 2H16

;{oih T{oik dk w[Zy wzst ;'bo T{o÷k B{z tZyFtZy skgwkBK s'A T{o÷k ftu pdb e/

;'bo Eowb gqDkbhnK d[nkok T{o÷k dhnK ÷o{osK B{z nB[g{oe eoBk j?. ;{oih Eowb ft;Eko g'qrkw nXhB ;kb 2011-12 d"okB gzikp T{oik ftek; J/iz;h (g?vk) d[nkok 1016 ;'bo ;NohN bkJhNK brkJhnK rJhnK ;B . (;koDh 2a9)

63

64

3

T[d:'r

T[d:'rheoB nkofEesk d/ ftek; bJh wjZstg{oB G{fewk fBGkT[dk j?. T[d:'fre ;?eNo d/ e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB ftu nfXe :'rdkB Bkb T[sgkdB ftu s/i tkXk j[zdk j?. ns/ BshiB finkdk o[irko d/ w"e/ g?dk j[zd/ jB. ;z;kfoe wzdh d/ o[MkB ns/ oki ftZu ;[yktK T[d:'fre wj'b ;Ekfgs eoB bJh oki ;oeko B/ T[d:'fre Bhsh 2009 bkr{ ehsh j?. fJ; Bhsh dh w[Zy e'f;; ;oeko fB:zsoD B{z xNkT[Zd/ j'J/ ;fj:'rh dk o'b ndk eoB d/ BkbFBkb fB:ws T[gktK dh pkjoh ;kXBK s' T[gbpZXsk eoBk th j?. T[d:'fre p[fBnkdh YKu/ d/ ftek;, w"i{dK T[d:'rK bJh T[d:'fre ;[XkoK B{z bkr{ eoB, ;{uBk seBhe, frnkB ns/ y/sh nXkfos T[d:'rK d/ ftek; bJh ft;/; fonkfJsk fdzd/ j'J/ Bt/ g{zih fBt/;a eokT[D bJh T[gokfbnK tZb ft;/; fXnkB th fdsk frnk j?. 3H2 oki ;oeko B/ yk; nkofEe y/soK d/ ftek; dh ;j{bs bJh ;g?;b fJeB'few i'B n?eN, 2009 pDkfJnk j?. fJ; n?eN nXhB oki d/ ;ko/ eoK, wfj;{bK, ;EkfBe eoK, T[rokjhnK, n;Nkw fvT{Nh, ofi;No/;B ch; ns/ ;wkfie ;[oZfynk eo i' yk; nkofEe y/so bJh iwhB yohdD s/ bZrdk ;h iK fJBQK y/soK ftZu iwhB$gbkN yohdD iK gfjbh spdhbh s/ brdk ;h s'Z S'N fdZsh rJh j?. Gkos ;oeko tb'Z 17 yk; nkofEe gq'i?eN gqtkB ehs/ rJ/ jB. 2 nkofEe y/so gfjbK jh nfX;{fus ehs/ ik u[Ze/ jB. 3H3 oki ;oeko B/ Gzvko yohd ;z;Ek ftu gkodo;sk :ehBh pDkT[D ns/ fJ; dcso okjh ;oekoh yohdK ftu fBg[zBsk fbnkT[D bJh JhFgq'feT[ow?N gqDkbh bkr{ ehsh rJh j?. 3H4

p/Fo[irko ns/ g/v{ n"osK B{z ;esh;kbh pDkT[D bJh ns/ T[BQK dh nkofEe nkikdh

:ehBh pDkT[D bJh oki ;oeko B/ eZgVk T[d:'rK ftZu oks dhnK f;cNK d'okB n"os ekfwnK B{z o[irko d/D bJh gqtkBrh fdZsh j?, p;os/ fe fJ; wzst bJh ;oeko tZb' fBoXkos ;[oZfynk ;pzXh rkJhv bkJhBK ns/ j'o g?okwhNoi T[d:'fre fJekJhnK tb' g{o/ ehs/ ikDr/. 3H5

oki ;oeko, ftZu tZy tZy fe;w d/ T[d:'rK bJh T[d:'r B{z y'i ns/ ftek; ;j{bsK

gqdkB eoB, bkrs ehwsK ftu xNkT[ eoB tk;s/ ns/ nzsook;Noh wzvh ftZu w[ekpbk eoB :'r pDkT[D bJh ebZ;No gq'i?eNK dh gqtkBrh bJh Gkos ;oeko Bkb g?oth eo ojh j?. Gkos ;oeko tb'A ibzXo fty/ 79H49 eo'V o[gJ/ dh gqki?eN bkrs tkb/ j?Av N{bi eb;No B{z gfjbK jh gqtkBrh fdZsh ik u[Zeh j?. fJ; gq'i?eN bJh 17H48 eo'V o[gJ/ dh gfjbh fe;s Gkos ;oeko tZb'A obhi ehsh ik u[Zeh j?. oki ;oeko tb'Z wkJheo', S'/N/ ns/ wZXw T[d:'rK bJh 37 T[d:'fre eb;NoK dh gqtkBrh bJh Gkos ;oeko B{z sithia G/ih rJh j? fJBQK ftZu'Z 26 sithiK Gkos ;oeko tb'Z gqtkB ehshnK ik u[ZehnK jB. 3H6 oki ;oeko B/ Gkos ;oeko Bkb fpjko ftZu ;'B Bro s'Z fdZbh sZe Jh;NoB o{N co/N e'ohv'o B{z gzikp ftZu b[fXnkDk sZe tXkT[d bJh ;cbskg{ote g?oth ehsh j?. fJ; e'ohv'o B{z nzfwqs;o sZe tXkT[D bJh ns/ t?;NoB co/N e'ohv'o Bkb i'VB bJh th p/Bsh ehsh rJh j? 65

tkrjk pkovo okjhZ nk:ksFfBo:ks gqwkfDs t;s{nK dh fb;N tXkT[D bJh th Gkos ;oeko Bkb wkwbk brksko T[mkfJnk ik fojk j? sK i' fJ; o;s/ oKjhZ tZX t;s{nK d/ tgko B{z gqtkBrh fwb ;e/. bZrGZr 300 J/eV iwhB ftZu w[jkbh J/no g'oN B{z nzsook;Noh gZXo sZe gZdFT[Bs ehsk ik fojk j?. 3H7 gzikp bx{ T[d:'r fBo:ks ekog'o/;B fbwfNv (ghHn?;HnkJhHJhH;hH) B/ oki ftu fJe tXhnk T[d:'fre p[fBnkdh YKuk ns/ fJ; d/ oZy oykt bJh gzikp ;oeko B/ gzikp ekwB fJzBcok;Noeuo (o?r{b/;B n?Zv w?BNhB?Z;) n?eN 2012 bkr{ ehsk frnk. j[D, jo/e T[d:'fre J/ohnk iK c'eb g[nkfJzN dh n?;';hJ/;B ekwB c?;fbNh ns/ fJzBcok;Noeuo dk ezw nkgD/ gZXo s/ eo ;edh j?. 3H8 w?rk gqki?eNK B{z T[s;kj d/D dh gqDkbh ftzu gkodo;sk fbnkT[D bJh nfij/ gqki?eNK bJh ekoiftXhnK, ;osK ns/ fonkfJsK dk fwnkoheoD ehsk frnk j? ns/ 6H11H2007 s'Z bkr{ ehsk frnk j?. 6H11H2007 s'Z pknd nzdkiB 52,614H12 eo'V o[gJ/ d/ fBt/; tkb/ 98 gqki?eNK B{z wzBi{oh fdZsh rJh j?. 3H9 fGzBFfGzB okiK ftZu pj[gZyh T[d:'fre ftek; B{z :ehBh pBkT[D bJh gzikp ;oeko tb'Z Gkos ;oeko B{z p/Bsh ehsh j? fe T[; B{z ;ko/ okiK d/ ;kXBk dk fJe pfbT{ fgqzN fsnko eoBk ukjhdk j? ns/ T[; s/ fJe B?;Bb fJzv;Nohnb fvt?bgw?ZN gkfb;h nXkfos j'Dh ukjhdh j?. fijV/ okiK ftZu gkDh fJZe e[dosh ;kXB j? T[E/ jkJhvb gkto gqki?eN ns/ N{foiw gq'i?eNK B{z bkG w[jZJhnk eotkJ/ ikD/ ukjhd/ jB. fJ;/ soQK fijV/ oki j'o yfDi gdkoEK ns/ ykBk ftZu Gog{o jB, fJbQK ;kXBK B{z fJBQK okiK ftZu jh tosD ;pzXh ;jkfJsk eoBh ukjhdh j? gzikp fijVk fe w[Zy s"o s/ y/shpkVh ns/ iwhB Bkb fxfonk ns/ uzr/ wB[Zyh t;hfbnK tkbk oki j?, B{z fJ; dh G{r'fbe dk ns/ fJ; dhnK ;woEktK B{z fXnkB ftZu oZyd/ j'J/ ;jkfJsk fdZsh ikDh ukjhdh j?. tZv/ ns/ dofwnkB/ gZXo dhnK fJekJhnK 3H10 ;kb 2011F12 d"okB oki ftZu tZv/ ns/ dofwnkB/ T[d:'fre :{fBNK dh frDsh 450 ;h fiBQK d[nkok 45000 eo'V o[gJ/ d/ fBt/; Bkb 2H50 bZy ftneshnK B{z o'irko fdZsk ns/ 95000 eo'V o[gJ/ dh bkrs dk T[sgkdB j'fJnk. ;kb 2012F13(nkoih) d"okB fJbQK fJekJhnK dh frDsh tZX e/ 475 j' rJh fiBQK d[nkok 50000 eo'V o[gJ/ d/ fBt/; Bkb 10,5000 eo'V o[gJ/ d/ T[sgkB ;fjs 2H70 bZy ftneshnK B{z o'irko fdZsk ikt/rk. (;koDh 3H1) S'N/ gZXo dhnK fJekJhnK 3H11 ;kb 2011F12 d"okB fJjBK T[d:'fre :{fBNK dh frDsh 170000 ;h fijBK d[nkok 9000 eo'V o[gJ/ dk fBt/; j'fJnk fi; Bkb 10H40 bZy ftneshnK B{z o'irko fdZsk frnk ns/ 60,000 eo'V o[gJ/ w[Zb dk T[sgkdB ehsk frnk. ;kb 2012F13(gh) d"okB fJjBK 66

fJekJhnK dh frDsh tZX e/ 172000 j' rJh j? fijBK d[nkok 9400 eo'V o[gJ/ d/ fBt/; Bkb 10H60 bZy ftneshnK B{z o'irko w[jZJhnk eotkfJnk frnk ns/ 64000 eo'V o[gJ/ dk T[sgkdB ehsk frnk. (;koDh 3H2) n?c{b?N NohNw?ZN gbKN 3H12 oki ;oeko T[d:'r dh gqd{f;s gkDh dh ;wZf;nk B{z d{o eoB bJh b[fXnkDk d/ ozrkJh T[d:'r bJh 2 ;KM/ n?c{b?N NohNw?ZN gbKN(;h Jh Nh gh) ;Ekgs eoD ftu wdd eo ojh j?. skig[o ;Ve s/ b[fXnkDk fty/ fJe ;h Jh Nh gh 117 n?w n?b vh dh ;woZEk ;Ekfgs ehsk ik fojk j? ns/ 15 n?w n?b vh d{ik ;h Jh Nh gh pjkdoek o'v, b[fXnkDk fty/ ;Ekfgs ehsk ik fojk j?. gzikp oki n?ro' fJzv;Nohi ekog'o/;B (ghHJ/HnkJhH;hH) 3H13 gzikp n?ro' y/shpkVh Bkb i[VhnK gq';?f;zr fJekJhnK B{z wZdd d/D ftu o[ZMh oki ;oeko dh B'vb J/iz;h j?. gzikp n?ro' nkdo; T[d:'rK dh gfjukD eoB T[gozs T[BQK bJh siop/eko ;bkjekoK s'Z gqki?eN fog'oN fsnko eotk e/ nkdo; T[dweosk d/ s'o s/ wkBsk fdzdk j? ns/ T[BQK B{z GkJhtkb d/ s"o s/ iK gpfbe y/so ftu gqki?eN brkT[D bJh wZdd eodk j?. fJj ekog'o/;B fJBQK gqki?eNK dh g{zih ftu th fjZ;k gkT[Zdh j? ns/ fJ; dk e[Zb g{zih ftu 11 gqsh;s s'Z 26 gqsh;s sZe fjZ;k j?. fJ; s'Z fJbktk gzikp oki n?ro' fJzv;Nohi ekog'o/;B T[dweosktK B{z ndko/ B{z mhe ;w/Z d"okB ;Ekfgs eoB d/ wzst Bkb gqtkBrh, bkfJ;z; ns/ gofwN gqkgs eotkT[D ftu th wdd eodk j?. gzikp n?ro' ekog'o/;B B{z y/shpkVh T[sgkdB, e?wheb coN/bkJhio ns/ pkrpkBh d/ y/so ftu 705 eo'V o[gJ/ d/ fBt/; Bkb 44 n?ro' gqki?eN bkr{ ehs/ jB. fJj gqki?eN gqkJht/N ezgBhnK d[nkok ;Ekgs ehs/ ik oj/ jB. gzikp n?ro' n?wgktov ew/Nh B{z n?ro' w?rk gqki?eNK ftu gqkJht/N fBt/;eK B{z wdd d/D bJh th ;/tktK gqdkB eodk j?. w?rk gqki?eN ;ehw nXhB gzikp n?ro' B/ 6367 eo'V o[gJ/ dh bkrs tkb/ 57 gqki?eN gqtkB ehs/ jB. fJj gqki?eN gqkJht/N ezgBhnK d[nkok brkJ/ ik oj/ jB. fJBQK gqki?eNK ftu j[D sZe 2000 eo'V o[gJ/ dk fBt/; j'fJnk j?. gzikp ;{uBk ns/ ;zuko seBheh fBrw(fJBc'N?e) 3H14 gzikp fJBc'N?e B/ feZs/ ftu T[d:'fre fJe'f;;Nw dh gqc[bsk ns/ fe;w B{z ikoh oZyD d/ wzst Bkb fJe (fJBe[b/;B ;?No) ;Ekgs ehsk j?. 12000 tor c[N d/ fJbke/ ftu c?fbnk fJj e/do gzikp ewBhe/;B N?eBkb'ih gkoe w[jkbh fty/ ;fEs j?. fJj fJBe[p/;B e/do gbr n?v gb/ ;j{bsK, ;KM/ ekBcoz; jkb, ;{uBk seBheh ns/ ;zuko ;j{bsK, N?bhc'B ns/ tkJh; w/b bJh p[fBnkdh YKuk gqdkB eodk j?. n?;HNhHghHnkJh nXhB 55 eo'V o[gJ/ dh bkrs tkbk brGr 1H40 bZy tor oki dh gZeh T[;koh tkbk fJe ;N/N nkc nkoN 67

fJBe[p/;B e/do w[jkbh fty/ ;Ekfgs j' fojk j?. fi; bJh 4965H27 tor oki oepk oki ;oeko tb' fdZsk frnk j?. wkB:'r e/doh ;zuko ns/ ;{uBk seBheh wzsoh ih d[nkok n?;HNhHghHnkJhH fJBe[p/;B e/do dk Bhj gZEo fwsh 6F8F2012 B{z oZfynk frnk j?. fJj T[dwhnK B{z nkgD/ s"o s/ pdb/ dcso d/ fvikfJB nB[;ko nkgDk tgko ;[o{ eoB bJh fJe fBZxk ;jkok d/t/rk. fJ; e/do ftu ezBNhB, jkb ns/ wB'oziB jkb nkfd dhnK nkw ;j{bsK th T[gbpZX j'DrhnK. 3H15 gzikp ftu'Z ;kcNt/no fBo:ks eoB Bkb fJ; ftZu pj[s ft;Eko j'fJnk j?. ;kb 2010F11 d/ 1565H33 eo'V d/ w[ekpb/ ;kb 2011F12 d'okB 1942H82 eo'V o[gJ/ dk nB[wkBs tkXk foekov ehsk frnk j??. n?;HNhHghHnkJhH ;ehw nXhB n?;HJ/Hn?;H Bro ftu ;kcNt/no fBo:ks eoB tkbhnK :{fBNK dh frDsh 171 g[Zi rJh j?. e/do ;oeko tb' fJe j'o n?;HNhHghHnkJhH e/do gqtkB ehsk frnk j? fi; d/ nzfwqs;o fty/ ;Ekgs eoB dh sithi j?. gzikp oki T[d:'fre ftek; ekog'o/;B fbwfNv (ghHn?;HnkJhHvhH;hH) 3H16 gzikp oki T[d:'fre ftek; fBrw gzikp ;oeko dk ndkok (nzvoN/fezr j?) i' fe oki d/ T[d:'fre ftek; bJh ;z;EkBe ft;Eko eoB d/ y/so ftu bZfrnk j?. fJ; d/ Bkb fJj oki gZXoh ftZsh ;z;Ek d/ s"o s/ th ezw eodk j?. fgSb/ ;w/ d"okB ghHn?;HnkJhHvhH;hH B/ oki d/ ;w[Zu/ T[d:'fre ftek; ftu wjZstg{oB o'b ndk ehsk j? ns/ Gog{o fBt/; eotkT[D d/ :'r j'fJnk j?. Gkt/ jkb d/ ;w/ d"okB fJj ekog'o/;B ftZsh szrh d/ d'o ftu' r[io fojk j? gqzs{ fco th fJj fBt/; fyuD ns/ ezgBhnK ns/ T[dwhnK B{z ;j{bsK d/D bJh e'f;; eo fojk j?. 3H17 r/b (fJzvhnk) fbwfNv (Gkos ;oeko dk ndkok) tb' nB[wkBs 2100 eo'V o[gJ/ dh bkrs Bkb e[dosh r?; gkJhg bkJhB d/ Bkb nkgNheb ckJhto ;zuko f;;Nw fsnko ns/ bkr{ eoB bJh gqki?eN fbnkfJnk ik fojk j? i' fe gzikp oki ftu T[d:'fre ftek; B{z gqc[bs eo/rk. w?;oi r/b fJzvhnk B/ g?No'fbnw ns/ B?uob r?; wzsokbk, Gkos ;oeko dh gqtkBrh Bkb e[dosh r?; bkJhB d/ 5 ;?e;BK bJh ‘n?e;gq?;B nkc fJzNo;N’ wzfrnk j? i' fe dkdohF pktkBkFBzrb dh 583 feb'whNo bzph gkJhg bkJhB bJh j? ns/ fJj gzikp oki d/ ;zro{o, pfmzvk ns/ b[fXnkDk ftu' bzx/rh. gzikp oki gkto ekog'o/;B d[nkok o{gBro(o'gV) bJh fJe r?; s/ nXkfos gqki?eN dh th :'iBk fsnko j?. r?; gkJhg bkJhB gfjbK jh r/b fJzvhnk fbwfNv tb' r?; bkJhB ftSkJh ik u[Zeh j?. fi; dk T[dxkNB wkB:'r gqXkB wzsoh ih tb' 23F3F2012 B{z ehsk frnk j?. fJj gzikp oki d/ gfNnkbk, cfsjrVQ ;kfjp, b[fXnkDk, poBkbk, w'rk, pfmzvk, n?;HphHn?;H Bro, jf;nkg[o ns/ o{gBro fifbnK ftu' bzx/rh. 3H18 ;oeko B/ 21,500 eo'V o[gJ/ dh bkrs Bkb r[o{ r'fpzd f;zx ohckJhBoh gqki?eN B{z ;w/ f;o g{ok eoBk ns/ ukb{ eoBk :ehBh pDkfJnk j?. fJ; gqki?eN B{z fJe ;KMk T[geow ezgBh n?uHghH;hHn?bH fwZsb n?Boih fbwfNv tb' ;Ekfgs ehsk frnk j?. fJj gq'i?eN fgSb/ ;kbK s' 68

