Public HealtH Forum

Public Health Forum

201

Public Health Forum Journal of Polish Society of Public Health Czasopismo Polskiego Towarzystwa Zdrowia Publicznego

Editorial Board/ Redakcja: Editor in Chief/ Redaktor naczelny dr hab. Andrzej M. Fal prof. nadzw.

Katedra Zdrowia Publicznego Uniwersytetu Medycznego, Wrocław Klinika Chorób Wewnętrznych i Alergologii CSK MSW, Warszawa Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH, Warszawa

Editorial Secretary/Sekretarz redakcji

Quality and safety in health care/ Jakość i bezpieczeństwo w ochronie zdrowia

mgr inż. Dorota Kiedik

Katedra Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny, Wrocław

prof. Rafał Niżankowski

Zakład Angiologii, II Katedra Chorób Wewnętrznych CMUJ, Kraków

Associate Editors/Redaktorzy tematyczni: Allergology/Alergologia

Health promotion and prevention/ Promocja zdrowia i profilaktyka

dr hab. Andrzej M. Fal prof. nadzw.

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH, Warszawa

prof. Beata Karakiewicz

Diseases of civilisation/Choroby cywilizacyjne

Wydział Nauk o Zdrowiu, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Szczecin

Instytut Zdrowia Publicznego CMUJ, Kraków

Epidemiology/Epidemiologia

Management and organisation/ Zarządzanie i organizacja w ochronie zdrowia



dr Roman Topór-Mądry

dr Krzysztof Kuszewski

prof. Mirosław Wysocki

Statistical Editor/Redaktor statystyczny dr Roman Topór-Mądry

Language Editors/Redaktorzy językowi dr Jacek Bil mgr Kinga Korczykowska dr Lesia Rudenko

Scientific Board/Rada naukowa: prof. Alina V. Chervinska (Petersburg, Rosja) prof. Amr El-Shazly (Liege, Belgia) prof. Jarosław Fedorowski (Warszawa, Polska) prof. Irina A. Golovanova (Połtawa, Ukraina) prof. Tatiana S. Gruzieva (Kijów, Ukraina) dr David L. Katz (New Haven, USA)

dr Satoshi Matsukura (Tokio, Japonia) prof. Bernard Panaszek (Wrocław, Polska) prof. Palmira G. Petrova (Jakuck, Rosja) prof. Irena Ponikowska, (Bydgoszcz, Polska) prof. Grigory Speizer (Irkuck, Rosja) prof. Anna Wilmowska-Pietruszyńska (Rzeszów, Polska)

Copyright: Aluna Publishing Publisher/Wydawca: Wydawnictwo Aluna ul. Z.M. Przesmyckiego 29 05-510 Konstancin–Jeziorna tel.: +48 604 776 311 [email protected]

Coordinator/Koordynator Kinga Korczykowska tel.: 535 037 498 [email protected]

Skład i łamanie/Desktop publishing Maciej Korczykowski tel.: 693 534743 [email protected]

Wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wersja papierowa. Redakcja wdraża procedurę zabezpieczającą oryginalność prac naukowych oraz przestrzega zasad recenzowania zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Spis Treści Artykuł redakcyjny/ editorial Monika Wróbel-Harmas, Maria Wągrowska Jubileusz 100-lecia urodzin prof. dr hab. n. med. Jana Karola Kostrzewskiego Centenary of the birth of prof. Jan Karol Kostrzewski

207

zarządzanie i organizacja/management and organisation Jakub Gierczyński, Mirosław J. Wysocki, Romuald Krajewski, Anita Gębska-Kuczerowska, Andrzej M. Fal Potencjał lekarskich kadr medycznych w specjalności zdrowie publiczne w Polsce Potential of doctors and dentists with public health specialty in Poland

211

Aleksander Zarzeka, Mariusz Panczyk, Jarosława Belowska, Łukasz Samoliński Lucyna Iwanow, Nicole Mazur, Weronika Jewczak, Joanna Gotlib Analiza postaw polskich studentów pielęgniarstwa, położnictwa medycyny i zdrowia publicznego wobec recept pielęgniarskich Analysis of attitudes of polish students of nursing, obstetrics, faculty of medicine and faculty of public health regarding nurse prescribing

218

jakość i bezpieczeństwo/quality and safety Mariola Seń, Jadwiga Staniszewska, Iwona Klisowska, Agnieszka Lintowska, Marzena Krysa Ocena jakości opieki długoterminowej w środowisku domowym – badania pacjentów wybranej placówki miasta Wrocławia. Część I Quality assessment of long-term care in the home environment – a study on patients of the selected facility of the city of Wrocław. Part I

