Fotografia w antropologii - wizjer

Kamil Buchta*

Fotografia w antropologii Analizy dotyczące szeroko pojętego „obrazu w kulturze” podejmowane były i są nadal przez wielu przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Właściwe zarysowanie ogromnej rozpiętości stanowisk wydaje się karkołomnym zadaniem, gdyż należałoby uwzględnić, przykładowo, teksty z zakresu historii sztuki, analizy filmoznawcze, studia socjologiczne i wiele innych. Obraz, pomimo że ma jasno zakreślone ramy (kadr, drewniana lub metalowa rama umieszczona wokół malarskiego dzieła sztuki, ekran w kinie, telewizor, monitor komputera, smartfona itp.), zdaje się wymykać jednoznacznym interpretacjom. Moje zainteresowania oscylują wokół zagadnień związanych z antropologią kultury i fotografii, a zaprezentowane w tym artykule stanowiska pochodzą z grupy tekstów kojarzonych z naukami o kulturze. Proponowany przeze mnie przegląd koncepcji łączy się z badaniami antropologicznymi dotyczącymi funkcji i znaczenia fotografii we wspomnieniach uroczystości rodzinnych, które przeprowadziłem w 2011 roku. Obraz (lub dokładniej – zdjęcie) zajmowało centralne miejsce podczas moich rozmów z informatorami. Rozumienie fotografii w tym przypadku obejmowało niekoniecznie działalność artystyczną, lecz oscylowało, z racji tematu, wokół funkcji użytkowych. Zdjęcia z ważnych wydarzeń znajdowały się na pierwszym planie podczas prowadzonych badań, jednak interesujący był też kulturowy kontekst konkretnych fotografii. Zanim jednak przystąpiłem do rozmów z informatorami, musiałem zająć się pracą, której terenem były biblioteki. Poniżej przedstawiam efekty uzyskane w czasie tego etapu procesu badawczego. Wynalazek techniczny, jakim jest fotografia, funkcjonuje w kulturze zachodniej (i nie tylko) od ponad stu sześćdziesięciu lat1. Z upływem czasu zmieniał się charakter jej zastosowania oraz dostępność. Przełomowy okazał się pomysł George’a Eastmana z roku 1888 – nieskomplikowany aparat adresowany do szerokiego grona użytkowników, zgodnie z zasadą: You Press the Button, We Do the Rest (Naciskasz spust, a my robimy resztę)2. Ten

1

Problem z datowaniem początków fotografii przypomina problemy z określeniem początków historii kina. Oczywiste jest, iż odkrycia techniczne mają charakter procesualny, gdzie trudno wyznaczyć konkretną datę. Umownie przyjmuje się, że wynalezienie fotografii nastąpiło w roku 1839 i wiąże się z osobami L. Daguerre’a i J. N. Niepce. Dokładniej genezę tego wynalazku omawia I. P ł a ż e w s k i, Dzieje polskiej fotografii, Książka i Wiedza, Warszawa 2003, s. 2850. 2 Zob. http://www.kodak.com/PL/pl/corp/historyOfKodak/historyIntro_pl.jhtml?pq-path=2687, 18.06.2011.

1

slogan to jednocześnie hasło reklamowe firmy amerykańskiego przedsiębiorcy, bardzo popularnej i działającej do dnia dzisiejszego – Kodak3. Zmiany w fotografii zachodzą wielotorowo: zarówno na płaszczyźnie amatorskiej, jak i profesjonalnej. Ostatnimi czasy doszło do kolejnej technicznej przemiany na rynku fotograficznym: przejścia z zapisu analogowego na błonie światłoczułej na zapis cyfrowy w postaci pliku na karcie pamięci. Nie roztrząsałbym tego wydarzenia w kategoriach ontologicznych, jak niektórzy badacze apologeci tzw. nowych mediów, gdyż zmiana miała charakter procesualny i w dużym stopniu łączy się z założeniem Eastmana z końca XIX wieku, zmienił się jedynie materiał zapisu, co oczywiście wiąże się z nowymi możliwościami technicznymi i innym typem zachowań w momencie fotografowania i późniejszego oglądania końcowego efektu, jakim jest zdjęcie na papierze lub na ekranie komputera. Przy czym warto zaznaczyć, iż zastosowanie filmu zwijanego w aparatach fotograficznych w porównaniu do wcześniejszych materiałów (takich, jak: metalowa płyta, szkło czy pojedynczy negatyw) pozwoliło na zwiększenie ilości wykonywanych zdjęć, więc fotografia cyfrowa to nie przełom, rewolucja związana z eksplozją obrazów, ekranów itp., ale kolejny etap w długotrwałym procesie rozwoju fotografii. Według Magdaleny Sztandary, poglądy na temat fotografii w momencie jej powstania można zawrzeć w następujących przeświadczeniach: „wiara w wierność prezentacji świata, rejestracja prowadząca do uchwycenia prawdy, fotografia traktowana jest jako swoisty cytat z rzeczywistości, dominacja techniki i estetyki naturalistycznej itp.”4, z czym należałoby się zgodzić, zaznaczając, iż takie przekonania funkcjonują współcześnie, choć naukowe interpretacje odchodzą od tego typu poglądów, co przesadnie eksponuje Hubert Czachowski, wykazujący paralelizm w historii fotografii i historii etnografii: W historię etnologii immanentnie wpisane są nieustające próby w pełni obiektywnego opisu kultury. Jej pierwsi koryfeusze »poznanie« traktowali jak najbardziej dosłownie i zasadniczo. To znaczy opisywali po prostu to, co widzieli i czego się dowiedzieli, uważając taki opis rzeczywistości za prawdziwy i w pełni obiektywny. 5 3

Tak Eastman tłumaczył etymologię nazwy firmy: „Z filologicznego punktu widzenia słowo >>kodak>gu