nX{ok fgnk ;h B{z w"i{dk ;oeko B/ s/ih Bkb bkr{ ehsk j?. fJj ohckJBoh fcT{b nkfJb (vhib, g?No'b nkfd) s' fJbktk T[u ro/v dk g?No'fbnw gq'veN fit/ fe n?bHghHihH BkgEk, g?No'b, vhib, jtkJh ijkiK dk s/b, c{v ro/v je;/Bk g?Ne'e fsnko eo/rh. ohckJhBoh g'bhgo'ghbhB, th fsnko eo/rh i' fe vkT{B ;Nohw s/ g?Nobhnw$g'bhgo'ghbhB s/ nXkfos ;wkb ns/ whvhnw ;e/b n?NogqkJhfii B{z T[s;kfjs eo/rh. oki ;oeko, Gkos ;oeko dh gbk;fNe gkoe; gkb;h nXhB fockfJBoh d/ Bidhe gbk;fNe gkoe ;Ekfgs eoB dh gqfefonk ftu j?. gzikp bx{ T[d:'r fBo:ks ekog'o/;B fbwfNv (ghHn?;HnkJhHJhH;hH) 3H19 fgSb/ e[M ;kbK ftZu T[d:'r d/ fBo:ks dh ekor[ikoh tXh j?. fJj ;kb 2009F10 d"okB 15,972H48 eo'V o[gJ/ ns/ ;kb 2010F11 d"okB 17,429H76 eo'V o[gJ/ ;h ns/ 2011F12 d"okB fBo:ks ftu 21,301H55 eo'V dk tkXk j'fJnk j?. nZr' fJj T[whd ehsh iKdh j? fe ;kb 2012F13 d"okB T[d:'fre t;sK dh fBo:ks tZX e/ 24,000 eo'V o[gJ/ (nkoih) j' ikt/rh. 3H20 eg{oEbk fty/ fJzN/ro/fNv fJzv;Nqhnb few;v :{i gkoe ;Ekfgs eoB bJh ghHn?;HnkJhHJhH;hH B{z 226H04 J/eV ;oekoh iwhB gfjbk jh nbkN ehsh rJh j?.T[;koh dk ezw jZEK ftu b? fnk frnk j? fJ; B{z 31F3-2013 sZe g{ok eo fdZsk ikt/rk. fJj fJzv;Nqhnb gkoe T[d:'rgshnK ns/ nkJhHNhH ;?eNo dh bzp/ ;w/ s' bNe ojh wzr B{z g{ok eo/rh. oki T[d:'fre T[sgkdB ;{ue nze (nkJhHnkJhHghH) 3H21

T[d:'fre T[sgkdB ;{ue nze (nkJhHnkJhHghH) u[D/ j'J/ nkXko ;kb d/ w[ekpb/ fds/

;w/ T[s/ T[d:'fre T[sgkdB d/ o[MkB B{z wkgD bJh nkofEe ftek; dk fJe wjZstg{oB ;ze/se(fJzvhe/No) j?. fJ; ;w/ oki ftu T[d:'fre T[sgkdB ;{ue nze nkXko ;kb 2004F05=100 nB[;ko fsnko ehsk ik fojk j? fi; ftu w?B{c?eufozr, fpibh ns/ y[dkJh ;?eNo ;kwb jB. pke; BzL10 T[d:'fre T[sgkdB ;{ue nze nkXko ;kb 2004F05=100 ;kb

w?Bc?eufozr

fpibh

wkJhfBzr

iBob fJzv?e;

;?eNo 2005F06

109H7

115H7

118H1

111H5

2006F07

114H3

112H5

135H9

113H9

2007F08

123H1

119H7

127H6

122H2

2008F09

121H6

126H1

144H0

123H0

2009F10

126H6

129H9

100H1

127H4

2010F11

133H7

129H0

101H6

132H2

2011F12(gh)

136H2

135H6

102H7

135H9

69

oki ftu 697 ofi;Nov u'DthnK T[d:'fre c?eNohnK d/ nkXko s/ T[d:'fre T[sgkdB ;{ue nze nXko ;kb 2004F05=100 fsnko ehsk frnk fijVk fe 2010F11 ftu 132H2 s' tZX e/ 2011F12 (gh) ftu 135H9 j' frnk. n?B{nb ;ot/ fJzv;Noh (J/Hn?;HnkJhH) 2010F11 3H22 ok;Noh Bw{Bk ;ot/yD ;zrmB tb'Z n?B{nb ;ot/ nkc fJzv;Nohi fijVk fe J/Hn?;HnkJhH d/ Bkw Bkb w;j{o j?, okjh ofi;Nov c?eNohnK dk v?Nk jo ;kb fJeZso ehsk iKdk j?. J/Hn?;HnkJhH 2010F11 nB[;ko gzikp ftu c?eNohnK dh frDsh ;kb 2009F10 d"okB 10262 s'z tZX e/ 2010F11 ftZu 12770 j' rJh j? i' fe 24H44 gqsh;s dk tkXk do;kT[Zdh j?. nuZb g{zih ;kb 2009F10 ftu 2610606 bZy s' tZX e/ 2010F11 ftZu 3399231 bZy o[gJ/ j' rJh i' fe 30H21 gqsh;s dk tkXk do;kT[dh j.? o'irko ns/ B?N t?fbT{ J/fvv ftZu 2009F10 d/ w[ekpb/ 2010F11 ftu 8H31 ns/ 38H30 gqsh;s dk tkXk j'fJnk j?. ft;Eko j/m fby/ N/pb nB[;ko j?L pke; 11 L J/Hn?;HnkJh 2009F10 ns/ 2010F11 nB[;ko s[bBksfwe nfXn?B bVh BzL

wZd

:{fBN

2009F10

2010F11

gqsh;ssk 4$3

0

1

2

3

4

5

1H

c?eNohnK

frDsh

10262

12770

24H44

2H

nuZb g{zih

bZy o[gJ/

2610606

3399231

30H21

3H

w[bkiw

frDsh

568211

615423

8H31

4H

B?N t?fbT{ J/fvv

bZy o[gJ/

1473619

2038076

38H30

70

4 o'÷rko “Generation of jobs for those who are now unemployed and those who will join the labour force in future years is only one, elevate important aspect of the development challenge." Michael P. Todaro ftek; :'iBk dk w[Zy T[d/ô Bk f;oc p/o'÷rkoK d/ p?eb"r Bz{ g{ok eoBk j? pbfe wid{o ;esh d/ Bt/A dkyb/ Bz{ o'÷rko d/ w"e/ gqdkB eoBk th j?. oki ;oeko dk w[Zy wzst gqkJht/N ;?eNo ftu seBheh frnkB dh tos'A Bkb fBt/ô, fJBcok;Neuo d/ ftek; ns/ feZsk w[yh wzvh frnkB d/ ftek; Bkb tkX{ o'÷rko d/ w"e/ w[jZJhnk eotkT[Dk j? fijVk fe oki ;oeko dk jw/ôk jh gfjb d/ nkXko s/ J/izvk fojk j?. fJ; T[d/ô bJh oki d/ B"itkBK dh :'rsk d/ ftek; bJh fJzgbkJ/w?AN iBo/ôB ns/ Nq/fBzr ftGkr B/ o'÷rko d/ tkX/ bJh pj[s ;ko/ gq'i?eN jZE ftu bJ/ jB. o'÷rko 4a2

;kb 2011 d"okB (31F3F2011sZe) ;zrfms y/so (;oekoh ns/ r?o ;oekoh) ftZu

e[Zb 825112 o'÷rko ;h fi; ftZu'A ;oekoh y/so ftZu 488077 (59a15 gqsh;s) ns/ pkeh ofjzd/ 337035 (40H85 gqshôs) gqkJht/N y/so ftZu ;B. (;koDh 4H1) p/o[irkoh 4a3

oki ftZu p/o'÷rkoh dk nkeko rzGho uouk dk ftôk fojk j? . ;kb 2011 d"okB

(30F9F2011) oki d/ o'÷rko dcsoK d/ ukb{ ofi;NoK nB[;ko e[b (gVQ/ fby/ ns/ nBgVQ) B"eoh bZGD tkfbnK dh frDsh 3a62 bZy ;h fJjBK ftZu' 2a53 bZy gVQ/ fby/ ;B. gVQ/ fby/ B"eoh bZGD tkfbnK ftu'A 1a95 bZy (77a23 gqshôs) r?o seBheh ns/ 0a58 bZy (22a77 gqshôs) g/ôktko :'rsk oZyd/ jB. fJj p/o'÷rkoh d/ nzeV/ gzikp ftZu p/o'irkoh dh ;fEsh dk ;jh nB[wkB Bjh jB feT[Afe fJj frDsh T[jBK p/o'÷rkoK dh j? fijBK B/ o'÷rko dcsoK ftZu fe;/ bkj/tzd feZs/ dh Gkb bJh nkgDk Bkw doi eotkfJnk j'fJnk j? . (;koDh 4a2) p/o[÷rkoh GZsk 4H4

oki ;oeko tZb' T[jBK gV/Q/ fby/ ftnZeshnK Bz{ p/o[÷rkoh GZsk fdZsk iKdk j? fiBQK Bz{

e'Jh o'÷rko gqkgs Bjh j'fJnk . ;kb 2011-12 d"okB (31-3-2012) nfij/ 1080 p/o'irko ftnZeshnK Bz{ 14H85 bZy o[gJ/ p/o'÷rkoh GZs/ ti' fdZs/ rJ/ idfe ;kb 2010-11 d"okB 1808 p/o'÷rko ftnZeshnK Bz{ 25H78 bZy o[gJ/ p/o'÷rkoh GZs/ ti'A tzv/ rJ/. 71

p/o[irkoh dh do 4a5

e/Adoh nzeVk ;zrmB,wfB;Noh nkc nzeVk ns/ gq'rokw bkr{ eoB wzsokb/, Gkos

;oeko tZb'A B?;Bb ;?Agb ;ot/ d/ 66t/A okT{Av i'fe i[bkJh, 2009 s'A i{B, 2010 sZe eotkfJnk frnk, d/ nB[;ko gzikp ftZu gqsh jiko fgS/ p/o[irkoh dh do 42 ;h idfe Gkos gZXo s/ fJj do 25 ;h fijVh fe ;otFGkos d/ w[ekpb/ 68 gqsh;s finkdk j?. n"osFwod, g/Av{F;fjoh p/o[irkoh dh do fJ; gqeko j?LF

pke; 12 L gqsh 1000 fgS/ p/o'irkoh dh doL gzikp pBkw Gkos gzikp

Gkos

wZd

g/Av{

;fjoh

e[Zb

g/Av{

;fjoh

e[Zb

g[o;

29

46

35

19

30

22

n"osK

106

104

105

24

70

33

e[Zb

35

53

42

21

37

25

o'irko iBo/;B 4a6

oki ;oeko B"eoh ft;/; t'e/;Bb ;feb tkbhnK No/fBzrK d/ e/ B"itkBK ftZu feZsk w[Zy

o'irko g?dk eoB dhnK e'f;;K eo ojh j? . ;kb 2012-13 d"okB (30-9-2012 sZe) 22 fifbnK ftZu w?B gkto ;ot/ w[ezwb j' u[Zek j? . fJzgbkfJw?AN ofi;No/;B ns/ te?Af;i B'Nhfce/;B vthiB ( Jhankoathan?Bavha) tZb'A 78540 gqkoEhnK d/ Bkw doi ehs/ rJ/, fi; ftZu'A 3606 Bz{ o'irko gqkgs j'fJnk . t'e/;Bb No/fBzr gq'rokw 4a7 fJ; gq'rokw sfjs 2012F13 d"okB (30a11a2012 sZe) ez;Noe;B ;feZb No/fBzr ;?ANo, np[b y[okBk , fibQk ;qh w[es;o ;kfjp B/ ez;No;B ;feZb d/ y/so ftZu 235 :[teK Bz{ No/fBzr fdZsh , NkNk w'No wj[nkDk, fibk ;qh w[es;o ;kfjp B/ tZyFtZy Nq/vK ftZu 261 :[teK Bz{ No/fBzr fdZsh , gzikp g[fb; ;feT[foNh ekog'o/;B B/ 977 T[whdtkoK Bz{ ;feT{foNh ;oft;i Bkb ;pzfXs No/fBzr fdZsh . ;feb fvt?bgw?AN ns/ No/fBzr gq'rokw nXhB n?gob ns/ N?e;NkJhb T[d:'rK Bkb ;pzfXs e'o; n?gob N?e;NkJhb No/fBzr n?Av fvikfJB ;?ANo, y{Bh wkiok, yoV, fibk nihsrVQ oKjh ubkJ/ ikDr/ . 10,500 T[whdtkoK Bz{ ikp Uohn?AfNv ns/ 72

;t?Fo[irko bJh No/Av ehsk ikt/rk ns/ t'e/;Bb rkJhv; ;?ANoK Bz{ oki d/ ofjzd/ 7 fifbnK ftZu ;Ekgs ehsk ikt/rk . 10,000 :[te nkowv c'of;i ns/ g?ok fwbNoh c'of;i ftZu Gosh bJh Nq/Av ehs/ ikDr/ . fJ; d/ Bkb jh wjkokik oDihs f;zx nkowv c'of;i gq?go/Noh fJz;NhfuT{N, oki d/ :[teK Bz{ n?BavhaJ/ ftZu Gosh bJh w[cs No/fBzr d/t/rh. ftd/;h o'irko ns/ No/fBzr fpT{o', gzikp 4a8 ftd/;h o'irko ns/ No/fBzr fpT{o' dk rmB gqkoEhnK Bz{ gqtk; d/ ekBz{Bh sohe/ pko/ ikD{ eotkT[D ns/ Gkos ns/ j'o d/;K d/ gqtk; ;pzXh ekBz{BK pko/ ;[u/s eoB bJh ehsk frnk j?. ;kb 2011-12 d"okB ftd/;h o'irko ns/ No/fBzr fpT{o' B/ 8 fifbnK ftZu 253 gqkoEhnK Bz{ tZy tZy y/soK ftZu No/fBzr fdZsh. ;kb 2012-13 d"okB (30-11-2012 sZe) ftd/;h o'irko ns/ No/fBzr fpT{o' B/ ftd/;h o'irko wkoehN bJh 3900 :[teK Bz{ T[BQK d/ ;feZb nZg ro?v/;B ;pzXh gqhFfvgkouo fdZsh. gzikp ;oeko tZb'A nDFnfXekos gqtk; s/ ekp{ gkT[D bJh wkJhr/qN fo;'o; ;?ANo dk rmB ehsk frnk . wkJhrq/N fo;'o; ;?ANo fJZe j?bg bkJhB ns/ tkeFfJBFekT{A;fbzr d/ s"o s/ ezw eo fojk j? . ;?ANo cko No/fBzr n?Av fJgbkJhw?AN nkc gzikp :{E (;h-gkJhN) 4H9

fJ; gq'rokw nXhB oki ftZu 16 Nq/fBzr e/Ado uZb oj/ jB fiE/ p/o'÷rko B"itkBK Bz{

;[oZfynk ;/tktK$noXF;?fBe pbK ftZu Gosh j'D ns/ fJzv;Noh ftZu o'÷rko$;t? o'÷rko bJh N/qfBzr fdZsh iKdh j? . ;kb 2012-13 (30-11-2012 sZe) ;hFgkJhN B// 7718 :[teK Bz{ fvc?A; c'of;i ns/ ;?ANob g?ok fwbNoh c'of;i ftZu Gosh bJh Nq/Av ehsk. wk; ekT[A;fbzr gq'rokw 4 a10 B"itkBK Bz{ ftfdne ns/ feZskFw[Zyh nrtkJh d/D ns/ ikrqsh g?dk eoB bJh ftGkr tb'A ;kb 2012 d"okB wk; ekT{A;fbzr gq'rokw dk nk:'iB ehsk frnk . fJ; gq'rokw d"okB 1022 ;z;EktK tb'A 196969 B"itkBK Bz{ tZy-2 e'o;K, o'÷rko d/ w"fenK, No/fBzr ;j{bsK ns/ p/o'÷rko :[teK B{z fdZshnK ikD tkbhnK j'o ;j{bsK pko/ nrtkJh fdZsh rJh.