224

Mariola Seń, Jadwiga Staniszewska, Iwona Klisowska, Agnieszka Lintowska, Marzena Krysa Ocena jakości opieki długoterminowej w środowisku domowym – badania pacjentów wybranej placówki miasta Wrocławia. Część II Quality assessment of long-term care in the home environment – a study on patients of the selected facility of the city of Wrocław. Part II

229

Choroby cywilizacyjne/Diseases of civilisation Jan M. Juzwiszyn, Alicja Szmit, Katarzyna Golemo, Mariusz Chabowski, Dariusz Janczak Zachowania zdrowotne chorych na cukrzycę typu 2 Health behaviors patients with type 2 diabetes

233

Promocja zdrowia i profilaktyka/Health promotion and prevention Lucjan Szponar, Maciej Ołtarzewski, Anna Grodowska Wysoka zawartość energii z tłuszczu w dietach kobiet w wieku prokreacyjnym – potencjalnym czynnikiem ryzyka zagrażającym ich zdrowiu High energy intake from fat in the diets of women at child-bearing age – a potential health risk

240

alergologia/alLergology Natalia Ukleja-Sokołowska, Agata Michalska, Ewa Gawrońska-Ukleja, Łukasz Sokołowski, Zbigniew Bartuzi Alergia nabyta po transplantacji narządów – znane fakty i obecnie obowiązujące hipotezy Transplant-acquired allergy - known facts and the current hypothesis

247

Farmakoekonomika/Pharmacoeconomics Irina A. Holovanova, Svetlana S. Kasynets Pharmacoeconomic aspects of the rheumatoid arthritis combination therapy of patients in early

252 205

206

© Copyright by Aluna

JUBILEUSZ 100-LECIA URODZIN PROF. DR HAB. N. MED. JANA KAROLA KOSTRZEWSKIEGO CENTENARY OF THE BIRTH OF PROF. JAN KAROL KOSTRZEWSKI Monika Wróbel-Harmas, Maria Wągrowska Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH, Warszawa, Polska

STRESZCZENIE 2 grudnia 2015 roku miała miejsce setna rocznica urodzin prof. Jana Karola Kostrzewskiego, wybitnego epidemiologa, założyciela Zakładu Epidemiologii w Państwowym Zakładzie Higieny, Ministra Zdrowia i Głównego Inspektora Sanitarnego, wiceprezydenta Światowego Zgromadzenia Zdrowia oraz przewodniczącego Rady Wykonawczej WHO1. Prof. Kostrzewski pozostawił po sobie niezwykłe osiągnięcia w zakresie m.in.: rozwoju epidemiologii, stworzenia legislacji umożliwiającej skuteczną walkę z epidemiami i edukacji na temat wagi szczepień w zapobieganiu chorób zakaźnych zarówno w Polsce, jak i na forum międzynarodowym. Słowa kluczowe: Jan Kostrzewski, epidemiologia, ospa prawdziwa

ABSTRACT On 2nd of December 2015 was the centenary of the birth of prof. Jan Kostrzewski. Prof. Kostrzewski was an outstanding epidemiologist, founder of the Department of Epidemiology at the National Institute of Hygiene, Minister of Health and Chief Sanitary Inspector, Vice President of the World Health Assembly and the Chairman of the Executive Board of WHO. Professor Kostrzewski left extremely varied professional achievements both in Poland and on international forums. He contributed to the development of epidemiology, creation of legislation enabling effective prevention of epidemics in Poland and education about the importance of vaccination in prevention of infectious diseases. Key words: Jan Kostrzewski, epidemiology, smallpox Public Health Forum. 2016;4(4):207–210

KIM BYŁ PROF. JAN KAROL KOSTRZEWSKI Jan Karol Kostrzewski urodził się 2 grudnia 1915 roku w Krakowie. W 1934 r. rozpoczął studia medyczne na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego, a po otrzymaniu absolutorium w 1940 r. do kwietnia 1941 r. pracował jako wolontariusz, m.in. w Klinice Chirurgicznej oraz w Oddziale Chorób Zakaźnych Szpitala Św. Łazarza w Krakowie. W czasach studenckich Jan Karol Kostrzewski angażował się w działania społeczne w ramach wielu organizacji: Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej, Bratniej Pomocy Studentów UJ, Stowarzyszeniu Studentów Zbliżenia Międzynarodowego – Liga oraz Związku Młodzieży Polskiej ZET. W grudniu 1939 r. wstąpił do organizacji podziemnej Związek Odbudowy Rzeczypospolitej (ZOR). Niemniej ważny był dla niego sport. Działał w Sekcji Wioślarskiej Akademickiego Związku Sportowego w Krakowie zdobywając trzykrotnie I miejsce w Wioślarskim Mistrzostwach Polski. Od 1 lipca 1941 r. podjął pracę w Państwowym Zakładzie Higieny w Warszawie, w dziale wyrobu szczepionki przeciw durowi wysypkowemu, którego stał się kierownikiem. Od lutego 1943 r. został skierowany do pracy w Kolumnach Przeciwepidemicznych do walki z durem plamistym. Jednocześnie pełnił