73

74

5

ehwsK

ehwsK ;wki d/ ;ko/ torK B{z gqGkts eodhnK jB ns/ fJ; ;pzXh ehwsK d/ nzeV/ pj[s wjZstg{oB nzeV/ ;wM/ iKd/ jB fijV/ fe nkofEe rshftXhnK ftZu spdhbhnK B{z gqGkfts eod/ jB. ehwsK ftZu spdhbhnK d'jK rshnkswe ns/ s[bBkswe jkbksK ftZu wkghnK iKdhnK jB. :'iBktK bkr{ eoB ns/ BhshnK pBkT[D bJh ehwsK T[go fBrokBh oZyDk pj[s io{oh j?. b'e tzv gqDkbh B{z tZX s' tZX gqGkt;kbh pDk e/ ns/ ekbkpikoh, iwKy'oh ns/ w[Bkcky'oh B{z mZb gk e/, eoK dhnK BhshnK Bkb skbw/b eoe/ e[M jZd sZe ehwsK d/ tkX/ B{z o'eDk oki ;oeko d/ nfXeko y/so ftZu j? . oki ;oeko fJ; :sB ftZu ekch jZd sZe ;cb ojh j?. fgSb/ ;kb s' E'e ehwsK ftZu tkX/ dk o[MkB fojk ;h, id'A fe ;kb 2012-13 ftZu fJj rsh Xhwh j' rJh . ;kb 2011-12 ftZu E'e ehwsk ftZu tkX/ dh do 8H91 gqsh;s ;h ns/ ;kb 2012-13 ftZu (Btzpo-2012 sZe) tkX/ dh fJj do 7H64 gqsh;s B'N ehsh rJh j? . T[gG'rsk Gkn ;{ue nzeK ftZu 2011-12 d"okB 8H42 gqsh;s dk tkXk j'fJnk ns/ ;kb 2012-13 (d;zpo-2012 sZe) ftZu tkX/ dh fJj do 9H99 gqsh;s ojh j? . pke; BzL 13 L ;kb 2012F13 (P) d'okB gqw[Zy ehwsK ;{ue nze dk o[MkB gqsh;ssk

Month

WPI 2011-12 2012-13

CPI-IW 2011-12 2012-13

CPI-AL 2011-12 2012-13

CPI-RL 2011-12 2012-13

ngq?b

9.74

7.50

9.41

10.22

9.11

7.84

9.11

8.01

wJh i{B i[bkJh nr;s

9.56

7.55

8.72

10.16

9.63

7.77

9.63

8.11

9.51

7.58

8.62

10.05

9.32

8.03

9.14

8.54

9.36

7.52

8.43

9.84

9.03

8.61

9.03

8.94

9.78

8.01

8.99

10.31

9.52

9.18

9.71

9.34

;szpo 10.00 nes{po 9.87 Btzpo 9.46 d;zpo 7. 74 iBtoh 6.89 cotoh 7.36

8.07

10.06

9.14

9.43

9.43

9.25

9.93

7.45

9.39

9.60

9.36

9.85

9.73

9.84

7.45

9.34

9.55

8.95

10.31

9.14

10.47

-

6.49

11.17

6.37

11.33

6.72

11.31

-

5.32

-

4.92

-

5.27

-

-

7.57

-

6.34

-

6.68

-

wkou

7.69

-

8.65

-

6.84

-

7.19

-

Average:

8.91

7.64

8.42

9.99

8.23

9.15

8.38

9.39

75

E'e ehwsK dk ;{ue nze 5H2 E'e ehwsK dk ;{ue nze E'e t;s{nK dhnK ehwsK d/ o[MkB s/ nXkos j?. oki gZXo dk E'e ehwsK dk ;{ue nze 21 iokfJsh ns/ 50 y/shpkVh ns/ r?o iokfkJsh t;sK dhnK ehwsK d/ o[MkB s/ nkXkfos j? id fe fJ; d/ w[ekpb/ ok;Noh gZXo dk w[ZYbhnK t;sK dk ;{ue nze fi; ftZu w[Zy s'o s/ iokfJsh t;sK jB, dhnK ehwsK d/ o[MkB s/ nkXkfos j?. gzikp dhnK E'e ehwsK dk ;{ue nze ( nkXko 1979F80 s'A 1981F82 =100) ;kb 2011F12 ftZu j'J/ 7H9 gqsh;s tkX/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 (iBtoh-2013 sZe) ftZu 8H0 gqsh;s tkXk B'N ehsk frnk. ok;Noh gZXo s/ w[ZYbhnK t;sK dk E'e ehwsK dk ;{ue nze (nkXko 2004F05=100) fi; ftZu w[Zy s'o s/ iokfJsh t;sK ;kwb jB, ;kb 2011F12 ftZu j'J/ 9H8 gqsh;s tkX/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13(d;zpo,2012 sZe) ftZu 9H0 gqsh;s tkXk B'N ehsk frnk. (;koDh 5H1) fJj d' ;{ue nze Gkt oki gZXo ns/ ok;No gZXo d/ E'e ehwsK d/ ;{ue nze g{oh soKQ Bkb s[bBkswe BjhA jB feT[Afe bJhnK rJhnK t;sK ns/ nkXko ;kb ftZu pj[s nzso j? . T[gG'rsk Gkn ;{ue nze 5H3 T[gG'rsk Gkn ;{ue nze ;zrfms y/so d/ T[d:'fre ekfwnK dhnK T[iosk B{z ;'XD ns/ wfjzrkJh GZsk fBoXkos eoB bJh tos/ iKd/ jB. ;kb 2011-12 ftZu gzikp d/ u[D/ j'J/ 6 T[d:'fre e/AdoK ftZu ekfwnK d/ n";s T[gG'rsk Gkn ;{ue nzeK (nkXko 1987=100) ftZu 12H5 gqsh;s dk tkXk B'N ehsk frnk j? ns/ ;kb 2012F13 (iBtoh,2013 sZe) ftZu tkX/ dh fJj do 16H0 gqsh;s j' rJh j? . ok;Noh gZXo s/ T[gG'rsk Gkn ;{ue nzeK ftZu ;kb 2011F12 d"okB 7H9 gqsh;s tkX/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012F13 (iBtoh, 2013) ftZu 10H4 gqsh;s tkXk B'N ehsk frnk j?. (;koDh 5H2) fJj d' ;{ue nze Gkt oki gZXo ns/ ok;Noh gZXo s/ T[gG'rsk Gkn ;{ue nze g{oh soKQ Bkb s[bBkswe BjhA jB, feT[Afe bJhnK rJhnK t;sK ns/ nkXko ;kb ftZu pj[s nzso j? . io{oh t;sK dhnK gqu{B ehwsK 5H4 u"Dthnk 10 io{oh t;s{nK ftZu' fgnki B{z SZv e/ pkeh ;kohnK t;sK dhnK ehwsK dh n";s gqu{B ehwsK ;kb 2011 d/ w[ekpb/ ;kb 2012 ftZu tXhnK jB . nkb{ ns/ ekb/ S'fbnK ftZu fJj tkXk 18H40 gqsh;s ns/ 12H67 gqsh;s sZe B'N ehsk frnk . id fe fgnki dh n";s ehws 4H04 gqsh;s sZe xNh j? . nkb{ ns/ ekb/ S'fbnK dh tZX s' tZX ns/ xZN s' xZN ehws eqwtko 16H65 , 12H95 ns/ 56H45 ,46H35 o[gJ/ gqsh feb'rqkw ;h . (;koDh 5H3)

76

xZN' xZN T[iosK 5H5 gzikp ftZu iokfJsh wid{oK dhnK xZN' xZN T[iosK dhnK doK ftZu ;kb 2011 ftZu 8H39 gqsh;s tkX/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012 ftZu 30H86 gqsh;s dk tkXk j'fJnk j?, ekohro wid{oK dhnK xZN' xZN T[iosK dhnK doK ftZu ;kb 2011 ftZu 5H58 gqsh;s tkX/ d/ w[ekpb/ ;kb 2012 ftZu 12H61 gqsh;s dk tkXk B'N ehsk frnk. (;koDh 5H4) ;kb 2012F13 d"okB iokfJs ns/ ekohro wid{oK dh wid{oh ftZu pj[s finkdk tkXk j'D dk w[Zy ekoD t/fii dk ohtkfJi j'Dk j//? . wid{oh dhnK doK ;koDh 5H4 ftZu ft;Eko Bkb do;kJhnK rJhnK jB.

77

78

6

ftZs, p?fezr ns/ foD

oki tb'A ftZsh ;fEsh B{z ;[XkoB bJh brksko e'f;;K ehshnK rJhnK. 13t/A ftZs efw;B dhnK f;cko;K nB[;ko gzikp dk T[d/; wkbh ;[szbB B{z gqkgs eoe/ e[Zb oki xo/b{ T[sgdkB d/ ftsh xkN/ B{z 3# ns/ oki d/ w"i{dk eoi/ dh gqsh;ssk o/;' B{z xNk e/ 2014F15 ftZu 38H7# sZe fbnkT[Dk j?. oki ;oeko wkbh xkN/ B{z d{o eoB dh wjZssk B{z ikDdh j? sK fe oki dh soZeh tk;s/ ;kXB n;kBh Bkb fwb ;eD. oki d/ n";s wkbh xkN/ dh e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB d/ Bkb gqsh;ssk 2002F07 ftZu 2H91# s'A 2007F12 ftZu 2H47# nk rJh j?. oki dk wkbh xkNk 2011F12 ftZu 6810H91 eo'V ;h i' fe e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB dk 2H63# ;h. n";s ftsh xkN/ dh e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB Bkb gqsh;ssk 2002F07 ftZu 4H18# s'A 2007F12 ftZu 3H28# nk rJh j?. oki dk ftsh xkNk 2011F12 bJh 8490H90 eo'V ;h i' fe oki d/ e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB dk 3H28# ;h. oki nkgD/ w"i{dk yV/ eoi/ (okyt/A czv ns/ iwQK) B{z 2002F07 ftZu 46H32# s'A 2007F12 ftZu 34H35# sZe fbnkT[D ftZu ;cb fojk j?. e[Zb yVk eoik (okyt/A czv ns/ iwQK) ;kb 2011F12 bJh 83099 eo'V o[gJ/ ;h i' fe oki d/ e[Zb oki xo/b{ T[sgdkB dk 32H06# ;h. 2007F12 ftZu oki dh nkgDh N?e; nkwdB n";s tkXk do ;[Xo e/ 16H43# j' rJh. oki dh e[Zb nkgDh N?e; nkwdB 2011F12 ftZu 18841 eo'V o[gJ/ d/ w[ekpb/ 2010F11 ftZu 16828 eo'V o[gJ/ ;h i' fe 11H96# dk tkXk do do;kT[Adk j?. ;wkfie ns/ nkofEe ;/tktK s/ e[Zb ftek; youk (ftsh ns/ g{zihrs) 2011F12 ftZu 16912H66 eo'V o[gJ/ d/ w[ekpb// ;kb 2010F11 ftZu 15859H11 eo'V o[gJ/ ;h i' fe 6H64# dk tkXk do;kT[Adk j?. 1. wkb b/yk gqkgshnK 6H2 wkb b/yk s'A gqkgshnK i' fe ;kb 2011F12 ;'X/ nB[wkB ftu 31015a05 eo'V o[gJ/ ;B, ;kb 2012F13(pZiN nB[wkB) ftu tZXe/ 38043a36 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j?. fJ; soQK fJj 22a66# dk tkXk do;kT[AdhnK jB. wkb b/y/ s'A e[Zb gqkgshnK ftu'A eo ns/ r?o eo pZiN dk w[y Gkr jB i' fe ;kb 2011F12 (;'X/ nB[wkB) ftZu 77a58# ns/ ;kb 2012F13 (piZN nB[wkB) ftZu 76a54# jB. e/Adoh ;oeko s'A eoK ns/ rokNK d/ o{g ftZu gqkgsh ;kb 2011-12 (;'X/ nB[wkB) ftZu 22a42# ns/ ;kb 2012F13 (pZiN nB[wkB) ftZu 23a46# ;h. (;koDh 6H1) you 6H3 wkbh you i' ;kb 2011F12 (;'X/ nB[wkB) ftZu 36599a43 eo'V o[gJ/ ;h, ;kb 2012F13 (pZiN nB[wkB) ftZu 41166a67 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j?. fJ;/ soQK fJj 12H48# dk tkXk do;kT[Adk j? (;koDh6H2).

79

2. g{zihrs b/yk gqkgshnK 6H4 g{zih b/yk gqkgshnK i' fe oki ftZu p[fBnkdh YKuk yVQk eoB ftZu wjZstg{oB :'rdkB fdzdhnK jB, ;kb 2011F12 (;'X/ nB[wkB) nB[;ko 9593a55 eo'V o[gJ/ s'A tZX e/ ;kb 2012F13 (piZN nB[wkB) ftZu 9766a75 eo'V o[gJ/ j' rJhnK jB, 1H81# dk tkXk do;kT[dhnK jB. e/Ado s'A fBo'b eoi// ;kb 2011F12 (;'X/ nB[wkB) ftZu 137a40 eo'V o[gJ/ ns/ ;kb 2012F13 (piZN nB[wkB) ftZu 157a81 eo'V o[gJ/ jB (;koDh 6H3) you 6H5 g{zih youk ;kb 2011F12 (;'X/ nB[wkB) ftZu 4136a50 eo'V o[gJ/ ;h ns/ ;kb 2012F13 (pZiN nB[wkB) ftZu tZX e/ 5875a80 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j?. .fJ; soQK fJj fgSb/ ;kb d/ w[ekpb/ 42H05 # dk tkXk do;kT[Adk j? (;koDh 6H4). 3. pZiN dh ftnkge ;fEsh 6H6 pZiN dh ;w[Zuh ;fEsh Bed pekfJnk ftZu tkXk iK xkNk do;kT[AdhA j?. wkb b/y/ ftZu ftsh xkNk ;kb 2011F12 (;'X/ nB[wkB) ftZu 5584a38 eo'V o[gJ/ s'A xN e/ ;kb 2012F13(pZiN nB[wkB) ftZu 3123a31 eo'V o[gJ/ j' ikD dh ;zGktBk j?. ;kb 2011-12 (;'X/ nB[wkB) ftZu g{zihrs b/y/ dhnK gqkgshnK ns/ you/ dk pekfJnk i' fe 5457a05 eo'V o[gJ/ ;h ;kb 2012F13 (pZiN nB[wkB) ftZu xN e/ 3890a95 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j?. ;kb 2011F12 (;'X/ nB[wkB) ftZu ;w[Zuk$Bed pekfJnk i' fe(-)127a33 eo'V o[gJ/ ;h ;kb 2012F13 (pZiN nB[wkB) ftZu tZX e/ 767a64 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j?. ;koDh 6H5). 4. ;oekoh foD 6a7 oki dk pekfJnk ;oekoh foD ;kb 2007F08 s' ;kb to ;kb tZXdk ik fojk j?. ;kb 2010F11 (b/y/) nB[;ko fJj ok;h 69594 eo'V o[gJ/ ;h fijVh fe ;kb 2011F12 (;'X/ nB[wkBK) nB[;ko tZX e/ 78236 eo'V o[gJ/ j' rJh j? i' fe ;kb 2012F13 ftZu tZX e/ 87578 eo'V o[gJ/ j'D dh nk; j?. ;oekoh foD ftu brksko tkXk j'D d/ pkti{d th eoik$e[b oki xo/b{ T[sgkdB d/ nB[gks ftu ;kb 2007F08 d/ 34H76 gqsh;s s' ;kb 2012F13 sZe 31a95 gqsh;s dh wjZstg{oD ewh nkJh j?. pke; 9 L oki ;oeko d/ ;oekoh foD (o[g? eo'VK ftZu) --------------------------------------------------------------------;kb 31 wkou sZe e[Zb pekfJnk ns/ e[Zb oki pekfJnk foD xo/b{ T[sgkdB dk nB[gks 1 2 3 2006-07(b/y/)

48344*

38H03 80

2007-08(b/y/) 2008-09(b/y/) 2009-10(b/y/) 2010-11(b/y/)

52923 57787 63435 69594

34a76 33H20 31H97 30H93

2011-12(;'X/ nB[wkB) 2012-13(piN nB[wkB)

78236 87578

31a51 31a95

*Gkos ;oeko tb' 3772 eo'V o[gJ/ dk ;g?;b Now eoik wkc ehsk

5. fBo'b ;kXBK dh spdhbh 6H8 e/Ado tZb'A okiK B{z (T) e/Adoh eoK s'A ;/tktK ftZu fjZ;k (n) :'iBk ns/ r?o :'iBk nB[dkB ns/ (J) :'iBk ns/ r?o :'iBk eoi/ d/ o{g ftZu ;kXBK dk gqtkj j[zdk j?. oki tZb'A e/Ado B{z ftnki d/ G[rskB ns/ e/Ado tZb'A fdZs/ ;w{j eoi/ dhnK w[V ndkfJrhnK B{z tkg; eoB dk tjkT{ j?. ;kb 2011F12 (;'X/ nB[wkB) ftZu e/Ado s'A ;kXBK dk fBo'b gqtkjA 6893H28 eo'V o[gJ/ ;h ns/ ;kb 2012F13 (piZN nB[wkB) ftZu 8897a75 eo'V o[gJ/ j' ikD dh ;zGktBk j/?. fJ; soQK fJj 29a08# dk tkXk do;kT[Adk j? . (;koDh 6H6). 6. eo nB[gks 6H9 gqubs ehwsK s/ e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB Bkb eo nB[gks ;kb 2009F10(b/y/) ftZu 6H10 gqsh;s ns/ ;kb 2010F11(b/y/) ftZu 7H42 gqsh;s ;h. gqubs ehwsK s/ e[b oki xo/b{ T[sgkdB d/ s[ozs nB[wkBK d/ nXko s/ fJj nB[gks ;kb 2011F12(;'X/ nB[wkB) ftZu 7H83 gqsh;s j? (;koDh 6H7). ;kb 2011F12 ftZu gqsh ftnesh eo t;{bh 7227H76 o[gJ/ pDdk j?. 7. S'NhnK pZusK s'A gqkgshnK 6H10 fGzBF fGzB ;ehwK nXhB fJeZso ehshnK S'NhnK pZusK oki dh ;bkBk :'iBk ftZu XB iNkT[D bJh wjZstg{oD G{fwek ndk eodhnK ojhnK jB. S'NhnK pZusK s'A fJZeso ehsh ok;h ;kb 2010F11 ftZu 562a05 eo'V o[gJ/ s'A xZN e/ ;kb 2011F12 ftZu (-) 1014a96 eo'V o[gJ/ j' rJh j?. S'NhnK pusK dk fJj xkNk wjKtko nkwdB ;ehwK ftu 485a89 eo'V o[gJ/ s'A (-)755a83 eo'V o[gJ/, fe;kB ftek; gZso ftu (F) 163a66 eo'V o[gJ/ s' (F)379a34 eo'V o[gJ/ ns/ pi[or Bkrfoek bJh pus ;ehwK ftZu 363H45 eo'V o[gJ/ s'A (-) 152H29 eo'V o[gJ/ xZND eoe/ j? (;koDh 6H8). 8. p?fezr ns/ foD 6H11 oki ftZu 31 d;zpo, 2011 ftZu ezw eo oj/ p?Aek dh e[Zb frDsh i' fe 8577 s'A tX e/ 31 d;zpo 2011 ftZu 8981 j' rJh. T[; ;w/A d"okB tgkoe p?eK dh frDsh 3823 s'A tZX e/ 4231 j' 81

rJh. tgkoe p?Ae, ftd/;h p?Ae, ;fjekoh p?Ae, gqkfJwoh y/shpkVh ftek; p?Ae ns/ vkexo pZus p?Aek dh frDsh soshptko 4231, 8, 804, 89 ns/ 3849 j? (;koDh 6H9). 6H12 iwK ns/ ndkfJrhnK eoB dk nB[gks b'eK dh fBt/; eoB dh nkds B{z do;kT[Adk j? i' fe oki d/ nkofEe ftek; dh rsh;hbsk ftZu fJZe wjZstg{oD o'b ndk eodk j?. fJj nB[gks gzikp ftZu Gkos w[ekpb/ tZX j?. 31 d;zpo, 2011 B{z gzikp ftZu fJj nB[gks 80H14# ;h i'A fe d/; gZXo s/ 77H12# nB[gks d/ wekpb/ tZX ;h (;koDh 6H10)H 6H13 nB[;{fus tgkoe p?Ae f;ZX/ ns/ nf;ZX/ s"o s/ y/shpkVh ;?eNo bJh eoi/ d/ oj/ jB wkou 2011 d/ nyhob/ ;[eotko B{z fJBQK eofink dh pekfJnk ok;h 29677H51 eo'V o[gJ/ ;h (;koDh 6H11)

82

7

12thA gzi ;kbk :'iBk 2012-17 ;bkBk :'iBk 2012F13

10th :'iBk d/ ;w/ d'okB 14823 eo'V o[gJ/ dh ok;h d/ you Bkb :'iBk dk gqdo;B 89 gqsh;s ;h. 11thA :'iBk d"okB, nB[wkBs T[gpzX 40,616 eo'V o[gJ/ ;h fi; d/ w[ekpb/ gqkgs dh do 32,705 eo'V o[gJ/;h i' fe e[Zb T[gpzX dk 81 gqsh;s ;h. 11th gzi ;kbk :'iBk d/ gzi ;kbK d'okB ;kbtko :'iBk dk gqdo;B brksko 98 gqsh;s, 112 gqsh;s, 58 gqsh;s, 91 gqsh;s ns/ 65 gqsh;s ;h. ;kb 2009F10 d'okB :'iBk d/ xZN (58#) gqdo;B dk ekoD w'jkbhFcrtkVk n?e;gq/; bJh 1200 eo'V o[gJ/ dh bkrs d/ gq'i?eN B{z SZv d/Dk ns/ gzikp oki fpibh p'ov d/ ftyoD ekoD czvK dh xZN tos'A dk j'Dk j?. ;kb 2011F12 d'okB :'iBk dk xZN gqdo;B 65 gqsh;s j'D dk ekoD e/do ;oeko s'A e/doh fjZ;k b/N gqkgs j'Dk ns/ ftZs ftGkr tb'Aoki ;oeko dk fjZ;k Xhwh rsh ftZu ikoh j'Dk j?. 7H2 11thA gzi ;kbk :'iBk d"okB f;js, gkto, f;fynk ns/ ;wkfie GbkJh nfij/ gqw[Zy ;?eNo ;B fiBQK B{z gfjb fdZsh rJh. GoshnK T[s/ o'e jNk fdZsh rJh ns/ vkeNoK, nfXnkgeK ns/ g?okFw?fveb ;Nkc dhnK ;kohnK ykbh n;kwhnK GohnK rJhnK. w?vheb ekbiK ns/ f;js ;z;EktK d/ p[fBnkdh YKu/ B{z j'o wip{s ehsk frnk. gzikp oki fpibh p'ov B{z gzikp ;N/N gkto ekog'o/;B fbwfNv ns/ gzikp oki NqK;fw;B ekog'o/;B fbwfNv ftZu tzfvnk frnk ;h. 30 gqsh;s T{oik dh ewh B{z g{ok eoB bJh 3920 w?rktkN dh ;woZEk tkb/ 3 Eowb gkto gbkN gqkJht/N gkoNhnK B{z nbkN ehs/ rJ/ ns/ fJj gbkN wJh, 2013 s'A wJh, 2014 d/ ftueko ukb{ ehs/ ikD dh nk; j?. ;Ve :ksk:ks B{z j'o wip{s eoBk ns/ ghD tkb/ gkDh ns/ fBek; nfij/ j'o nfjw ;?eNo ;B fiBQK B{z soihj gqkgs j'Jh ;h. 7H3 11thA gzi ;kbK :'iBk d"okB d/; dh nkofEe ftek;do dk Nhuk 9 gqsh;s ;h fi; d/ sfjs n;b ftek; do 8H03 gqsh;s ojh. 2008F09 d"okB nkofEe froktN ns/ :{o'g dh 2011 dh eoi/ dh ;wZf;nk d/; d/ ftek; dh Xhwh rsh dk ekoB pDh. 11thA :'iBk d"okB oki d/ nkofEe ftek; dh do 5H9 gqsh;s d/ Nhu/ d/ sfjs 6H73 gqsh;s ojh. ;bkBk nkofEe ftek; dh do 9H05#, 5H85#, 6H29#, 6H53# ns/ 5H94 # ojh. 12thA :'iBk d"okB d/; dh n";s ftek; do 8H2 gqsh;s fwEh rJh j?. fJ; Nhu/ d/ sfjs 12thA :'iBk d/ nkyoh 2 ;kbK d"okB nkofEe ftek; dh do 9 gsh;s j'Dh io{oh j?. fJ; ;pzXh 12thA :'iBk bJh gzikp d[nkok nkofEe ftek; dh do 6H4 gqsh;s fwEh rJh j?. y/sh, T[d:'r ns/ ;/tktK dh do eqwtko 1H6#, 7H5# ns/ 8H0# jB. 11thA :'iBk d"okB 6H73# dh do B{z jk;b eoB d/ pkti{d th oki dh nkofEe ftek; dh do d/; dh Xhwh rsh tkb/ okiK ftZu fJe j?. y/sh ftZu yV's, nZstkd dh ;wZf;nk ns/ d{;o/ r[nKYh okiK B{z N?e; ftZu S{N fwbDk th oki dh ftek; do d/ Xhwh rsh ftZu ofjD dk ekoB j?. Gkos ;oeko B{z oki ftZu y/sh y/so ftZu spdhbh eoB bJh ns/ T[d:'r B{z ftef;s eoB bJh w[Zy G{fwek fBGkT[Dh gt/rh sK i' e/Ado ns/ okiK ftueko ftek; do d/ ftZE B{z xNkfJnk ik ;e/. 83

7H4 oki dk e[Zb oki xo/b{ T[sgkdB dhnK ;fEo (2004F05) ehwsK s/ 2006F07 d'okB 1,12,997 eo'V o[gJ/ s'A tZX e/ ;kb 2012F13 d"okB 1,64,575 eo'V o[gJ/ j' frnk j?. id'A fe fJj 2006F07 d"okB 1,27,123 eo'V o[gJ/ ;h s'AtZX e/ ;kb 2012F13 d'okB 2,96,007 eo'V o[gJ/ j' frnk j?. gqsh ftnesh (ihn) nkwdB ukb{ ehwsK s/ ;kb 2006F07 d"okB 41883 o[gJ/ ;h id'A fe B?;Bb gqsh ihn nkwdB 31206 o[gJ/ ;h. wjKok;No, jfonkDk, r[ioks ns/ skfwbBkv{ s' pkd gzikp 5t/ ;EkB s/ fojk. d/; dh n";sB gqsh ihn nkwdB 2012F13 ftu ukb{ ehwsK s/ 68747 o[gJ/ d/ fto[ZX oki dh gqsh ftnesh nkwdB tZX e/ 89345 o[gJ/ ojh. ;kb 2012F13 bJh e[Zb oki xo/b{ T[sgdkB d/ nzeVk T[gbZGX Bk j'D ekoB oki dk doik T[gbZGX BjhA j?. 7H5

12thA gzi ;kbk :'iBk d"okB 92000 eo'V o[gJ/ dk T[gpzX j? i' fe 11thA gzi ;kb :'iBk

s'A 127# tZX j?. 12th gzi ;kbK :'iBk 2012F17 dk ftiB j/m fby/ nB[;ko j't/rkLF •

• • •

• •

• •



G'A j/m xZNd/ gkDh d/ gZXo B{z mZb gkT[D bJh u[Ze/ edw F nr/sh M'B/ dh fpikJh s/ o'e$M'B/ dh irQk d{ihnK c;bK phiDk. F G'Aj/mK gkDh dh ;zGkb bJh ;ehwK, wkJheo'A, f;zukJh ns/ vfoZg ns/ ;gfozeb f;zukJh f;;Nw F v?wK dh T[;koh s/ o'e, gkJhgbkJhB f;;Nw okjh G{whrs Bfjoh gkDh dh f;zukJh ns/ gkDh ns/ BfjoK dh bkJhfBzr. g;{ gkbD B{z fJe tZyoh nkofEe rshftXh d/ s'o s/ gqc[bZs eoBk, fe;kBK B{z g'bNoh, ;{o gkbD, v/noh ns/ r?o gozgokrs ikBtoK dh g?dktko dh Nq/fBzr d/Dk. oki d/ ;dhnK g[okD/ Bfjoh B?Ntoe dk BthBheoB ns/ ;[Xko eoBk. ;esh gq'i?eN fit/ 1980 w?rktkN sbtzvh ;kp'A Eowb gkto gbKN, 540 w?rktkN r'fJzdtkb ;kfjp Eowb gkto gbKN, 1400 w?rktkN okig[ok Eowb gkto gbKN ns/ 206 w?rktkN ;kjg[o oki pDkfJnk ik ;e/. ;e{bh ftfdnk dh r[Dtsk tXkT[Dk ns/ ;oekoh ;e{bK ns/ T[u f;fynk ;z;EktK dk ;w{fje ftek; eoBk. seBheh f;Zfynk dh r[Dtsk ftu j'o tkXk ns/ ;oekoh seBheh ;z;EktK d/ YKu/ (p[fBnkdh YKu/) ftZu j'o ;[Xko eoBk. ;oft; y/so$fJzv;Nohi dh b'V nB[;ko fBg[zBsk ftZu ;[Xko eoBk. y/vK d/ YKu/ B{z nzso ok;Noh gZXo dk pDkT[Dk ns/ fibkQ :[te e/doK B{z wip{s eoe/ B'itkBK B{z j/mb/ gZXo s/ ;oekoh J/iz;hnK Bkb skbw/b ;Ekgs eoBk. w?vheb ekbi ns/ Bkb bZrd/ j;gskbK B{z Bt/ YKu/ ns/ BthnK f;Zfynk gZXshnK gqdkB eotkT[DhnK ns/ f;js d/ g?wkfBnK B{z ok;Noh gZXo dk pDkT[D bJh yk; T[gokbk eoBk. oki ;oeko ;wki d/ j/mb/ spe/ B{z tXhnK ;wkfie ns/ nkofEe ;j[bsK gqdkB eoe/ T[jBK B{z ;wki d/ T[Zu/ gZXo d/ spe/ Bkb yVQk eoB bJh tuBpZX j?. 12t/ gbkB ;w/ 84

dk w[Zy T[d/; nB[;{fus ikshnK, gZSVhnK ;q/DhnK ns/ xZN frDshnK dh nkofEe d;k ;[XkoBk j't/rk. fJ; dk w[Zy T[d/; n'osK, pZu/, pi[orK ns/ nzrjhD ftneshnK d/ ftek; Bkb j?. 7H6

;bkBk :'iBk ;kb 2011F12 ns/ 2012-13 dk y/sotko T[gpzX ns/ youk j/m fdsh

;koDh nB[;ko j?LF (o[gJ/ eo'VK ftZu) bVh

y/so

;bkBk :'iBk

BzL

you/ Bkb

2011F12 T[gpzX youk

1

y/shpkVh ns/ ;pzXs ;/tktK

2 3 4 5

434H10

104H41

;bkBk :'iBk

gqtkBs T[gpzX dk nB[gks

2012-13 T[gpzX youk 31$01$13

24H05

506H40

344H04

fdjksh ftek; 1021H39 868H17 f;zukJh ns/ jVQ ezNo'b 1030H36 411H14

85H00 39H90

302H91 927H64

44H41 290H98

T{oik T[d:'r ns/ yfDi

3311H66 1692H19 58H12 3H74

51H10 6H43

54H15

2H00

1565H62 1600H15

102H21

436H08

165H29

gdkoE 6

NoK;g'oN

7

ftfrnkB, seBkb'ih

60H02

9H21

15H34

120H22

33H35

287H07

146H60

51H07

303H43

161H23

3558H48 2481H67

69H74

3931H25

2091H99

189H42

79H10

7228H50

3701H61

14000H00

6914H02

ns/ tksktoD 8

nkw nkofEe ;/tktK

9

;wkfie ;/tktK

10

nkw ;/tktK

11

tkX{ pZiN i'V

193H18 F 11520H00

140H17

72H56

F

F

7457H45

64H73

;kb :'iBk 2011F12 d'okB 11520H00 eo'V o[gJ/ d/ e[Zb T[gpzX w[ekpb/ youk 7457H45 eo'V o[gJ/ ehsk frnk i'A fe e[Zb you/ dk 65 gqsh;s j?. NoK;g'oN ;?eNo ftZu e[Zb T[gpzX d/ w[ekpb/ youk 102H21 gqsh;s j'fJnk i'A fe ;G s'Afinkdk j? fJ; s'A fgS/ g/Av{ ftek; 85H00 gqsh;s ns/ ;wkfie ;/tktK 69H74 gqsh;s ;h. ;kb 2011F12 d/ e[Zb you/ ftu'A fJBQK fszB y/soK bJh youk 21H46 gqsh;s, 11H64 gqsh;s ns/ 33H28 gqsh;s frfDnk frnk. i/eo T{oik y/so d/ you/ B{z fJzBQK fszB y/soK d/ you/ ftu ;kfwb eo fbnk ikt/ sK e[Zb you/ dk 89H00 85

gqsh;s j?, i' fe fJj do;kT[Adk j? fe ;oeko dk nfjw M[ekn g/v{ ftek;, T{oik, NoK;g'oN ns/ ;wkfie ;/tktK d/ y/so ftu j?. cb?rf;g g'qrokw 7H7

oki ;oeko cb?rf;g gq'rokwK d/ nXhB czvi dh tos'A B{z gfjbsK d/ nXko s/ b? ojh j?.

fJBQK gq'rokwK nXhB czvi dh tos'A ftu wjZstg{oD ;[Xko j'fJnk j? i'A fe ;kb 2007F08 ftu 52 gqsh;s s'A ;kb 2009F10 ftu 85 gqsh;s j'Afrnk. fJBQK gq'rokwK j/m ;bkBk :'iBk 2011F12 d'okB e[Zb 4565 eo'V dh ok;h dk T[gpzX ehsk frnk, fi; ftu'A2285 eo'V o[gJ/ dh ok;h you ehsh rJh i'Afe e[Zb you/ dk 50 gqsh;s j?, id fe cb?rf;g gq'rokw dk gqdo;B n;b gqkgs ok;h 2475 eo'V o[gJ/ d/ nB[;ko 91 gqsh;s j?. e[M e/Adoh ;ehwK fit/ fe i/ n?B n?B :{ nko n?w, Nh n?; ;h, nko e/ th tkJh, J/ nkJh ph gh, gh n?w ih n?; tkJh, nko J/ gh vh nko gh ns/ nko ih ih th tkJh, B{z SZv e/ pkeh ;ehwK oki ftZu ;cbskg{ote bkr{ j'A ojhnK jB. oki ftZu fJBQK cb?rf;g ;ehwK B{z bkr{ eoB bJh ;bkBk :'iBk 2012F13 sfjs 4762 eo'V o[gJ/ dk T[gpzX ehsk frnk j?.

86

8

fwb/Bhnw fvt?bgw?AN r'b÷ (n?wHvhHihH)

fwb/Bhnw x';Dk B/ nZm ftek; T[d/; ngDkJ/ jB fiBK B{z gqkgs eoB dk Nhuk 2015 sZe j?. fJj T[d/; nkg; ftZu i[V/ j'J/ jB ns/ nfsnzs rohph, GZ[y, nDgVQsk ns/ fpwkohnK B{z ysw eoB d/ Bkb jh fbzr ;wkBsk gqkgs eoBk ns/ fJ;sohnK B{z fJyfsnko d/Dk, tksktoD dh ;zGkb ns/ ftek; bJh ft;t ;KM/dkoh bJh wksokswe p?uwkoe gqdkB eod/ jB. fwb/Bhnw ftek; T[d/; (n?wHvhHihH) Yku/ B/ 53 ;{ue n?wHvhHihH dh ft;t fBrokBh bJh gfjukD ehs/ jB. fJBK Bkb ;pzXs Gkos ;oeko d[nkok 35 ;{ueK dh gfjukD ehsh j? fi; Bkb w"i{dk gqDkbh nzdo fJe nzeVkswe fBroDh dh ftt;Ek ;[fB;fus eoBk j?. 11thA gzi ;kbk :'iBk B/ fwb/Bhnw ftek; T[d/; gqkgs eoB bJh nkgDh gqshpZXsk dh g[;Nh ehsh j? ns/ n?wHvhHihH d[nkok fBoXkfos T[d/; gqkgs eoB bJh tuBpZX j?. Gkos Bkb ;pzXs nZm T[d/; ns/ T[BK d/ fwshpZX Nhu/ j/m fdZs/ rJ/ jBLF T[d/; F 1 nfsnzs rohph ns/ G[Zy ysw eoBkL •

1990 ns/ 2015 ftZu, rohph o/yK s'A j/mK nkpkdh d/ nB[gks B{z nZXk eoBk.



1990 ns/ 2015 ftZu, G[Zy Bkb ghVs b'eK dk nB[gks nZXk eoBk.

T[d/; F 2 :{Bhto;b gqkfJwoh f;fynk gqkgs eoBkL • T[d/;F3

fB;fus eoBk fe 2015 sZe ;ko/ pZu/ gqkfJwoh f;fynk dk ;kok e'o; g{ok eoB ftZu ekpb j'Dr/. fbzr



;wkBsk

tXkT[Dk

ns/

fJ;sohnK

B{z

fJyfsnko

d/DkL

2005 sZe gqkfJwoh ns/ ;?ezvoh f;fynk ftZu ns/ 2015 sZe f;fynk d/ jo gZXo s/ fbzr n;wkBsk ysw eoBk.

T[d/; F 4 f;;{ w"s do B{z xNkT[DkL •

1990 ns/ 2015 ftZu 5 ;kb s'A xZN T[wo dh w"s do d' fsjkJh sZe xNkT[Dk.

T[d/; - 5 iZuk f;js ;[XkoL •

1990 ns/ 2015 ftZu iZuk w"s do fszB fswkjhnK sZe xNkT[Dk.

T[d/; F 6 n?uHnkJhHth$J/vi, wb/ohnk ns/ j'o fpwkohnk Bkb bVDkL • •

2015 sZe o'eDk ns/ n?uHnkJhHthH$J/vi d/ gq;ko s'A foto; B{z ;[o{ eoBk. 2015 sZe o'eDk ns/ wb/ohnk ns/ j'o w[Zy fpwkohnK d/ gq;ko s'A foto; B{z ;[o{ eoBk.

87

T[d/; F 7 tksktoD dh ;zGkb eoBkL •

d/; BhshnK ns/ gq'rokwK ftZu ftek; d/ f;XksK B{z J/ehfeqs ns/ tksktoD d/ ;kXBK d/ B[e;kB B{z xNkT[Dk.



;kb 2015 sZe ;kc ghD tkbk gkDh ns/ p[fBnkdh ;ckJh bJh ;EkJh tos'A s'A fpBK iB ;zfynk d/ nB[gks B{z nZXk.



;kb 2020 sZe xZN' xZN 100 fwbhnB MZ[rh tk;hnk d/ ihtB ftZu wjZstg{oD ;[Xko gqkgs eoBk.

T[d/; F 8 ftek; bJh fJe ft;t ;KM/dkoh dk ftek;L •

fBZih y/so d/ ;fj:'r Bkb b'eK B{z BthnK seBheK d/ ckfJd/ yk; eoe/ ;{uBk ns/ ;zuko d/ ;kXB T[gbZGX eotkT[Dk.

wfB;Noh nkc ;N?fN;fNe; ns/ gq'rokw fJzgbhw?BN/;BFGkos ;oeko B/ nkgD/ fwb/Bhnw ftek; T[d/ôK (n?wHvhHihH) s/ ok;Noh fog'N dhnK eJh ;hohi ikoh ehshnKjB . fJBK ;{ue nzeK dh skik ;fEsh, 2015 sZe Nhu/ ns/ nB[wkDs gqkgshnK j/mK ;koDh ftZu do;kJ/ rJ/ jBL pke; 11 L n?wHvhHihH ;{ue d/ Nhu/ ns/ nB[wkDs gqkgshnK L gzikp ns/ Gkos eqw

1

;{ue rohph o/yk s/ j/mK b'eK dh gqsh;sk

Gkos gzikp

2

e[g';D pZfunk dh gqsh;sk (< 3 ;kb)

Gkos gzikp

3

gqkfJwoh f;fynk ftZu fBo'b nB[gks

Gkos gzikp

4

;kyosk do 15F24 ;kb

Gkos gzikp

5 6 7 8

gqkfJwoh f;fynk nXhB bVehnK dh bVfenk Bkb nB[gks ;?ezvoh f;fynk nXhB bVehnK dh bVfenk Bkb nB[gks No;oh f;fynk nXhB bVehnK dh bVfenk Bkb nB[gks r?o y//shpkVh y/so ftZu t/sB o[irko ftZu fJ;sohnK dk fjZ;k

Gkos gzikp Gkos gzikp Gkos gzikp Gkos gzikp

88

Nhu/

toswkD

2015 sZenze

2015

;fEsh

nB[wkDs gqkgsh

23.90 11.41 26.00 19.83 100.00 100.00 100.00 100.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 .. ..