funkcję lekarza i organizował służbę sanitarną w oddziałach Armii Krajowej. Za udział w walkach i jako lekarz w czasie powstania warszawskiego został mianowany podporucznikiem czasu wojny i odznaczony Krzyżem Walecznych. W 1945 r. otrzymał dyplom lekarza medycyny i podjął pracę w Zakładzie Wyrobu Surowic i Szczepionek Państwowego Zakładu Higieny i jako wolontariusz pracował kolejno w klinikach: dermatologicznej, chorób wewnętrznych i zakaźnych. Odbywając jednocześnie służbę wojskową, w 1948 r. uzyskał na Wydziale Lekarskim UJ stopień naukowy doktora medycyny, przygotowując rozprawę doktorską pt. „Znaczenie układu siateczkowo-śródbłonkowego w zimnicy”, pod kierunkiem prof. Tadeusza Tempki. W 1951 r. otrzymał zadanie utworzenia od podstaw Zakładu Epidemiologii, który miał się zajmować opracowywaniem epidemiologii chorób zakaźnych, określaniem możliwości ich zwalczania i zapobiegania im, tworząc podwaliny nowoczesnej polskiej epidemiologii. W tym czasie angażował się także w organizację pracy dydaktycznej Oddziału Sanitarno-Higienicznego Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Warszawie. Tworząc Studium Sanitarno-Higieniczne działające od 1967 r. w Państwowym Zakładzie Higieny, umożliwił sprawne i nowoczesne kształcenie podyplomowe

1 14 czerwca 2016 r. w Narodowym Instytucie Zdrowia Publicznego – PZH odbyła się konferencji upamiętniająca wybitną postać prof. Jana Karola Kostrzewskiego.

207

M. Wróbel-Harmas, M. Wągrowska lekarzy i innych osób zatrudnionych w stacjach sanitarno-epidemiologicznych. Był promotorem 11 prac doktorskich. W 1954 r. otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w latach 1957–1958 przebywał jako stypendysta Światowej Organizacji Zdrowia w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, stając się również absolwentem Harvard School of Public Health. W 1967 r. otrzymał tytuł naukowy profesora zwyczajnego nauk medycznych. W latach 1968–1986 był najpierw członkiem Prezydium PAN, a w latach 1984–1989 Prezesem PAN. W latach 1961–1968 piastował stanowisko Głównego Inspektora Sanitarnego w randze Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej – Wiceministra, a w latach 1968–1972 był Ministrem Zdrowia i Opieki Społecznej, jednocześnie pełniąc ciągle funkcję kierownika Zakładu Epidemiologii. Jako Główny Inspektor Sanitarny zainicjował w 1963 r. uchwalenie ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych, która obowiązywała aż do 2001 r. wraz z 6 tzw. rozporządzeniami wykonawczymi. Opracował i wdrożył zasady masowych szczepień ochronnych w formie programów szczepień i szczepień akcyjnych, które zaczęły funkcjonować zarówno w Polsce, jak i w innych krajach. Jeszcze wiele lat po wojnie Polska była targana wieloma epidemiami chorób zakaźnych (dur brzuszny, ospa prawdziwa, błonica, włośnica) i w trakcie swojej kadencji profesor wizytował większość ognisk, udzielając konkretnych porad i konsultacji, między innymi podczas epidemii ospy prawdziwej we Wrocławiu w 1963 r., gdzie zachorowało 99 osób, a 7 zmarło. W 1963 r. został Pełnomocnikiem Rządu ds. programu rozwoju żywności i żywienia w Polsce. Przyczynił się do powstania Instytutu Żywności i Żywienia i przewodniczył w 1982 r. Społecznemu Komitetowi Budowy Pomnika –Centrum Zdrowia Dziecka. Od 1960 r. był członkiem zespołu ekspertów WHO, w latach 1969–70 był wiceprezydentem Światowego Zgromadzenia Zdrowia, a w latach 1975–76 przewodniczącym Rady Wykonawczej WHO. W latach 1977–1979 przewodniczył Międzynarodowej Komisji Oceny Wykorzenienia Ospy w Indiach, Nepalu, Bhutanie, Etiopii i krajach Rogu Afryki, a w latach 1978–1980 był wiceprzewodniczącym Światowej Komisji Wykorzenienia Ospy na Świecie, która w grudniu 1979 r. ogłosiła świat wolny od ospy. Profesor był też jednym z inicjatorów światowego Rozszerzonego Programu Szczepień dzieci przeciw gruźlicy, błonicy, tężcowi, poliomyelitis, odrze, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B, przewodniczył Światowej Grupie Doradczej (Global Advisory Group) tego programu w latach 1978–1985. Był członkiem (1978–1982) Rady Naukowo-Technicznej Specjalnego Programu Badań Chorób Tropikalnych UNDP (World Bank) WHO oraz Rady Nadzorczej Międzynarodowego Centrum Badań Chorób Biegunkowych. Pracował dwukrotnie jako konsultant w Komitecie rzeki Mekong, opracowując raport: „Preliminary reconnaissance for basinwide reconnaissance survey of waterborne disease”. Prof. Kostrzewski wielokrotnie uczestniczył w międzynarodowych zjazdach, konferencjach i grupach eksperckich związanych głównie z epidemiologią, wirusologią i ochroną zdrowia. Jako ekspert WHO brał udział w programach