29.80 15.90 40.40 23.60 98.30 96.00 86.00 90.00 1.00 0.99 0.88 1.05 0.74 1.03 18.60 14.50

26.72 10.00 32.85 14.79 100.00 100.00 .. .. 1.00 1.00 .. gqkgs ehsk

.. gqkgs ehsk

.. ..

9 10

5 ;kb s'A xZN T[wo dh w"s do (gqsh 1000 ihts iBw)

Gkos gzikp

f;;{ w"s do (gqsh 1000 ihts iBw)

Gkos

Gkos

42.00 25.25 26.67 20.33 100.00 100.00 109

59 43 44 30 74.10 87.30 212

44 33 37 24 89.06 99.84 138

gzikp

83

172

131

Gkos

100 100 .. .. 79.47 .. 93.56 .. 53.36 .. 87.86 .. .. ..

75.50 97.40 0.48 0.36 90.40 99.00 93.90 98.90 30.70 70.40 81.40 93.40 75.48 111.25

80.00 100.00 .. .. 99.25 100.00 98.58 100.00 40.00 80.00 90.00 100.00 90

gzikp

11 12

13 14 15 16 17 18 19

fJe ;kb d/ pZfunk d/ y;o/ d/ fybkc NhekeoD nB[gks n?wHn?wHnko (gqsh 100000 ihts iBw) iBw ;w/A e[;b f;js (gq;'Bb dk nB[gks) roGtsh wfjbktK ftZu n?uHnkJhHthHftnkgesk gfotko fiBK B{z ;kc ghD tkbk gkDh T[gbpZX j? (gqsh;s g/Av{) gfotko fiBK B{z ;kc ghD tkbk gkDh T[gbpZX j ?(gqsh;s ;fjoh) r[;bykfBnK tkb/ gfotko (gqsh;s g/Av{) r[;bykfBnK tkb/ gfotko (gqsh;s ;fjoh) N?bhc'B bkJhBK ns/ N?bhc'B T[gG'rsk gqsh 100 gqsh npkdh

Gkos gzikp

gzikp Gkos gzikp Gkos gzikp Gkos gzikp Gkos gzikp Gkos gzikp Gkos gzikp

89

gqkgs ehsk

90

9

rohph fBtkoB “ rohph fjz;k dk ;G s'A fGnkBe o{g j? .”

wjkswk rKXh w'N/ o{g ftZu rohph j'Ad pDkJh oZyD bJh xZN' xZN b'VhAdhnK t;sK s/ ;/tktK s'A tKM/ j'D Bkb jh ;pzXs BjhA j? ;r'A fJ; ftZu ;wkfie s"o s/ ;wMhnK iKdhnK ftneshrs w[ZYbhnK b'VK fit/A fe f;js s/ f;Zfynk ftZu ewh, ofjD bJh ngqkgs SZs ns/ ;wkfie doikpzdh ftZu eZNVsk Bkb ;pzXs ewhnK th ;kwb j[zdhnK jB. rohph fBtkoB bJh j/mb/ gZXo s'A tZv/ gZXo d/ g?wkB/ ns/ y/sotko gZXo s/ fBt/ebh s/ uj[zsock ekotkJh dh b'V j? . gzikp ;oeko rohph Bz{ d{o eoB, nkwdB ns/ o'irko ftZu tkXk eoB dhnK e'f;;K eo ojh j? . ;z:[es ok;No dh 2000 d/ whfbBhnw x';Dk okjh rohph B{z d{o eoB bJh ;kb 2015 dk Nhuk fwfEnk j?. gzikp B/ rohph B{z d{o eoB bJh d{;o/ okiK ns/ Gkos s'A tXhnk gqkgsh ehsh j? . s/Ad[beo ew/Nh B/ okitko rohph o/yk fBoXkos eoB bJh fJzwgbhf;N ehwsK dh w?E'v'b'ih ;kb 2004F05 bJh tos e/ T[; nB[;ko ;kb 2009F10 bJh rohph o/yk d/ nB[wkBK ftZu ;'X ehsh j? . gzikp ftZu 15H90 # rohph o/yk j?z, 2015 sZe 11H41# sZe b? e/ nkT[D dk fwbhBhnw r'bi dk fwfEnk Nhuk gqkgs eoB :'r j?. ok;Noh gZXo s/ ;kb 2009F10 ftZu fJj (29H8#) j? . gzikp d/ rtKYh oki jfonkDk i' jo gZy'A gzikp tork jh j?, ftZu fJj rohph o/yk 20H1 # j?, i' fe fJj f;ZX eodk j? fe gzikp B/ fJ; ;wf;nk B{z d{;o/ okiK ns/ ok;No Bkb'A tXhnk Yzr Bkb BfiZfmnk j? . (;koDh BzL 9H1) 9a2 s/Ad[beo ew/Nh B/ rohph o/yk fBoXkos eoB ns/ fJ; Bz{ ngv/N eoB bJh f;cko; ehsh ftZXh okjhA ;kb 2004-05 d/ nkXko s/ gzikp ftZu rohph o/yk s'A j/mK ofj oj/ b'eK dh frDsh 20a9 gqsh;s ( 8H73 bZy g/Av{ + 4.02 bZy ;fjoh e[Zb 12H75 bZy ) fBoXkos ehsh j? . fJj frDsh Gkos ;oeko d/ ok;Noh Bw{Bk ;ot/yD ;zrmB ( n?BHn?;Hn?;HUH) d/ ygs ;ot/ 2004-05 d/ nkXko s/ j? . fJj rohph o/yk ;kb 2009-10 ftZu 15H9 j' rJh . fJBKQ nB[wkBK d/ nkXko s/ brGr 9H75 bZy gfotko rohph o/yk s'A j/mK ofjzd/ jB . gzikp d/ ;fjoh y/soK bJh rohph o/yk n'';sB wjhBktko gqsh ftnesh you 960 o[gJ/ ns/ g/Av{ y/soK bJh 830 o[gJ/ j? . oki ;oeko B/ ;ko/ gfotkoK dk ;wkfie nkofEe ;ot/ g{ok eoe/ fJ; dk g{ok v?Nk gbkfBzr efw;B B{z d/ fdZsk j? . Gkos ;oeko ns/ gbkfBzr efw;B tb'A fJ; ;ot/ B{z wBi{o eoBk ni/ pkeh j? . fJj wfj;{; ehsk iKdk j? fe rohph o/yk dh rDBk B{z gfjbK jh fB;fus eoBk mhe BjhA j? . rohph o/yk s'A j/mK ofj oj/ gfotkoK dh frDsh g{ok ;ot/ eoB s'A pkd fpBKQ fe;/ g{ot nB[wkBs ;hwk d/ fBoXkos eoBh ukjhdh j? ns/ rohph fBtkoB ;ehwK dk bkG fJBKQ nB[;ko jh fwbDk ukjhdk j? .

91

9a3 fe;/ th fJbke/ d/ b'eK d/ ihtB dk nzdkik bkT[D bJh T[gG'r th fJZe wjsZtg{oB wkgdzv j? . n?Ban?;an?;aU tZb'A fsnko ehsk n";s wjhBktko gqsh ihn youk ( n?wagha;haJh) tZy tZy okik dofwnkB T[gG'r gZXo dh s[bBk eoB bJh ekch tofsnk iKdk j? . n?B n?; n?; U dk 66tk okT{Av i' fe 2009-10 ftZu ehsk frnk ;h, w[skfpe gzikp dk n";s ih gqsh wjhBk youk (n?w gh ;h Jh ) ;ko/ d/; Bkb'A ns/ d/; d/ gqw[Zy okiK Bkb'A ekch finkdk j? . gqqw[Zy okiK ftZu'A gzikp dh g/Av{ y/so ftZu n";s n?w gh ;h Jh (1649 o[gJ/) e/obk (1835 o[gJ/) s'A pknd d{;o/ Bzpo s/ j? . id'A fe ok;Noh n";s f;oc 1054 o[g? ;h . ;fjoh y/so ftZu gzikp dh n";s n?w agh a;h aJh 2109 o[gJ/ ;h id'A fe ok;Noh gZXo s/ fJj 1984 o[gJ/ ;h . o?fezr w[skfpe gzikp dk g/Av{ y/so ftZu d{;ok ns/ ;fjoh y/so ftZu gzitk ;EkB fJj f;ZX eodk j? fe fJ; d/ g/Av{ ns/ ;fjoh y/soK ftZu nkwdB dh Bk pokpoh pj[s xZN j? ns/ gzikp d/ g/Av{ b'eK dk ofjD ;fjD pkeh okiK d/ g/Av{ b'eK s'A ekch nZSk j? . fJ;/ soQK ok;Noh gZXo ns/ jfonkDk dk ft;b/;D do;kT[Adk j? fe T[E/ g/Av{ ns/ ;fjoh b'eK ftZu ekch tZvk gkVk j? . gzikp ftZu ;fjoh n";s n?wa gha ;ha Jha g/Av{ y/so dh n";s n?w gh ;h Jh Bkb' (28 gqsh;s) f;oc 460$F finkdk j? id'A fe ok;Noh gZXo ns/ jfonkDk ftZu fJj coe eowtko 930 (88 gqsh;s) ns/ 811 o[gJ/ (54 gqsh;s ) j? . jfonkDk dh g/Av{ n";s n?w agh a;h aJh agzikp s'A xZN j? id'Afe ;fjoh n";s n?wa gha ;ha Jhafinkdk j? . gzikp bJh fJj youk g/v{ 1649 o[gJ/ ns/ ;fjoh 2109 o[g? j? id'A fe jfonkDk bJh fJj eqwtko g/Av{ 1510 o[gJ/ ns/ ;fjoh 2321 o[gJ/ j? . wjkswk rKXh B?;Bb o{ob fJzgbkJhw?AN rozNh ;ehw (n?w ih-n?B nko Jh ih ) 9a4 wjkswk rKXh e"wh fdjksh o[irko rozNh n?eN Gkos ;oeko tZb'A ;szpo 2005 ftZu gk; ehsk frnk ;h . fJj ;ehw fwsh 1$4$2008 s'A gzikp oki d/ ;ko/ fifbQnK ftZu bkr{ ehsh rJh j? . wjkswk rKXh e"wh fdjksh o[irko rozNh ;ehw dk w[Zy wzst g/Av{ y/so ftZu nfij/ gfotko fizBK d/ pkbr w?Apo r?o j[Bowzd ns/ jZEh ezw eod/ jB T[jBK Bz{ ftZsh ;kb d"okB 100 fdBK dk o[irko w[jZJhnk eotkT[Dk j?. 9H5

wjkswk rKXh Bo/rk ;ehw sfjs ;kb 2012-13 d"okB Gkos ;oeko tZb'A 8997a03

bZy o[gJ/ ikoh ehs/ rJ/ id'Afe oki ;oeko tZb'A 692a69 bZy o[gJ/ ikoh ehs/ rJ/ . ;kb 2012-13 dk w[ZYbk pekfJnk 4296a93 bZy o[gJ/ ns/ c[ZNeb gqkgshnK 51H24 bZy o[gJ/ ;B. fi; Bkb ;kb d"okB T[gbZpX ok;h 14037a89 bZy o[gJ/ dh pDdh j? . oki d[nkok 10927a11 bZy o[gJ/ dk youk eoe/ e[Zb 44a14 bZy wB[Zyh fdjkVhnK g?dk ehshnK rJhnK jB. ;toBi?nzsh rqkw ;t?Fo'÷rko :'iBk (n?; aihan?;atkJha) 9a6 fJ; ;ehw dk wzst gA/v{ y/soK ftZu rohp torK d/ b'eK B{z ;EkJh nkwdB gqdkB eoBk j?. fJ; gq'rokw dk T[d/ô g/Av{ y/soK ftZu tZvh frDsh ftZu T[dwhnK dhnK S'NhnK- S'NhnK fJekJhnK ;Ekgs eoBk j?. fJ; ;ehw nXhB jo rohp gfotko B{z fszB ;kbK ftZu rohph dh 92

o/yk s' T[go T[mkT[Dk j?. fJj fJZe e/Adoh gq:'fis ;ehw j? i' fe e/Ado ns/ oki ;oeko ftueko 75L25 d// nB[gks d// nkXko s/ ubkJh ik ojh j?. fJ; gq'rokw sfjs nkw tor d/ gfotkoK Bz{ gq'i?eN dh bkrs dk 30 gqshôs iK tZX s'A tZX 7500 o[gJ/ ns/ nB[;{fus ikshnK d/ gfotkoK Bz{ 50 gqshôs iK tZX s'A tZX 10,000 o[gJ/ dh ;pf;vh fdZsh iKdh j?. ;?bc j?bg ro[Zg (n?;an?uaih) Bz{ gq'i?eN dh bkrs dk 50 gqshôs iK tZX s'A tZX 1a25 bZy o[gJ/ dh ;pf;vh fdZsh iKdh j?. f÷bQk fdjksh ftek; J/iz;hnK tZb'A p?AeK s'A eo÷k fdtkfJnk * iKdk j?. fJ; gq'rokw sfjs nB[;{fus ikshnK d/ gfotkoK Bz{ 50 gqshôs, n"osK ù 40 gqshôs ns/ nzrjhDK ù 3 gqshôs ;jkfJsk fdZsh ikt/rh. 9H7 ;kb 2012-13 d"okB ( ;szpo,2012 sZe) 1668a00 bZy o[gJ/ (e/Ado ;oeko 1251a00 bZy o[gJ/ ns/ oki ;oeko 417a00 bZy o[gJ/) gzikp oki bJh 75L25 d/ nB[gks d/ nkXko s/ n?b'e/N ehs/ rJ/, idfe ;kb 2011-12 d"okB fJj ok;h 1215a94 bZy ( e/Ado ;oeko 979a45 bZy o[gJ/ ns/ oki ;oeko 236a49 bZy) o[gJ/ ;h . 9H8 fJ; soQK ;kb 2012-13 d"okB ( ;szpo,2012 sZe) 804a95 bZy o[gJ/ ( fgSb/ ;kb dk pekfJnk 278a67 bZy o[gJ?, 302a42 bZy o[gJ/ Gkos ;oeko tZb'A, 218a85 bZy o[gJ/ oki ;oeko tZb'A, 5a05 bZy o[gJ/ c[ZNeb gqkgshnK tZi'A) d/ e[Zb T[gbZpX czvK ftZu'A 138 H12 bZy o[gJ/ (17 gqsh;s ) you ehs/ rJ/ . ;kb d"okB 90 ;?bc j?bg ro[Zg pDkJ/ rJ/ jB, fiBQK ftZu'A 67 ;?bc j?bg ro[ZgK fizBQK dh w?pof;g 668 j?, tZb'A nkwdB tXkT[ rshftXhnK ;[o{ ehshnK rJhnK . fJzBQK ro[ZgK Bz{ 280H86 bZy o[gJ/, 209H22 bZy o[gJ/ eoik ns/ 71a64 bZy o[gJ/ ;pf;vh) dh ;jkfJsk nkgD/ Xzd/ ;[o{ eoB bJh fdZsh rJh . fJ; s'A fJbktk 375 ftneshrs ;t? o'irkohnK B{z 180H04 bZy o[gJ/ (;pf;vh 35H27 bZy ns/ eoik 144H77 bZy ) dh ;jkfJsk fdZsh rJh . e[Zb 885 ;jkfJsk gqkgs ehs/ bkGgksoK ftZu'A 755 (85 gqsh;s) nB[;{fus ikshnK Bkb ;pzXs , 602 (68 gqsh;s) n"osK ns/ 33 (0a4 gqsh;s) nzrjhD ftneshnK Bz{ ;jkfJsk fdZsh rJh . fJ; ;ehw sfjs ;kb 2012F13 d"okB ( ;szpo,2012 sZe) e[Zb 460 bZy o[gJ/ (180a04 bZy o[gJ/ eoik ns/ 280a86 bZy o[gJ/ ;pf;vh) dh ;jkfJsk ;?bc j?bg ro[ZgK ns/ ftneshrs ;t?o[irkohnK Bz{ fdZsh rJh. B?;Bb o{ob bkJhtbhj[Zv fw;B$;N/N o{ob bkJhtbhj[Zv fw;BF(n?Bankoan?ban?w) 9a9 e/Adoh gq:'fis ;ehw ;toB i?:zsh rokw ;t? o'irko :'iBk, g/Av{ y/soK ftZu rohph o/yk s'A j/mb/ gfotkoK ftZu ;t? o[irko g?dk eoB bJh T[BQK dh nkwdB tXkT{ rshftXhnK bJh ;kb 1999 s'A ;ko/ okiK ftZu fdZbh ns/ uzvhrVQ Bz{ SZv e/ bkr{ ehsh rJh ;h . fJ; ;ehw oKjh ftneshrs phaghan?b gfotkoK Bz{ No/fBzr, N?eBheb w[jkos, w[ZYbk YKuk ns/ wkoehN w[;ebK Bz{ ;?bc j?bg ro[Zg dh ftXh oKjh d{o eod/ j'J/ rohph o/yk s'A T[go eoB dk T[gokbk ehsk frnk j?. ;?bc j?bg ro[Zgk d/ Bkb ftneshrs ;t?o'irkohnK Bz{ th fJ; ;ehw nXhB ;jkfJsk gqdkB ehsh rJh . go eJh ewhnK eoe/ n?;aihan?;atkJh ;ehw ;ko/ d/; ftZu fJZe' 93

soQK dk ckfJdk BjhA eo gkJh . e[ZM okiK ftZu fJj ;ehw pj[s ekw:kp ojh go d{;o/ okiK ftZu fJ; dk bkG fiBQK j'Dk ukjhdk ;h T[j BjhA j'fJnk . fJ; soQK pj[s ftuko tNKdo/ s'A pknd Gkos ;oeko B/ ;ehw dhnK ewhnK Bz{ d/yd/ j'J/ fJ; dk g[Bo rmB eoe/ B?;Bb o{ob bkJhtbhj[Zv fw;B Bz{ (n?Bankoan?ban?w ) 2009-10 s'A fw;B ti'A bkr{ eoB d/ s"o s/ ;[o{ ehsk . 9H10 gzikp ;oeko B/ n?BHnkoHn?bH n?wHB{z bkr{ eoB tk;s/ oki gZXo s/ fJZe ;N/N o{ob bkJhtbhj[v fw;B ;';kfJNh dk rmB ehsk ;h. fJ; dhnK rshftXhnK B{z ubkT[D tk;s/ rtofBzr pkvh ns/ n?eihfeT{fNt ew/Nh dk rmB ehsk frnk, i' ;w/F;w/ s/ fJ; B{z ;/X d/DrhnK . oki ;oeko B/ n?;HnkoHn?bHn?wH d/ w[Zy ekoiekoh nc;o d/ s"o s/ fJZe nkJhHJ/Hn?;H nc;o fB:[es ehsk j?, fi; dh ;jkfJsK bJh tXhe w[Zy ekoiekoh nc;o ;N/N gq'rokw w?B/io ns/ d' j'o ;Nkc w?Apo oki gZXo s/ brkJ/ rJ/ jB . fJ; soKQ gq'rokw d/ nXhB w[ZYbhnK rshftXhnK ;[o{ ehshnK rJhnK jB . n?BHnkoHn?bHn?wH dhnK jdkfkJsK w[skpe n?B{nb n?e;B gbkB pDkJh ikt/rh,i' wfB;Noh nkc o{ob fvt?bgw?AN Gkos ;oeko B{z gkJhbN gq'i?eN ;[o{ eoB bJh G/ih ikt/rh. n?;HnkoHn?bHn?wH gzikp B/ 6 fifbQnK d/ 14 pbkeK bJh n?B{nb n?e;B gbkB pDke/ Gkos ;oeko B{z G/ih j?. n?BHnkoHn?bHn?wH d/ nXhB u[D/ rJ/ fibQ/ soBskoB (yv{o ;kfjp,tbN'jk ns/ u'jbk ;kfjp) r[odk;g[o,(Xkohtkb ns/ v/ok pkpk BkBe)fco'ig[o, (r[o{ jo ;jkJ/) ckfibek (ckfibek ns/ ibkbkpkd )gfNnkbk (okig[ok, ;B"o, ns/ gksVK) ns/ ;zro{o ( ;[Bkw ,;zro{o ns/ bfjokrkrk ) jB . 9.11 n?;HnkoHn?bHn?wH B/ gkfJbN gq'i?eN B{z bkr{ eoB tk;s/ ;bkBk n?e;B gbkB pDk bJh j?. fJj gbkB Gkos ;oeko tb'A gqtkB ehsh rJh j? ns/ T[; d/ w[skpe e[Zb bkrs 15H76 eo'V o[gJ/ 2012F13 bJh ns/ 27H10 eo'V o[gJ/ 2013F14 bJh oZy/ rJ/ jB . Gkos ;oeko tb'A czv f;ZX/ ;';kfJNh B{z G/i/ ikDr/. Gkos ;oeko B/ w[ZYbhnK rshftXhnK bJh 100 bZy o[gJ/ gqtkB ehs/ jB. fi; d/ Bkb ;N/N,fibkQ ns/ pbke gZXo s/ fw;B wB/iw?AN :{fBN ;Ekgs ehs/ rJ/ jB ns/ fwsh nzs sZe fJj oew youh ik u[Zeh j? . fJ; d/ Bkb jh b'Vhdk ;Nkc th Gosh ehsk frnk j? ns/ fJ; ;ehw B{z iwhBh gZXo s/ bkr{ eoB d/ gqpzX ehs/ rJ/ jB . fJzdok nktk; :'iBk (nkJhHJ/HtkJh) 9H12 fJzdok nktk; :'iBk (nkJhHJ/HtkJh) fJZe e/Adoh gq:'fis ;ehw j?. fJj ;ehw e/Ado s/ oki ;oeko ftZueko 75L25 d/ nkXko s/ ubkJh ik ojh j?. fJzdok ntk; :'iBk dh w[Zy wzst fgzvK ftZu ofj oj/ nB[;{fus ikshnK,nB[;{fus ephfbnK,pzX{nk wid{oK ns/ r?o nB[;{fus ikshnK i' fe rohph dh o/yk s'A j/mL ofj oj/ jB, d/ gfotkoK B{z Bt/ wekB pDkT[D bJh, eZu/ wekBK B{z gZekeoB bJh ns/ noX gZek pDkT[D bJh ;jkfJsk d/Dk j? .;ehw sfjs wekB dh T[;koh bJh w?dkBh y/so ftZu 45,000$F ns/ gjkVh iK efmB J/ohJ/ ftZu 48,500$Fo[gJ/ dh 94

roKN fdZsh iKdh j? ns/ Bekok eZu/ wekBK dh w[ozws bJh 15,000$o[gJ/ dh roKN fdZsh iKdh j? . g/Av{ gykB/ ns/ X{nK ofjs u[Zbk fJ; ;ehw dk fJZe fjZ;k j?. ;kb 2012F13 d"okB 10663H15 bZy o[gJ/ ( e/Ado ;oeko 7997H36 bZy o[gJ/ ns/ oki ;oeko 2665H79 bZy o[gJ/ ) gzikp oki bJh 75L25 d/ nB[gks d/ nkXko s/ n?b'e/N ehs/ rJ/ . 9H13 ;kb 2012-13 d"okB (Btzzpo,2012 sZe) 5132a25 bZy o[gJ/ d/ e[b T[gbZpX czvK ftZu'A A 1169a21 bZy o[gJ/ ( 23 gqshôas) you eoe/ 33155 wekB pDkT[D d/ Nhu/ d/ w[ekpb/ 3278 (10 gqsh;s)wekB Bt/A pDkJ/$ngrq/v ehs/ rJ/ . fiBQK ftZu'A 2823 (87 gqshôs) wekB nB[;{fus ikshnK bJh T[;ko/$ngro/v ehs/ rJ/. fJzNhro/fNv t?;Nb?Av fvt?bgw?AN gq'i?eN ns/ jfonkbh rkJhvbkJhBi nXhB gq'i?eN 9H14 nkJhavpfbT{ vh agh a;ehw fgzvK d/ y/so ftZu r?o izrbksh Bekok G{wh ns/ fgzvK ftZu Bekok G{wh wkJheo' tkNo ;?Av d/ nkXko s/ g/Av{ y/so ftZu o'irko tXkT[D bJh ;[o{ ehsh rJh j? . fJj ;ehw 6000 o[gJ/ gqsh j?eN/no :{fBN d/ nkXko s/ 11L1 dh o/;' d/ nXko s/ ubkJh ik ojh j?, fi; ftZu 5500 o[gJ/ e/Ado ;oeko dk fjZ;k ns/ 500 o[gJ/ oki ;oeko dk fjZ;k j? go j[D 6000 o[gJ/ gqsh j?eN/no dh bkrs tXk e/ gb/B J/ohJ/ bJh 12000 gqsh j?eN/no ns/ w[;eb s/ gjkVh J/ohJ/ bJh 15000 o[{g? gqsh j?eN/no ehs/ rJ/ jB . Gkos ;oeko d[nkok gqsh j?eN/no 11000 o[gJ/ dh ns/ oki ;oeko d[nkok 1000 o[gJ/ ;jkfJsk fdZsh ikt/rh . ;kb 2005-06 d'"okB Gkos ;oeko tZb'A 6 fifbnK bJh fibQk r[odk;g[o, gfNnkbk, BtK ;fjo, j[f;nkog[o, fco'ig[o ns/ cohde'N bJh 8 Bt/A gq'i?eN 1882a92 bZy o[gJ/ dh bkrs d/ gqtkB ehs/ rJ/ ns/ ;kb 2006-07 d"okB Gkos ;oeko tZb'A 254a70 bZy dh bkrs dk 1 gq'i?eN w'jkbh fibQ/ bJh gqtkB ehsk frnk . j[D sZe Gkos ;oeko tZb'A fJ; ;ehw nXhB 2222H14 bZy o[gJ/ ps"o e/Ado ;oeko d/ fjZ;/ tZi'A ohbhi ehs/ rJ/ ns/ 159H87 bZy o[gJ/ ps"o oki ;oeko d/ fjZ;/ tZi'A fobhi ehs/ rJ/ ns/ 31H64 bZy o[gJ/ ftnki d/ s"o s/ gqkgs j'J/ . Gkos ;oeko tZb'A fJjBK gq'i?eNK Bz{ fwsh 31F12F2012 sZe ezgbhN eoB dk nzsw fwsh Bh:s ehsh j'Jh j? . ;kb 2012F13 d"okB e[ZbA 2413a65 bZy o[gJ/ ftZu'A 2270H70 bZy o[gJ/ you ehs/ ik u[Ze/ jB . fJ; ;ehw nXhB 49301 j?eN/no iwhB NohN eoB d/ oZy/ rJ/ e[Zb Nhu/ fto[ZX j[D sZe 37529 j?eN/no iwhB NohN ehsh ik u[Zeh j? . jfonkbh ;ehw nXhB ;[o{ ehs/ 16 gq'i?eNK ftZu'A 8 gq'i?eN gqrsh nXhB jB .

95

fJzN?ro/fNv tkNo;?v w?B/iw?AN gq'i?eN 9a15 tkNo;?v ftek; rkJhvbkJhBK, 2008 nXhB tkNo;?v dhnk ;kohnK ;ehwK Bz{ fJZemk eoe/ fJzN?ro/fNv tkNo;?v w?B/iw?AN gq'rokw nXhB fbnKdk frnk j? . fJ; ;ehw dh :{fBN ek;N 12,000$F gqsh j?eN/no j?, fi; ftZu 10,800$F o[gJ/ e/Ado ;oeko dk fjZ;k ns/ 1200$F o[gJ/ oki ;oeko dk fjZ;k j? . fJj ;ehw e/Ado ;oeko ns/ oki ;oeko tb'A 90L10 d/ nB[gks d/ nkXko s/ ubkJh rJh j? . fJ; ;ehw nXhB ;kb 2009-10 d"okB fibQk r[odk;g[o, j[f;nkog[o ns/ o'gV bJh Gkos ;oeko tZb'A 6 gq'i?eN gqtkB ehs/ rJ/ jB. fiBQK bJh ;kb 2009-10 d"okB e/Ado ;oeko d/ fjZ;/ tZi'A gfjbh fe;s d/ 20 gqsh;s fto[ZX 6 gqsh;s dh 762a51 bZy o[gJ/ n?ANoh g[nkfJzN n?eNhftNh, eg?;Nh fpbfvzr ns/ fvN/bv gq'i?eN fog'oNK fsnko eoB bJh fobhi ehs/ rJ/ jB. ;kb 2009-10 ns/ 2010-11 d"okB 84a72 bZy o[gJ/ oki ;oeko B/ nkgD/ fjZ;/ ti'A fobhi ehs/ rJ/ ;B. 9H16

;kb 2010-11 d"okB gzikp oki bJh Gkos ;oeko tZb'A 8 fifbQnK bJh 13 Bt/A

gq'i?eN gqtkB ehsh rJ/ . fJjBK gq'i?eNK bJh ;kb cotoh 2011 ftZu gfjbh fe;s dh 20 gqsh;s ok;h ftZu'A 6 gqsh;s ok;h 345a35 bZy o[gJ/ ps"o e/Ado ;oeko d/ fjZ;/ tZi'A fobhi ehsh rJh . fJ; ok;h dk w[ZYb/ c/i ftZu n?ANoh g[nkfJzN ns/ gq'i?eNK dhnK j'o rshftXhnK, eg?;Nh fpbfvzr dh No/fBzr ns/ vhaghanko; fsnko eoB dk ezw g{ok ehsk frnk . fJjBK gq'i?eNK nXhB 10,631a76 bZy o[gJ/ Bkb 88598 j?eN/no J/ohnk NohN ehsk ikDk j? . fJjBK gq'i?eNK dk ;wK 5 ;kb dk j? . 9H17

;kb 2011-12 d"okB, Gkos ;oeko tAb'A 67,220 j?eN/no iwhB 8066a40 bZy dh

bkrs Bkb NohN eoB bJh 12 Bt/A gq'i?eN gqtkB ehs/ rJ/ jB. fi; ftZu'A 7259a76 bZy o[gJ/ e/Ado ;oeko dk fjZ;k j? ns/ 806a64 bZy o[gJ/ oki ;oeko dk fjZ;k j? .;kb 2012F13 d"okB Gkos ;oeko tb'A 1426H65 bZy o[gJ/ obhi ehs/ rJ/, fiBKQ fto[ZX 194H21 bZy o[gJ/ ps"o oki ;oeko d/ fjZ;/ ti'A obhi ehs/ ik u[Ze/ jB ns/ 18H42 bZy o[gJ/ ps"o ftnki gqkgs j'fJnk j?. d;zpiF2012 sZe obhi ehsh rJh e[Zb 1639H34 bZy o[gJ/ ftZu'A 1143H63 bZy o[gJ/ you ehs/ ik u[Ze/ jB . ;toB i?nzsh ôfjoh o'÷rko :'iBk (n?;ai/an?;anko tkJh) 9a18 fJj ;ehw Gkos ;oeko d[nkok ;fjoh fJbke/ ftZu rohph fBtkoD bJh ô[o{ ehsh rJh ;h . fJ; ;ehw d/ j[D gzi ezg'B?N jB (1) ôfjoh ;t?-o'irko gq'rokw (:{Hn?;HJhHgh), (2) ôfjoh fJ;soh ;t? ;jkfJsk gq'rokw (:{HvpfbT{Hn?'; ghH), (3) ôfjoh rohpK dk o'irko tXkT[D bJh g/ôktko Nq/fBzr (n?;HNhHJhHghH-:{HghH), (4) ôfjoh feos o'irko gq'rokw (:{HvpfbT{HJhHghH) ns/ (5) ôfjoh efwT{BNh ftek; B?N toe (:{H;hHvhHn?B) . ;kb 2011-12 d"okB , ;t? o'irko ezg'B?AN nXhB , 59 ;fjoh rohp bkGgksoK B{z 5a52 bZy o[gJ/ ps"o ;pf;vh ns/ 31a28 bZy o[gJ/ b'B w[jZJhnk eotkfJnk frnk, fijBK ftZu'A 29 nB[;{fus 96

bkGgksoK Bz{ 2a90 bZy o[gJ/ ;pf;vh ns/ 16a43 bZy o[gJ/ b'B d/ o{g ftZu tzv/ rJ/ . ;N?g nZg ezwg'B?AN nXhB 995 ;fjoh bkGgksoK Bz{ j[Bo f;ybkJh w[jZJhnk eotkJh fi; T[go 62a55 bZy o[gJ/ you ehs/ rJ/. fizBQK ftZu'A 749 nB[;{fus iksh d/ bkGgksoK dh f;ybkJh s/ 39a23 bZy o[gJ/ you ehs/ rJ/ . ukb{ wkbh ;kb 2012F13 (;szpo,2012 sZe), 0a 38 bZy o[gJ/ ;pf;vh ns/ 2a15 bZy o[gJ/ b'B ;t? o'irko ezg'B?AN nXhB 5 bkGgksoK Bz{ tzv/ rJ/ . fizBQK ftZu 0a28 bZy o[gJ/ ;pf;vh ns/ 1a59 bZy o[gJ/ b'B 2 nB[;{fus iksh d/ bkGgksoK Bz{ fdZs/ rJ/ . ;N?g nZg ezwg'B?AN nXhB brGZr 1436 ;fjoh bkGgksoK Bz{ j[Bo f;ybkJh w[jZJhnk eotkJh, fi; T[go 112a99 bZy o[gJ/ you ehs/ rJ/. fizBQK ftZu'A 935 nB[;{fus iksh d/ bkGgksoK dh f;ybkJh s/ 68a60 bZy o[gJ/ you ehs/ rJ/ . (;koDh 9a3) gzikp gSVhnK ô/qDhnK G"AA ftek; ns/ ftZs ekog'o/ôB (p?efcze') 9a19 fJj ekog'o/;B gSVhnK ôq/DhnK ns/ xZN frDsh tor d/ ftneshnK Bz{ fijBK dh ;bkBk gfotkoe nkwdB ôfjoh fJbkfenK ftZu 54500$F o[gJ/ s'A xZN ns/ fdjksh fJbkfenK ftZu 39500$F o[gJ/ s'A xZN j't/, tZyFtZy ;ehwK nXhB ;;s/ ftnki doK s/ eoi/ fdzdh j?. ;kb 2011-12 d"okB p?efcze' tZb'A 1340 bkGgksohnK Bz{ 1249a 39 bZy o[gJ/ d/ eoi/ tzv/ rJ/ . ukb{ ftZsh ;kb 2012-13 ( ;szpo, 2012 sZe) d"okB 591a 36 bZy d/ eoi/ 624 bkGgksohnK ftZu tzv/ rJ/ jB. (;koDh 9a 3) gzikp nB{;{fus ikshnK G" ftek; ns/ ftZs fBrw (ghHn?;H;hHn?cH;h) 9a20 fJ; ekog'o/;B dk T[d/; rohp nB[;{fus ikshnK d/ w?ApoK Bz{ eoik ns/ ;pf;vh d/Dk j? . gzikp nB[;{fus ikshnK G"AFftek; ns/ ftZs fBrw d[nkok ;kb 2011-12 d"okB 3690 bkGgksohnK Bz{ 1432a99 bZy o[gJ/ d/ eo÷/ fdZs/ rJ/. fJ; ukb{ ftZsh ;kb d"okB ;szpo, 2012 sZe 50 bkGgksohnK Bz{ 115a35 bZy o[gJ/ dh oew tzvh rJh . (;koDh 9a3)

97

98

10

b'e tzv gqDkbh "Public distribution system helps in ensuring supply of essential consumer goods of mass consumption to people at reasonable prices particular to weaker section of society." Ruddar Dutt

oki ;oeko tb'A rohp gqhtkoK dh ;hfws you eoB dh ;wZoEk Bz{ d/yd/ j'J/ io{oh t;sK dhnK ehwsK d/ tkX/ d/ gqGkt s'A pukT[D bJh b'e tzv gqDkbh Bz{ ;jh Yzr Bkb bkr{ ehsk ik fojk j?. ;oeko fJjBK ;?e;BK Bz{ pukT[D bJh f;ZX/ iK nf;ZX/ s"o s/ io{oh t;sK dhnK ehwsK Bz{ ezNo'b eo ojh j?. oki ;oeko B/ "T[gG'rsk ;[oZfynk ;?b@ ekfJw eoe/ oki ftZu iwKy'oh, w[Bkcky'oh, u'oFpikoh ns/ ;ZN/pkih B{z ekch jZd sZe mZb gkJh j?. y[oke, f;tb ;gbkJh ns/ T[gG'rsk wkwb/ ftGkr , tZb'A b'e tzv gqDkbh Bz{ ;[uko{ pDkT[D ns/ ygsekoK d/ fjZsK dh okyh bJh fibQk$;p vthiB$pbke gZXo s/ fBrokB ew/NhnK dk rmB ehsk frnk j?. io{oh t;sK w[jZJhnk eotkT[D ftZu gB;g th pj[s wjZstg{oB G{fwek fBGk fojk j?. ;kb 2012-13 d"okB (31-12-2012 sZe) oki ftZu b'e tzv gqDkbh B{z fJZe tXhnk ;zrfms Yzr Bkb ubkT[D bJh 17815 T[fuZs ehwsK dhnK d[ekBK dk fJZe B?ZNtoe ekfJw oZfynk frnk j?. 10H2 ;kb 2012-13 d"okB (31-12-2012 sZe) Nhu/ fwZE// b'e tzv gqDkbh (NhHghHvhHn?;) nXhB rohph o/yk s'A j/mK ofj oj/ 2,88,600 gqhtkoK (phHghHn?b) B{z 10,098 wha NB eDe gqsh wjhBk gqsh gqhtko 35 feb',4H57 o[gJ/ gqsh feb'rqkw d/ fj;kp Bkb tzvh rJh id'Afe rohph o/yk s'A T[go (J/HghHn?b) 57,84,170 gfotkoK B{z 52620 wha NB eDe gqsh wjhBk gqsh gfotko 9 feb' 8a06 o[gJ/ gqsh feb' rqkw d/ fj;kp Bkb tzvh rJh . ;kb 2012-13 (31-12-2012 sZe) d"okB b?th yzv dh ehws 13H50 o[gJ/ gqsh feb' ns/' fwZNh d/ s/b dh ehws 15H00 o[gJ/ gqsh bhNo ojh. (;koDh 10H1) 10H3 Gkos ;oeko dh jdkfJs nB[;ko y[oke, f;tb ;gbkJh ns/ T[gG'rsk wkwb/ ftGkr, gzikp tZb'A nzBs'fdnk nzBk :'iBk sfjs rohpK ftZu'A pj[s rohp 1,79,400 nBs'fdnk gqhtkoK B{z 6280 NB eDe gqsh wjhBk gqsh gqhtko 35 feb' 2H00 o[gJ/ gqsh feb' d/ fj;kp Bkb fdZsh rJh. 10a4 ;kb 2011F12 d"okB 859274 n?wHNhHeDe, 15235 n?wHNhH b?th yzv ns/ 272787 feb'bhNo fwZNh dk s/b n?b'e/N ehsk frnk ;h ns/ 620982 n?waNhaeDe, 7191 n?waNhab?th yzv ns/ 271410 feb'bhNo fwZNh dk s/b T[gG'rsktK Bz{ tzfvnk frnk. ;kb 2012F13 d"okB (31-12-2012 sZe) 370832 n?wHNhH eDe J/HghHn?b gqhtkoK B{z ,76134 n?wHNhHeDe phHghHn?bH gqhtkoK B{z ns/ 36835 n?wHNhH eDe nzBs'fdnk nzBk :'iBk (J/HJ/HtkJhH) gqhtkoK B{z tzvh rJh. fJ;/ soQK 5318 wha dh b?th yzv ns/ 69172 feb'bhNo fwZNh dk s/b :'r T[gG'rsktK B{z tzfvnk frnk. (;koDh 10a2)