208

i komisjach działających w krajach Afryki, Ameryki Łacińskiej, Południowo-Wschodniej Azji i Zachodniego Pacyfiku. Zapoczątkował w Polsce skuteczne działania profilaktyczne i przeciwepidemiczne błonicy i duru brzusznego, w tym masowe szczepienia. W latach 1961–1964 zostały przeprowadzone badania skuteczności 4 szczepionek przeciwko durowi brzusznemu. W 1967 r. analizował zmiany zachodzące w epidemiologii czerwonki w Polsce i Europie. W latach sześćdziesiątych Profesor był inicjatorem badań skuteczności i odczynowości szczepionek przeciw odrze, które przyczyniły się do opanowania tej choroby w Polsce. Zajmował się także badaniami nad bezpieczeństwem i skutecznością szczepionek przeciwko poliomyelitis, które były kontynuowane przez jego uczniów, zajmujących miejsca w Komitecie ds. Eradykacji poliomyelitis w Polsce. Prof. Jan Karol Kostrzewski inicjował badania zmierzające do wdrożenia metod epidemiologicznych w ocenie występowania i szerzenia się chorób niezakaźnych. Rozpoczął od badania wpływu zanieczyszczonego powietrza. Inicjatywa ta zaowocowała pracami z zakresu epidemiologii chorób krążenia, chorób nowotworowych , psychoneurologicznych i innych. Dorobek naukowy prof. Kostrzewskiego to 280 prac z dziedziny chorób zakaźnych, epidemiologii oraz zdrowia publicznego. W latach siedemdziesiątych opracował i opublikował wiele prac, m.in.: „Zdrowie ludności Polski w świetle danych o chorobach i zgonach” (1977), podręcznik metod nauczania epidemiologii przy współpracy z C.R. Lowe’em („Epidemiology – a guide to teaching methods”) – tłumaczony na kilka języków, Raport dla WHO – dotyczący zastosowania epidemiologii w planowaniu i ocenie służby zdrowia – przy współpracy z R.M. Achesonem, opracowań pt. „Choroby zakaźne w Polsce i ich zwalczanie w latach 1919–1962” (1964.), drugi tom – w latach 1961–1970 (1973 r.) i trzeci tom w latach 1970–1979 (1984r.). Jest współredaktorem i współautorem dzieła pt. „Choroby zakaźne na ziemiach polskich i ich zwalczanie w XX wieku” (2001 r.) oraz monografii „Measurement of level of health”. W 1958 r. był inicjatorem powołania Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych, a od 1959 r. redaktorem lub współredaktorem kwartalnika „Przegląd Epidemiologiczny” – czasopisma Państwowego Zakładu Higieny i Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych. Redagował „Journal of Hygiene, Epidemiology, Microbiology and Immunology” oraz “International Journal of Epidemiology”. W latach 1985–1989 był redaktorem naczelnym czasopisma „Nauka Polska”. Został dwukrotnie wyróżniony tytułem doktora honoris causa: Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi i Akademii Medycznej w Lublinie. Profesor Jan Karol Kostrzewski zmarł w dniu 27 maja 2005 roku.

Piśmiennictwo 1. Naruszewicz-Lesiuk D. Jan Karol Kostrzewski. Prz Epidemiol. 2005;59: 627–631. 2. Naruszewicz-Lesiuk D, Magdzik W. Jan Karol Kostrzewski 1915-2005: biografia. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2005.