99

10H5

gzikp, brGZr 15H40 bZy gqhtkoK fiBQK dh ;kbkBk nkwdB 30,000 o[gJ/ s'A xZN j?, T[BK B{z

eDe 4H00 o[gJ/ gqsh feZb' ns/ dkb 20H00 o[gJ/ gqsh feZb' d/ fj;kp Bkb d/ e/ nkNk dkb ;ehw Bz{ bkr{ eoe/ d/ô ftu'A fJe w'joh oki ti'A T[Go e// nkfJnk j?. fJjBK gqhtkok B{z nkNk dkb tzvD bJh ôg?;b Bhb/ okôB ekov ikoh ehs/ rJ/ jB. ygsekoK B{z T[BQK dh gksosk nB[;ko fwE/ Gkn s/ uzrh fe;w dk okôB w[jZJhnk eotkT[D d/ ezw B{z :ehBh pBkT[D bJh ftGkr tb'A ;w{j y/soh nwb/ B{z okôB vhg{nK dh gVskb bJh wjhBktko Bkow fBoXkos ehs/ rJ/ jB. fJjBK gqhtkoK B{z gqsh ihn 5 feb'rqkw eDe, 4 o[gJ/ gqsh feb'rqkw d/ fj;kp Bkb fJZe gqhtko B{z tZX s'A tZX 25 feb'rqkw eDe tzvh ik ojh j?. fJ; d/ Bkb jh dkb gqsh ihn 1$2 feb'rqkw, 20 o[gJ/ gqsh feb'rqkw d/ fj;kp Bkb, fJZe gfotko B{z tZX s'A tZX 2H5 feb'rqkw tzvh ik ojh j? (;koDh 10a1) ;kb 2011-12 d"okB fJ; ;ehw sfjs 313184 n?wHNhH eDe ns/ 27874 n?wHNhH dkb bkGgksohnK B{z fdZsh ik u[Zeh j?. ;kb 2012-13 d"okB (31-12-2012 sZe) 207650 n?wHNhH eDe ns/ 8300 n?wHNhH dkb bkGgksohnK B{z tzvh ik u[Zeh j?. (;koDh 10H2)

100

11

;wkfie ;/tktK

fizdrh dk ;G s'A io{oh gq;B j? fe s[;hA d{;fonK bJh eh eo oj/ j' < wkoNB b{Eo ;oeko s'A T[whd ehsh iKdh j? fe T[; tb'A ;wkfie ;/tktK y/so tZb ft;/; fXnkB fdZsk ikt/ . oki ;oeko gZSV/ torK dk fwnko T[BKQ d/ ;wkfie nkofEe jkbksK ftZu ;[Xko eoe/ ns/ T[BKQ d/ ftfdne ftek; ftZu tkXk eoe/ T[Zuk u[ZeD bJh tuB pZX j? , sK fe T[BKQ B{z ;wki d/ pkeh torK pokpo fbnKdk ik ;e/ . f;fynk, f;js ns/ ;wkfie ;[oZfynkA wjZstg{oB ;?eNo jB i' ;wkfie ;/tktK B{z gqGkfts eod/ jB . f;Zfynk 11H2 f;fynk ns/ f;js wB[Zyh ftek; d/ pj[s wjZstg{oB ;{ue jB. fJj d/; d/ nkofEe,;wkfie ns/ ;fGnkukoe ftek; d/ whb gZEo j[zd/ jB. ;jh f;fynk gqDkbh b'eK ftZu frnkB,tXhnk j[Bo,;ekosfwe edoK ehwsK ns/ tXhnk fttjko g?dk eodh j?. pkothA gzi ;kbk :'iBk sfjs oki ;oeko d/ f;Zfynk y/so bJh gqw[Zy ftuko y/so j/m fby/ jB LF ;e{bh f;fynk d/ y/so ftZu r[Dksfwe ;[Xko fbnkT[Dk . ;w[Zuh dkfybk do (ihHJhHnko) 100 gqsh;s, fBo'b dkybk do 100 gqsh;s, ;e{b SZvD dh do iho' ns/ ;e{b ftZu mfjo 100 gqsh;s gqkgs eoBh . iii) oki ftZu w[cs ns/ io{oh f;fynk d/ ekB{zB B{z ;jh noEK ftZu bkr{ eoBk . iv)H ;e{b ns/ ekbiK ftZu ykbh gJhnK nk;kwhnK B{z o?r{bo nkXko s/ GoBk . v)H ;e{bK ns/ T[u/oh f;fynk ;z;EktK dk ;w[Zuk ftek; . oki ;oeko tb'A T[;koh d/ ezw ns/ nfXnkgeK dh fB:[esh d/ o{g ftZu ;oekoh ;e{bk ftZu w[ZYbk YKuk ngrq/v eoB bJh g[oi'o e'f;; ehsh rJh. fJ; bJh 50395 Bt/A nfXnkge fB:[es ehs/ rJ/. ;kb 2006-07 ftZu oki dk f;fynk ftek; ;{ue ;ko/ okiK ftZu'A 14t/A ;EkB s'A tZX e/ ;kb 2010-11 d"okB e/obk ns/ skfwbBkv{ s'A pknd sh;o/ ;EkB s/ j' frnk j? . i) ii)H

;kyosk do 11a3 gzikp ftZu fgSb/ djke/ s'A ;kyosk ftZu wjZstg{oB ;[Xko j'fJnk j?. wodwô[wkoh 2001 nB[;ko e[Zb iB;zfynk ftZu gVQ/ fbfynK dh gqshôssk 69a70 ;h i' fe 2011 dh wodwô[wkoh nB[;ko tZX e/ 76a7 gqshôs j' rJh. ;kb 2011 dh wodwô[wkoh nB[;ko oki d/ ôfjoh fJbkfenK ftZu ;kyosk do 83a7 gqshôs ;h id' fAe fJ; d/ w[ekpb/ fdjksh fJbkfenK ftZu fJj do 72a45 gqshôs ;h. ;kb 2001 dh iB rDBk nB[;ko g/Av ;fjoh ;kyosk do ftZu coe 14a38 gqsh;s ;h b/feB f;fynk d/ y/so ftZu ;ko/ ;fj:'rhnK dh wdd ;dek ;kb 2011 dh iB rDBk ftZu fJj xZN e/ 11a25 gqsh;s j' frnk j? . fiE'A sZe fbzr tko ;kyosk dk ;pzX j? fJ; nB[;ko g[oôK dh ;kyosk (81a51#) n"osK dh ;kyosk (71a3#) Bkb'A tZX

101

;h . 2001 ns/ 2011 dhnK iBrDBktK nB[;ko gzikp dh fbzr ns/ y/sotko ;kyosk do ;koDh 11a2 ftZu fdZsh rJh j?. 11H4 2011 dh iBrBDk gzikp d/ gVQ/ fbfynK dh f÷bQ/tko gqshôssk fJj do;kT[Adh j? fe j[fônkog[o 85a40 gqshôs ;kyosk do Bkb gzikp ftZu ;ZG s'A f;Zyo s/ j? ns/ wkB;k 62H8 gqsh;s ;kyosk do Bkb ;G s'A EZb/ j?. n?;aJ/an?;aBro, o{g Bro, ibzXo, b[fXnkDk, ôjhd Grs f;zx Bro , r[odk;g[o, cfsjrVQ ;kfjp , eg{oEbk , nzfwqs;o ns/ gfNnkbk f÷fbQnK ftZu 75 gqshôs s'A f÷nkdk ;kyosk do j?. e[Zb ;kyosk do dh soQK jh g[oô ns/ fJ;sohnK dh ;kyosk ftZu th j[fônkog[o 89a9 gqshôs ns/ 80a8 gqshôs dh do Bkb ;ZG s'A tZX idfe wkB;k 68a4 gqshôs ns/ 56a4 gqshôs Bkb ;ZG s'A xZN ;kyosk gqshôssk tkbk f÷bk j?. (;koDh 11H3) f;fynk d/ jZe ;pzXh n?eN 11H5 oki ;oeko tb'A nkoHNhHJhHo{b B'NhckJh ehs/ jB, fi; sfjs jo nkpkdh d/ fJZe feb'whNo d/ x/o/ ftZu fJZe gqkfJwoh ;e{b ns/ fszB feb'whNo s/ x/o/ ftZu ngo gqkfJwoh ;e{b j'Dk ukjhdk j?. ;kb 2011-12 d"okB ;e{[bK dh fB;kBd/jh w[skfpe ni/ th 65 fgzv nfij/ jB, fiE/ fJZe feb'whNo d/ x/o/ ftZu gqqkfJwoh ;e{b BjhA ;h ns/ 57 fgzv d/ fszB feb'whNo d/ x/o/ ftZu ngo gqkfJwoh ;e{b BjhA ;h . 11H6 ;e{b f;fynk d/ d' gZXo jB. w[ZYbh f;fynk (8 ebk;) ns/ ;?ezvoh f;fynk (9F12 ebk;K) . e[Zb r"ofwzN,gqkJht/N J/fvv, nfcfbJ/fNv ns/ BkB nkfcbhJ/fNv 42688 ;e{b jB, fiBKQ ftZu'A 22535 gqkfJwoh ;e{b, 13753 ngo gqkfJwoh ;e{b,3254 jkJh ;e{b ns/ 3146 ;hBhno ;?ezvoh ;e{b jB . n?i{;?N 11H7 ;kb 2005-06 d"okB ;?N/bkJhN gq'rokw okjh f;fynk d/D dk ezw ;[o{ ehsk frnk, fi; dk wzst ;?N/bkJhN okjh T[Zu gZXo dh f;fynk w[ZjJhnk eotkT[Dk ;h . n?i{;?N gq'rokw fJzvhnB ;g/N; oh;ou dh wdd Bkb ;ko/ oki ftZu ;oekoh ;z;EktK ftZu gVQd/ pfunK B{z ;zuko gqDkbh okjh d{oh s'A fwnkoh f;Zfynk wj[ZJhnK eotkT[D bJh ;[o{ ehsk frnk. fszB ;N{vhU, uko Nhfuzr n?vi ns/ fJZe ;N/N jp gfjbK jh ;Ekgs ehsk frnk j?. fJ; s'A fJbktk 516 ;N?bkJhN fJzNon?efNt NowhBb (n?;HnkJhHNhi)500 o;ht UBbh NowhBb (nkoHUHNhi) fJzB;Nkb ehs/ rJ/ jB ns/ 30,40,400 ftfdnkoEhnK B{z fJ; gq'i?eN s'A f;ZXk bkG gqkgs j' fojk j? . ;e{b f;Zfynk fi; ftZu 379 ;kfJz; ;e{b ;kwb jB, bJh 398 ;N?bkJhN fJzNo n?efNt NowhBb fdZs/ rJ/ jB, fi; ftZu'A 47 T[u/oh f;fynk tk;s/, 4 w?vheb f;fynk bJh, 5 fJzihBhfozr ekbiK bJh, 15 g'bhN?efBze bJh, 7 fJZv;Nohnb No/fBzr fJ;zNhfuT{N bJh, 15 vkJhN; bJh, 12 r"ofwzN d/ ;oft; No/fBzr ;?Nok bJh, 9 gzikp ;e{b f;fynk p'ov d/ nkdo; ;e{bK bJh , fJZe vkfJo?eNo n?;H;hHJhHnkoHNhH d/ dcso ftZu fibkQ gZXo s/ f;fynk N/qfBzr fJB;NhfuT{N d/ ns/ ;oekoh ;oft;i N/qfBzr ;?ANoK d/ gq'rokw dh w'BhNfozr eoB bJh 102

brkJ/ rJ/ jB. fJZe vkfJo?N'o/N seBheh f;fynk bJh N?eBheb N/qfBzr fJzB;NhfNT{N d/ gq'rokw dh w'BhNfozr eoB bJh ns/ d' jp nzdo T[u/oh ns/ ;?ezvoh f;fynk fJB;NhfuT{N d/ gq'rokwK dh po'vek;fNzr dh w'BhNfozr eoB bJh brkfJnk frnk j? . ok;Noh wZfXnfwe f;fynk nfGnkB (nkoHn?wHn?;HJ/H) gzikp ftZu ;?ezvoh f;fynk d/ ft;Eko tk;s/ . 11H8 fJ; ;ehw dk w[Zy wzst ;?zezvoh gZXo dh f;fynk B{z 2017 sZe jo fJZe dh gj[zu sZe gjz[ukT[Dk ns/ ;kb 2020 sZe jo fJZe dh ;e{b ftZu mfjo B{z :ehBh pBkT[d/ j'J/ fzbzr, ;wkfie F nkofEe ns/ ngzrsk torhnK o[ektNK ns/ G/d Gkt ysw eoBk j? . fJ; ;ehw sfjs w[ZYbhnK fsnkohnK g{ohnK j' u[ZehnK jB,fit/A fe oki ns/ fibkQ gZXo s/ dcsoK B{z ;woZE eoBk,w?Bgkto dhz ;woZE tXkT[Dk, toe;kg ns/ ;?whBko nk:"fis eoB/ nkfd . ;kb 2009F12 sZe 222 fwvb ;e{bK B{z ngro/v eoe/ jkJh ;e{b pDk fdZsk j? ns/ ;kb 2010F11 d"okB 970 ;?ezvoh ;e{bK B{z tkX{ w[ZYb/ YKu/ Bkb ;woZE ehsk frnk. ;kb 2011F12 d"okB 1443 ;?ezvoh ;e{bK d/ wi{dk w[Yb/ YKu/ B{z wip{s eoB bJh wBi{oh fdZsh rJh. brGr 1000 ;?ezvoh ;e{bK ftZu n?i{;?N bpkoNohnK pDkJhnK rJhnK ns/ ;kb 2009F12 d"okB 52183 ;?ezvoh NhuoK B{z N/qfBzr fdZsh rJh . ;ky;o Gkos fw;B F2012 11H9 fJj gq'rokw gzikp ftZu iBtohF2011 d"okB S/ fibQ/ wkB;k, ;qh w[es;o ;kfjp, fco'ig[o,;zro{o,pfmzvk ns/ cohde'N fiBKQ ftZu 2001 dh iBrDBk w[skfpe n"osK dh ;kyosk do 50 gqsh;s s'A xZN ;h ,;[o{ ehsk frnk . fJ; fw;B sfjs 15 ;kb ns/ fJ; s'A tZX T[wo d/ ;ko/ ftnesh fi; ftZu w[ZYbk fXnkB n"osK s/ e/Adfos j't/rk, B{z eto ehsk ikt/rk . fJ; sfjs w[ZYbh ;kyosk,g';N ;kyosk ns/ N[Nt/A fjZ;/ dh pikJ/ brksko f;fynk gq'rokw ikoh ofynk ikt/rk. fJ; gq'rokw sfjs 2735 fgzvK dhnK gzukfJsK ns/ 6 fifbQnK d/ 38 pbke eto ehs/ ikDr/ . pbke gZXo s/ f;fynk gZy'A gSV/ pbkeK ftZu wkvb ;e{b ;[o{ eoB/ 11a10 ;kb 2009-10 d'okB , f;fynk d/ gZy'A gSV/ 7 fifbQnK pfmzvk, wkB;k, ;qh w[es;o ;kfjp, ;zro{o, gfNnkbk , fco'ig[o ns/ soBskoB d/ pbkeK ftZu 21 wkvb ;e{b T[;ko/ rJ/ jB. fJj wkvb ;e{bK B/ fwsh 1-8-2010 s'A ezw eoBk ;[o{ eo fdZsk j? . jo fJZe ;e{b dh bkrs 3a77 eo'V o[g? (3a02 eo'V o[gJ/ BkBFo?efozr ns/ 0H75 eo'V o[gJ/ o?efozr) j? . oki ftZu nkdo; ;e{b y'bD/ 11a11 oki ;oeko B/ gqkJht/N ;?eNo dh wdd Bkb xZN' xZN jo n;?Apbh jbe/ ftZu fJZe ;e{b y'bD bJh 128 nkdo; ;e{b y'bD dh tZvh gfjb edwh ehsh j? . fJj nkdo; ;e{b 10F15 J/eV iwhB ftZu ;fEs j'Dr/ . gz{ih bkrs 7a50 eo'V o[g? j't/rh i' oki ;oeko ns/ gqkJht/N fjZ;/dko d[nkok 50L50 nXko s/ ehsh ikt/rh . ;oeko tZb'A tZX s'A tZX 3a75 eo'V o[g? iK 50 gqsh;s i' th xZN j't/rk gqsh ;e{b fdZsk ikt/rk . bZrGZr 2000 ftfdnkoEhnK tkb/ nkdo; ;e{bK dh ;zukbB bkrs fi; ftZu gqsh ftfdnkoEh 1600 o[g? dh ;hwk th 103