Prof. dr hab. n. med. Jan Karol Kostrzewski

210


POTENCJAŁ LEKARSKICH KADR MEDYCZNYCH W SPECJALNOŚCI ZDROWIE PUBLICZNE W POLSCE POTENTIAL OF DOCTORS AND DENTISTS WITH PUBLIC HEALTH SPECIALTY IN POLAND Jakub Gierczyński1, Mirosław J. Wysocki1,2, Romuald Krajewski3,4, Anita Gębska-Kuczerowska1, Andrzej M. Fal1,5 Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH, Warszawa, Polska Konsultant krajowy w dziedzinie zdrowia publicznego 3 Naczelna Izba Lekarska 4 Instytut Położnictwa i Ratownictwa Medycznego, Wydział Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, Polska 5 Katedra Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu 1 2

STRESZCZENIE Celem artykułu było przedstawienie analizy lekarskich kadr medycznych reprezentujących dziedzinę specjalizacji zdrowie publiczne w Polsce. Materiałem poddanym analizie były dane z Centralnego Rejestru Lekarzy Naczelnej Izby Lekarskiej. Wynikiem analizy było stwierdzenie, że w kwietniu 2016 r. według danych z rejestru było 2 910 lekarzy i lekarzy dentystów posiadających specjalizację zdrowie publiczne, z czego aktywnie wykonywało zawód 2 156 osób (74%). Biorąc pod uwagę wskaźnik liczby lekarzy i lekarzy dentystów posiadających specjalizację zdrowie publiczne aktywnie wykonujących zawód na 100 tys. mieszkańców, największy niedobór specjalistów występuje w województwie podkarpackim (3,19), a najwięcej lekarzy specjalistów zdrowia publicznego pracuje w województwie podlaskim (10,24). Średnia dla Polski wynosi 5,60 lekarza specjalisty zdrowia publicznego na 100 tys. mieszkańców. Średni wiek lekarza specjalisty zdrowia publicznego w Polsce to 63,7 roku. Odsetek lekarzy posiadających specjalizację ze zdrowia publicznego w wieku do 50. r.ż. wynosi 7,18% lekarzy ze specjalizacją zdrowia publicznego ogółem. Spośród wszystkich lekarzy i lekarzy dentystów ze specjalizacją zdrowie publiczne w Polsce najliczniejszą grupę – 54,40% stanowią lekarze w wieku 70 i więcej lat. Drugą w kolejności pod względem liczebności grupę wiekową stanowią lekarze i lekarze dentyści w wieku 61–70 r.ż. (24,88%), a trzecią – w wieku 41–50 r.ż.(13,54%). Wnioskiem jest pilna potrzeba stwarzania zachęt do podejmowania przez lekarzy i lekarzy dentystów specjalizacji ze zdrowia publicznego. Słowa kluczowe: specjaliści zdrowia publicznego, lekarze, lekarze dentyści.

ABSTRACT The aim of the article is to analysis the public health specialists resources in medical professions in Poland. Information was obtained from database from the Central Register of Doctors of the Supreme Chamber of Physicians. The analysis was performed on current data – in April 2016. According to Register data, there were 2 910 doctors and dentists – specialists in public health and active in medical area were 2 156 people (74%). Taking into account the indicator of the number of public health specialists among the doctors or dentists – the greatest deficit of specialists exists in Podkarpackie voivodeship (3.19/100 000), and the highest rate is noted in the Podlasie voivodeship (10.24/100 000). In Poland the average number of public health specialists was assessed on 5.60/100 000 and the average age on 63.7 years. The percentage of specialists in public health in age below 50. years old was 7.18%. The largest group (54.40%) is representing by doctors in aged 70 and older. There is 24.88% medical doctors and dentists in age 61–70 and 13.54% in age 41–50. The conclusion is an urgent need to create the supporting system of education process in public health for doctors and dentists in Poland. Key words: public health specialists, physicians, dentists. Public Health Forum. 2016;4(4):211–217

Wprowadzenie Projekt analizy potencjału lekarskich kadr medycznych reprezentujących specjalizację zdrowie publiczne został zainicjowany przez konsultanta krajowego w dziedzinie zdrowia publicznego i zrealizowany w sierpniu 2016 r. Jest efektem współpracy naukowej Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – PZH z Naczelną Izbą Lekarską. Ustawa o zdrowiu publicznym stawia nowe wyzwania przed środowiskiem lekarzy oraz wymaga zaangażowania w jej realizację wszystkich interesariuszy systemowych [1]. Działania realizujące zapisy ustawowe powinny być ukie-

runkowane na promowanie zdrowia, zapobieganie chorobom i wyrównywanie nierówności zdrowotnych. Kluczowa jest również trwała współpraca międzysektorowa na wszystkich szczeblach administracji rządowej i samorządowej, na każdym etapie organizowania działań z zakresu zdrowia publicznego. Olbrzymią rolę pełnią w tym kampanie społeczne i edukacja poprzez media. Konieczne jest takie kształtowanie środowiska pracy, nauki i odpoczynku, aby możliwe było prowadzenie prozdrowotnego stylu życia. Ponadto istotne jest zachęcanie do zachowań poprawiających stan zdrowia i zmniejszanie narażenia na szkodliwe czynniki.

211

J. Gierczyński, M. J. Wysocki, R. Krajewski et al. Tabela 1. Lekarze i lekarze dentyści posiadający specjalizację zdrowie publiczne, aktywnie wykonujący zawód, wg województw, stan na 30.04.2016 r. Table 1. Physicians and dentists specialists in public health, actively practicing according to provinces, data on 30.04.2016 Województwo

Liczba lekarzy aktywnie wykonujących zawód posiadających specjalizację zdrowie publiczne

Dolnośląskie

133

Kujawsko-pomorskie

109

Lubelskie

170

Lubuskie

43

Łódzkie

211

Małopolskie

149

Mazowieckie

402

Opolskie

57

Podkarpackie

68

Podlaskie

122

Pomorskie

92

Śląskie

206

Świętokrzyskie

65

Warmińsko-mazurskie

88

Wielkopolskie

157

Zachodniopomorskie

84

RAZEM

2 156

Charakterystyka grupy poddanej analizie

Wyniki W CRL na dzień 30.04.2016 r. było 2 910 lekarzy i lekarzy dentystów posiadających specjalizację zdrowie publiczne, z czego aktywnie wykonywało zawód 2 156 osób (74%). Spośród aktywnie wykonujących zawód 831 osób posiadało specjalizację pierwszego stopnia ze zdrowia publicznego.

212

Źródło. Opracowanie własne na podstawie danych Centralnego Rejestru Lekarzy RP Naczelnej Izby Lekarskiej.

Najwyższą liczbę lekarzy i lekarzy dentystów posiadających specjalizację zdrowie publiczne aktywnie wykonujących zawód odnotowano w województwie mazowieckim – 402 osoby, łódzkim – 211 osób oraz w śląskim – 206 osób. Najmniej lekarzy i lekarzy dentystów posiadających specjalizację zdrowie publiczne aktywnie wykonujących zawód pracowało w województwie lubuskim – 43 osoby, opolskim – 57 osób i świętokrzyskim – 65 osób. 450

402

400 350 300 250

211

206 170

200 150 100 50

157

149

133

122

109

92

88

84

68

65

57

43

ie be lsk ie ie lko po lsk M ie ał op ol sk Do ie ln oś lą sk ie Ku P od ja ws la sk ko ie -‐P om or sk W i e Po ar m m iń or sk sk o-‐ ie Za M ch az od ur sk ni op ie om or sk Po ie dk ar pa Św ck ię ie to kr zy sk ie Op ol sk ie Lu bu sk ie W

ie

Ślą sk

Lu

ie az ow

Łó

ck ie

0

M

Dane na temat lekarskich kadr medycznych reprezentujących dziedzinę specjalizacji zdrowie publiczne otrzymano z Naczelnej Izby Lekarskiej (NIL). Były to anonimowe i zagregowane dane z Centralnego Rejestru Lekarzy (CRL), dotyczące lekarzy i lekarzy dentystów ze specjalizacją zdrowie publiczne w rozbiciu na województwa, wiek, status wykonywania zawodu (aktywny–nieaktywny) [6]. W CRL NIL występują także specjalności, które obecnie nie są realizowane w kształceniu podyplomowym przez CMKP, ale są jeszcze lekarze specjaliści z takimi tytułami i ich specjalizacje można zaliczać ogólnie do specjalizacji zdrowie publiczne istniejącej obecnie. W skład specjalizacji zdrowie publiczne (jako grupy specjalizacji poddanej analizie w tym opracowaniu) zaliczono następujące specjalizacje z CRL: 1. organizacja ochrony zdrowia, 2. organizacja i taktyka służby zdrowia, 3. medycyna społeczna, 4. organizacja ochrony zdrowia wojsk, 5. organizacja pomocy społecznej, 6. zdrowie publiczne. Przykładowo, na dzień 30.04.2016 r. odnotowano w zakresie historycznej specjalizacji organizacja ochrony zdrowia ogólną liczbę 1 348 lekarzy/lekarzy dentystów (33 – I st., 1315 – II st.) w tym wyk. zawód – 954 (18 – I st., 936 – II st.). W ramach specjalizacji: organizacja i taktyka służby zdrowia wykazano ogólną liczbę 47 lekarzy/lekarzy dentystów (34 – I st., 13 – II st.) w tym wyk. zawód – 23 (20 – I st., 3 – II st.). W zakresie medycyny społecznej – ogólną liczbę 1 286 lekarzy/lekarzy dentystów (1271 – I st., 15 – II st.) w tym wyk. zawód – 859 (848 – I st., 11 – II st.). W ramach specjalizacji: organizacja ochrony zdrowia wojsk wykazano ogólną liczbę 350 lekarzy/ lekarzy dentystów (201 – I st., 149 – II st.) w tym wyk. zawód – 314 (184 – I st., 130 – II st.). W zakresie specjalizacji: organizacja pomocy społecznej odnotowano ogólną liczbę 1 lekarza/lekarza dentysty (1 – I st., 0 – II st.) w tym wyk. zawód – 1 (1 – I st., 0 – II st.).