;kfwb j't/rh i' fe oki ;oeko ns/ gqkJht/N fjZ;/dko d[nkok 70L30 dh fjZ;/dkoh d/ nkXko s/ ehsh ikt/rh . pZfunK s'A e'Jh ch; BjhA bJh iktrh . oki dk fjZ;k gzikp f;fynk ftek; p'ov tZb'A ;okp T[s/ N?e; d/ o{g ftZu fJZeso ehs/ czvK ftZu'A ehsk ikt/rk . ;?ezvoh ;N/i s/ ngzr ftneshnK bJh fJzBefbT{f;t f;fynk 11H12 ngzr ftneshnK bJh fJzBefbT{f;t f;fynk ;ehw (i' fe gfjbK ngzr pZfunk bJh fJzBN?ro/fNv f;fynk FnkJhHJhHvhH;hH d/ Bkw Bkb ikDh iKdh ;h) dk wzst ;ko/ ngzr ftfdnkoEhnK tb'A w[ZYbh f;fynk d/ nZm ;kb g{o/ eoB s'A pknd T[BKQ B{z yk; ns/ :'r tksktoD ftZu ;?ezvoh f;fynk (ebk; 9F12) d/ uko ;kb g{o/ eoB d/ w"e/ gqdkB eoBk j?. fJj gq'rokw ;kb 2009-10 ftZu ;[o{ ehsk frn k ;h. fJ; dk ;kok you Gkos ;oeko d[nkok fdZsk iKdk j? . fi; sfjs oki B{z gqsh ngzr ftnesh tZX s'A tZX 3000$Fo[gJ/ dh ok;h f;fynk ;j{bsK fit/ fe w[cs feskpK,todh,;ebkof;g,feokfJnk, fJ;ekoN nbkT{A;, b'VhAdk ;wkB, ;g?;b Nhuo, j?bgo ns/ o[ektNK ofjs ;e{bh tksktoD bJh fdZsh iKdh j? . f;Zfynk ;z;EktK ns/ dkybk ;oekoh ;e{b ;z;EktK 11a13 oki ftZu f;Zfynk ;z;EktK dk Y[ZethA wksok ftZu ft;Eko j'fJnk j? . 30 ;szpo 2011 Bz{ ;e{bK dh frDsh 30158 ;h . (;koDh 11a4) fJBQK ;e{bK ftZu'A 26480 (87a80 gqshôs) ;e{b g/Av{ fJbkfenK ftZu ;fEs jB. ;kb 2011 d"okB n";sB fdjksh fJbkfenK ftZu 0a01 feb'whNo d/ noX ftnk; fgS/ fJZe gqkfJwoh ;e{b ;h id fe ôfjoh fJbke/ ftZu 0a31 feb'whNo fgS/ fJZe ;e{b ;h. fJ;/ soQK fdjksh fJbkfenK ftZu 0a04 feb'whNo d/ noX ftnk; d/ w[ekpb/ ôfjoh fJbkfenK ftZu 0a83 feawha d/ noX ftnk; ftZu fJZe fwvb ;e{b ;h. ;?evzoh f;fynk d/ w[ekpb/ ftZu fdjksh fJbkfenK ftZu 0a02 feawha d/ noX ftnk; ftZu fJZe ;e{b ;h id'A fe ôfjoh fJbkfenK ftZu 0a28 feawhanoX ftnk; ftZu fJZe ;e{b ;h. (;koDh 11a5) dkybk 11a14

;e{bK ftZu ftfdnkoEhnK dk dkybk ;kb 2010 ftZu 41a83 bZy s'A tZX e/ ;kb

2011 ftZu 53a88 bZy j' frnk. fJBQK s'A fJbktk r?o ;zrfms y/so ftZu y[Zb/ gpfbe ;e{b s/ih Bkb tZX rJ/ jB i' fe tZvh frDsh ftZu nkb/ d[nkb/ d/ ftfdnkoEhnK Bz{ nkeoôs eod/ jB. fJjBK ftfdnkoEhnK dh frDsh T[gbZGX Bk j'D ekoD ôkfwb BjhA j' ;edh . nB[;{fus iksh d/ dkyb/ ;pzXh ;kb 2010 dk 2011 Bkb s[bBk eoB s/ fJj sZE ;kjwD/ nkfJnk j? fe 6F11,11-A14 ns/ 14-18 T[wo tor d/ dkyb/ ftZu tkXk j'fJnk j?. ( ;koDh 11a6) bVehnK dk dkybk 11a15 ;kb 2011 d"okB ;e{bK d/ e[Zb dkyb/ ftZu'A bVehnK dh frDsh 44a54 gqshôs pDdh ;h, id fe fJj frDsh fgSb/ ;kb 45a06 gqshôs ;h. ;kb 2011 d/ bJh tZy tZy T[wo ro[Zg ftZu bVehnK dk fjZ;k, 6F11 ;kbK dh T[wo bJh 44a62 gqshôs, 11F14 ;kb bJh 43a83 gqshôs ns/ 14F18 ;kb bJh 45a10 gqshôs ;h. nB[;{fus iksh dhnK bVehnK d/ dkyb/ 104

ftZu T[wo ro[Zg 6F11, 11-14 ns /14-18 ftZu ekch tkXk j'fJnk j? . ;kb 2011 ftZu T[wo ro[Zg 6F11, 11F14 ns/ 14F18 ftZu e[Zb dkfyb j'JhnK bVehnK ftZu nB[;{fus iksh dhnK bVehnK dh do eqwtko 40a61 gqshôs, 38a60 gqshôs ns/ 31a54 gqshôs ojh id fe ;kb 2010 ftZu fJj 47H77 gqshôs, 43a28 gqshôs ns/ 31a14 gqshôs ;h. bVehnK ftZu f;Zfynk Bz{ T[s;kfjs eoBk bVehnK B{z w[cs f;fynk 11H16 fJ; ;ehw nXhB pkothA ebk; sZe bVehnK B{z w[cs f;fynk w[ZjJhnk eotkJh ikt/rh . ;kb 2012F13 d"okB B"'Ath s'A pkothA iwks dhnK 3,05,866 bVehnK B{z w[cs f;fynk d/D dk Nhuk j?. w[cs f;fynk ftZu nwbr/w/fNv czv,;g'oN; czv ,;kfJz; czv, ezwfgT{No ch; ns/ dkybk ch; ;kwb jB . nB[;[fus ikshnK$ nB[;{fus ephb/ dhnK bVehnK dh ;e{b SZvD dh do xNkT[Dk fJj ;ehw 100 gqsh;s e/Adoh gq:'fis ;ehw j? fi; dk T[d/; ;e{b SZvD dh do xZN eoBk ns/ ;?evzoh ;e{bK ftZu nB[;{fus ikshnK$nB[;{fus ephfbnK Bkb ;pzfXs bVehnK dh jkioh Bz{ T[s;kfjs eoBk ns/ 18 ;kbK dh T[wo sZe T[BQK dk ;e{b ftZu ofjDk :ehBh pBkT[Dk j?. fJj ;ehw r'ofwzN$r'ofwzN ;jkfJsk gqkgs $b'eb pkvhi ;e{bK ftZu gVQdhnK ;kohnK bVehnK s/ bkr{ j[zdh j? ns/ e;s{opk rKXh pkfbek ftfdnkbk dhnK ;kohnK bVehnK fizBQK B/ nZmthA dk fJwfsjkB gk; eoB T[gozs B"thA ebk; ftZu dkfybk fbnk j?, T[BQK Bz{ th eto eodh j? . fJ; ;ehw sfjs ;kohnK :'r bVehnK d/ p?Ae yks/ ftZu 3000 o[g? (fce; fvg'iN$ toozN;) d/ o{g ftZu iwQK ehs/ iKd/ jB. fJj gq/oDK ok;h bkGgksoK d[nkok 18 ;kb dh T[wo g{oh eoB T[gozs, ;?ezvoh gZXo s/ xZN' xZN 2 ;kbK dh f;fynk s'A pknd ns/ d;thA d/ p'ov dh gqhfynk ;cbsk g{ote gk; eoB T[gozs eYtkJh ik ;e/rh . roKN dh ok;h f;ZXh jh bkGgksoK d/ yks/ ftZu p?AeK d[nkok NoK;co ehsh iKdh j? . fJ; ;ehw sfjs wksk fgsk dh nkwdB dh jZd dh e'Jh ;os BjhA j? . fJ; ;ehw sfjs 45301 :'r bVehnK jB. wkJh Gkr' ftfdnk ;ehw oki ;oeko B/ bVehnK bJh fJZe ft;/; ;ehw ;[o{ ehsh j? . fJ; ;ehw nXhB ;kb 2011F12 ftZu 1a11 bZy ftfdnkoEh bVehnK i' 11thA ns/ 12thA iwks ftZu gVQdhnK jB, Bz{ w[cs ;kfJeb fdZs/ rJ/ . fJ; ;ehw sfjs B"th ns/ d;thA iwks ftZu gVQdhnK ftfdnkoEh bVehnK Bz{ th ;kJheb d/D dh sithi j? . e;s{opk rKXh pkfbek ftfdnkfbnk (e/HihHphHth) oki ftZu fibkQ fco'ig[o d/ y{jhnK ;oto ns/ np'jo ns/ ;zro{o fibQ/ d/ wb/oe'Nbk pbke ( xZN frDsh iksh dh pj[sks tkbk pbke) i' fe f;fynk gZy'A gSV/ j'J/ jB, fJBKQ ftZu 3 e/HihHphHthH wkvbF3 d/ j';Nb g{oh soKQ nkgDhnK fpbfvzrK ftu ezw eo oj/ jB . ;kb 2011-12 d"okB jo j';Nb ftZu 100 bVehnK B{z dkyb ehsk frnk . ;kb 2010-11 ftZu 105

19 Bt/A e/Hih ph thHj';Nb Gkos ;oeko d/ ;op f;Zfynk nfGnkB sfjs 7 fibQ/ pfmzvk, fco'ig[o, wkB;k, ;qh w[es;o ;kfjp, gfNnkbk, ;zro{o ns/ soBskoB d/ f;fynk gZy'A gSV/ pbkeK bJh wBi{o ehs/ rJ/ . fco'ig[o fibQ/ ftZu' BtK fibkQ ckfibek pBD eoe/ 2 e/HihHphHthh( i' fe gfjbk fco'ig[o fibQ/ ftZu ub oj/ ;B) j[D ckfibek fibQ/ d/ gqpzXeh ftGkr d/ ezNo'b ftZu nk rJ/ jB. Bt/A 19 e/HihHphHthH ftZu'A 16 j';Nb fiBKQ ftZu 778 bVehnK jB, nkoih fojkfJ; ftZu ubkJ/ ik oj/ jB . ;e{bK ftZu ftfdnkoEhFnfXnkge nB[gks 11a17

gzikp ftZu ;kb 2011 ftZu ftfdnkoEhFnfXnkge nB[gks gqkfJwoh ;N/i s/ 38 L1

fwvb ;N/i s/ 29L1 ns/ jkJh$;hBhno ;?evzoh ;N/i s/ 34L1 ;h id'A fe ;kb 2010 ftZu gqkfJwoh ;N/i s/ 26L1, fwvb ;N/i s/ 23 L1, jkJh$;hBhno ;?evzoh ;N/i s/ 23L1 ;h. (;koDh 11a10) ;ot f;fZynk nfGnkB 11H18 ;ot f;fynk nfGnkB (n?;Hn?;HJ/) 2000F01 ftZu w[ZYbh f;fynk dk ft;Eko ns/ 2010 sZe ;e{b SZvD dh do iho' gqkgs eoB bJh 75L25 dh o/;a' ftZu czv g?NoB d/ nkXko s/ ;a[o{ ehsh rJh . n?;Hn?;HJ/HbJh e/Ado ns/ oki ;oeko ftueko czv dh czv dk g?NoB xZNd/ eqw ftZu gfjb/ d' ;kbK 2007F08 ns/ 2008F09 bJh 65L35 dh o/;', sh;o/ ;kb 2009F10 bJh 60L40,u"E/ ;kb 2010F11 bJh 55L45 ns/ fJ; s'A pknd 50L50 dh o/;' fB;fus ehsh rJh ;h . fco th 1ngq?bF2010 s'A w[cs ns/ bkiwh f;fynk nfXeko (nkoHNhHJhH) n?eN F2009 d/ bkr{ j'D eoe/ n?;Hn?;HJ/Hgq'rokw d/ czv g?/NoB ftZu ;'X eoe/ ;kb 2010F11 s'A 2014F15 sZe fJj o/;' 65L35 ehsh rJh j/? . czv g?NoB ftZu ;'X nkoHNhHJhH n?eN d/ io{oh fB:w ns/ ;N/voi w[skfpe fJ; n?eN B{z bkr{ eoB bJh fB;fus ehs/ ;w/ dh ;hwk ftZu fJ; B{z g{ok eoBk :ehBh pDkJ/rh . fJj gq'rokw j[D nkoHNhHJhHF n?;Hn?;HJ/ HB{z fJZemk eoe/ ubkfJnk ikt/rk . 11H19 ;ot f;fynk nfGnkB sfjs 228 Bt/A gqkkfJwoh ;e{b, 815 Bt/A ngo gqkfJwoh ;e{b ns/ 21362 tkX{ ebk; o{w g{o/ ehs/ rJ/ jB . fJj ;{eb y'bD s'A pknd oki tb'A ;ko/ fifbQnK ftZu ngo gqkfJwoh dh gqkfJwoh ;e{bK Bkb 1L2 dh b'VhAdh o/;' gqkgs eo bJh j?. n?;Hn?;HJ/ sfjs 15752 nfXnkge fB:[es ehs/ rJ/ jB . d[gfjo d/ ykD/ ;pzXh ;ehw L (n?wHvhHn?wH) 11H20

fJj ;ehw 1-4-2006 s' ô[o{ ehsh rJh j?. ;ko/ gqkfJwoh ;e{bK (gfjbh s' gzith

sZe) ;oekoh ;jkfJsk gqkgs $JhHihHn?;$J/HnkJhHJh ns/ gzukfJsh oki ;e{b d/ pZfunK ù ;kb ftZu 240 fdB dk d[gfjo dk ykDk fdZsk iKdk j?. fJ; ;ehw sfjs 19466 ;oekoh gqkfJwoh ;e{b eto ehs/ ik oj/ jB ns/ 12 bZy pZfunK B{z fsnko ehsk d[gfjo dk ykDk w[jZJhnk eotkfJnk ik fojk j?. Gkos ;oeko B/ fJ; ;ehw sfjs j[D ngo gqkfJwoh iwksK (S/thA s' nZmthA sZe) th 1-10-2007 s' oki d/ 7 f÷fbQnK d/ 21 ftfdne s"o s/ gZSV/ pbkeK ftZu th fJj ;ehw dk x/ok tXkfJnk ;h . gozs{ fJj ;ehw 2008-09 s' fJ; ;ehw dk x/ok ngo 106

gkqfJwoh ;e{bK sZe d/ ;ko/ pZfunK B{z eto eoB bJh tXk fdZsk ;h . ;kb 2012-13 d"okB fJ; ;ehw sfjs ;e{bK d/ bZrGZr 25338 pZu/ eto ehs/ ik oj/ jB. (;koDh 11a11) gB;g fJ; ;ehw bJh eDe s/ e/doh y[oke fBrw (n?cH;hHnkJhH) fJ; ;ehw bJh eDe$uktb T[gbZGX eotkT[dh j?. fJe gqkfJwoh d/ pZu/ B{z 480 e?boh ns/ 12 rqkw gq' ' NhB dh y[oke G'iB ftZu fdZsh iKdh j? ns/ ngo gkqfJwoh ;e{b d/ pZu/ B{z 700 e?boh s/ 20 rqkw gq'NhB T[gbZGX eotkfJnk iKdk j?. ;p÷hnK ns/ dkbK wdo ;?bc j?bg ro[g okjh T[gbZGX eotkJhnK iKdhnK jB. gqkfJwoh ns/ ngo gkqfJwoh d/ pZfunK B{z nBki 100 rqkw ns/ 150 rqkw ,dkbK 20 rqkw ns/ 30 rqkw, ;pihnK 50 rqkw ns/ 75 rqkw, s/b s/ c?N 5 rqkw ns/ 7H5 rqkw, Bwe ns/ w;kb/ b'V nB[;ko T[gbZGX eotkJ/ iKd/ jB. T[u/oh f;fZynk 11H21 oki ftZu 46 r"ofwzN ns/ 136 gqkJht/N ;jkfJsk gqkgs ;e{b jB ns/ 225 nB F J/fvv ;e{b jB. T[u/oh f;fynk bJh gzikp gqkJht/N :[Bhtof;Nhi gkfb;h 2010 sfjs oki tb'A ;?bc ckJhBk;v :[Bhtof;NhnK ;Ekgs eoB bJh gqkJht/N Gkrhdkoh B{z T[s;kfjs ehsk ik fojk j? . oki ftZu fszB r"ofwzN :[Bhtof;NhnK (r[o{ BkBe d/t :[Bhtof;Nh,nzfwqs;o, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk ns/ gzikp :[Bhtof;Nh,uzvhrVQ ) ns/ 6 gqkJht/N ;?bc ckJhBk;v :{Bhtof;NhnK jB. T[u/oh f;Zfynk bJh gqw[Zy ftuko r"uo y/so j/m fby/ nB[;ko jB LF 1H T[u/oh f;fynk d/ f;;Nw ftZu ftfdne ns/ gq;k;fBe ;[Xko . 2H w[ZYb/ YKu/ dk BthBheoB . 3H f;fynk gZy'A gSV/ fifbQnK ftZu ;z;EktK ;Ekgs eoBhnK . 4H gqkJht/N ns/ r"ofwzN ;?eNo ftZu ftfdnkoEhnK B{z o'irko d/ ekfpb pBkT[D bJh finkdk B"eoh gZyh e'o; ;[o{ eoB/ . oki ftZu Bt/A g';N ro?i{J/N fvroh ekbi ;Ekgs eoB/ fiE/ e[Zb dkybk nB[gks ( ih Jh nko ) xZN j? 11H22 Gkos ;oeko tb'A d/; d/ 374 f;fynk gZy'A gSV/ fibQ/ fiE/ T[u/oh f;fynk dh e[b dkybk nB[gks ok;Noh n";s s'A xZN j? wkvb fvroh ekbi ;Ekgs eoB dk c?;bk ehsk frnk j? . Gkos ;oeko tZb'A gfjb/ c/i ftZu gqkEfwesk d/ nkXko s/ 90 fib/ fizBQK dh ih Jh nko 6 gqsh;s s'A xZN j? , bJ/ ikD dk c?;bk ehsk frnk j? . Gkos ;oeko B/ T[BQK fifbnK dh sithi wzrh j? fizBQK dh ih Jh nko 6 gqsh;s s'A finkdk ns/ ok;Noh n";s s'A xZN j? ns/ fijV/ fifbnK ftZu nB[;{fus iksh$ephfbnK dh frDsh finkdk j? T[BQK Bz{ gfjb fdZsh ik ojh j? . oki ;oeko d/ 15 ekbi (fco'ig[o, pfmzvk, cohde'N, r[odk;g[o , eg{oEbk, ;zro{o, wkB;k, nzfwqs;o, ;jhd Grs f;zx Bro, cfsjrVQ ;kfjp, w'rk, ;qh w[es;o ;kfjp, poBkbk, gfNnkbk ns/ soBskoB )f;fynk gZy'A gSV/ fifbQnK ftZu fiE/ e[b dkybk o/;' (ihaJhanko)

107

xZN j? , ;Ekfgs ehs/ rJ/ jB. fizBQK ftZu'A 4 :[Bhtof;Nh ekbi oki d/ czvK Bkb ns/ pkeh 11 e/Adoh ;oeko dh wdd Bkb ;[o{ ehs/ rJ/ jB . f;fynk gZy'A gSV/ fib/Q fiE/ ih Jh nko xZN j? (2001) oki$:{HNhia

ihHJhHnkoH e[Zb fibQ/

f;fynk gZy'A gSV/ fib/ ( ihHJhHnkoH)

;ko/

(