dz k

Lekarze i lekarze dentyści specjaliści zdrowia publicznego mają w tych działaniach szczególną rolę do wypełnienia. To oni powinni koordynować i zabezpieczać interes zdrowia publicznego we wszystkich działaniach kreujących politykę zdrowotną i priorytety zdrowotne, zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym. Działania te powinny realizować nie tylko zapisy ustawowe, ale również założenia Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016–2020, strategii zawartej w „Policy Paper dla ochrony zdrowia na lata 2014–2020 [2]. Krajowe ramy strategiczne”, tworzenia map potrzeb zdrowotnych i wiele innych [3, 4]. Wymaga to od lekarzy i lekarzy dentystów specjalistów zdrowia publicznego kompetencji (określonych w programie specjalizacji) oraz odpowiedniej ich liczby w każdym województwie [5].

Rycina 1. Lekarze i lekarze dentyści posiadający specjalizację zdrowie publiczne, aktywnie wykonujący zawód, wg województw, stan na 30.04.2016 r. Figure 1. Physicians and dentists specialists in public health, actively practicing according to provinces, data on 30.04.2016 Źródło. Opracowanie własne na podstawie danych Centralnego Rejestru Lekarzy RP Naczelnej Izby Lekarskiej.

Potencjał lekarskich kadr medycznych w specjalności zdrowie publiczne w Polsce Tabela 2. Wskaźnik liczby lekarzy i lekarzy dentystów posiadających specjalizację zdrowie publiczne na 100 tys. mieszkańców, aktywnie wykonujących zawód, wg województw, stan na 30.04.2016 r.[7] Table 2. Index per 100 thousand of inhabitants – number of physicians and dentists specialists in public health, actively practicing according to provinces, data on 30.04.2016 Liczba lekarzy aktywnie wykonujących zawód

Województwo

Populacja

Liczba lekarzy aktywnie wykonujących zawód na 100 tys. mieszkańców

Dolnośląskie

133

2 908 457

4,57

Kujawsko-pomorskie

109

2 089 992

5,22

Lubelskie

170

2 147 746

7,92

Lubuskie

43

1 020 307

4,21

Łódzkie

211

2 504 136

8,43

Małopolskie

149

3 368 336

4,42

Mazowieckie

402

5 334 511

7,54

Opolskie

57

1 000 858

5,70

Podkarpackie

68

2 129 187

3,19

Podlaskie

122

1 191 918

10,24

Pomorskie

92

2 302 077

4,00

Śląskie

206

4 585 924

4,49

Świętokrzyskie

65

1 263 176

5,15

Warmińsko-mazurskie

88

1 443 967

6,09

Wielkopolskie

157

3 472 579

4,52

Zachodniopomorskie

84

1 715 431

4,90

Polska

2 156

38 478 602

5,60


Biorąc pod uwagę wskaźnik liczby lekarzy i lekarzy dentystów posiadających specjalizację zdrowie publiczne i aktywnie wykonujących zawód na 100 tys. mieszkańców największy niedobór specjalistów (wskaźnik poniżej średniej krajowej wynoszącej 5,60 lekarza specjalisty zdrowia publicznego na 100 tys. mieszkańców) występuje w województwie podkarpackim (3,19), pomorskim (4,00), lubuskim (4,21), małopolskim (4,42), śląskim (4,49), wielkopolskim (4,52), dolnośląskim (4,57), zachodniopomorskim (4,90) i świętokrzyskim (5,15). Najwięcej lekarzy specjalistów zdrowia publicznego pracuje w województwie podlaskim (10,24 lekarza specjalisty zdrowia publicznego na 100 tys. mieszkańców), łódzkim (8.43), lubelskim (7,92), mazowieckim (7,54), warmińsko-mazurskim (6,09) i opolskim (5,70). 12.00 10.24 10.00

8.43

7.92

8.00

7.54 6.09

6.00 4.00

5.70 5.60

5.22 5.15 4.90 4.57 4.52 4.49 4.42 4.21 4.00

3.19

2.00

kie M az ur sk ie Op ol sk ie Ku ja Po ws lsk ko a -‐P om or Św sk ie ię Za t ok ch rz od ys ni kie op om or sk Do ie ln oś lą sk W ie ie lko po lsk ie Ślą sk M ie ał op ol sk ie Lu bu sk i e Po m or sk Po ie dk ar pa ck ie

sk ie

ie c

az ow

M W ar

m

iń s

ko -‐

kie

dz k

la s

Łó

Po d

Lu bu

ie

0.00

Rycina 2. Wskaźnik liczby lekarzy i lekarzy dentystów posiadających specjalizację zdrowie publiczne na 100 tys. mieszkańców, aktywnie wykonujących zawód, wg województw, stan na 30.04.2016 r. Figure 2. Index per 100 thousand of inhabitants – number of physicians and dentists specialists in public health, actively practicing according to provinces, data on 30.04.2016 Źródło. Opracowanie własne na podstawie danych Centralnego Rejestru Lekarzy Naczelnej Izby Lekarskiej.

Liczba wszystkich lekarzy posiadających specjalizację zdrowie publiczne (grupa jw.), którzy dodatkowo posiadają jedną lub więcej specjalizacji drugiego stopnia lub tytuł specjalisty wynosi 1 073 osoby, z czego 839 (78%) wykonuje zawód czynnie. Liczba lekarzy posiadających specjalizację zdrowie publiczne, którzy dodatkowo posiadają jedną lub więcej specjalizacji pierwszego stopnia wynosi 850 osób i wśród nich również 78% (667 osób) czynnie wykonuje zawód. Oznacza to, że kompetencje zdrowia publicznego realizowane są przez ok. 1 000 lekarzy/lekarzy dentystów przy okazji wykonywania innej, niż zdrowie publiczne, specjalizacji lekarskiej/dentystycznej.

Struktura demograficzna Według raportu Naczelnej Izby Lekarskiej pt. „Lekarze specjaliści i lekarze dentyści specjaliści 2015” wynika, że średni wiek lekarza specjalisty zdrowia publicznego w Polsce to 63,7 roku [8]. Specjalizacja zdrowie publiczne i specjalizacja medycyna lotnicza (średni wiek lekarza 67,4 roku) to pośród wszystkich specjalizacji w Polsce specjalizacje, w których lekarze legitymują się najwyższym średnim wiekiem. Jednocześnie dane na dzień 30.04.2016 r. wykazują, że odsetek lekarzy posiadających specjalizacje ze zdrowia publicznego w wieku do 50 r.ż. wynosi tylko 7,18% lekarzy ze specjalizacją zdrowia publicznego ogółem. Spośród wszystkich lekarzy i lekarzy dentystów ze specjalizacją zdrowie publiczne w Polsce najliczniejszą grupę – 54,40% stanowią lekarze w wieku 70 i więcej lat. Drugą w kolejności pod względem liczebności grupę wiekową stanowią lekarze i lekarze dentyści w wieku 61–70 r.ż. (24,88%), a trzecią w wieku 41–50 r.ż. (13,54%). Dane te przedstawiają tabela 3 i rycina 3.

213

J. Gierczyński, M. J. Wysocki, R. Krajewski et al. Tabela 3. Liczba i odsetek lekarzy i lekarzy dentystów posiadających specjalizację zdrowie publiczne wg grup wiekowych, stan na 30.04.2016 r. Table 3. Number and percentage of physicians and dentists with specialization in public health by age, data on 30.04.2016.

Najliczniej reprezentowana była grupa osób w wieku powyżej 70 r.ż., w drugiej kolejności z przedziału wiekowego 61–65 lat oraz 66–70 r.ż. 69.0

Grupa wiekowa

Liczba lekarzy

Odsetek

31–40

27

0,93%

68.4 68.3

68.0

68.0

67.7 67.6

67.0

66.5

66.3

66.0

65.9 65.9

65.6 65.4 65.3

65.0

41–50

182

6,25%

51–60

394

13,54%

65.0

64.6 64.0

64.0 63.1 63.0 63.0 62.0

61–70

724

24,88%

pow. 70

1 583

54,40%

RAZEM

2 910

100,00%

61.0

M ał o Św pols kie ię to kr zy W sk ie ie lko po lsk Ku ie ja ws Ślą ko sk Za -‐P i e ch om od or ni sk op i om e or sk Po ie dl as M ki az ow e ie ck ie RA ZE M Op ol sk Do ie ln oś lą sk ie Lu bu Po sk ie dk ar pa c Po kie m or sk W ie ar Lu m be iń sk l sk o-‐ i e M az ur sk ie Łó dz kie

60.0


Średnia wieku wszystkich lekarzy zdrowia publicznego w Polsce wynosi 66 lat, w województwie małopolskim 68 lat (max.), natomiast w województwie łódzkim 63 lat (min.). W większości województw obserwowany jest wzrost liczby specjalistów w coraz starszych przedziałach wiekowych.

Rycina 3. Średnia wieku (ważona) wszystkich lekarzy i lekarzy dentystów ze specjalizacją zdrowie publiczne w Polsce wg województw/ Figure 3. The average age (weighted) of all physicians and dentists specialists in public health in Poland by voivodeship Źródło. Opracowanie własne na podstawie danych Centralnego Rejestru Lekarzy RP Naczelnej Izby Lekarskiej.

Tabela 4. Liczba specjalistów zdrowia publicznego wg przedziałów wiekowych i województw, stan na 30.04.2016 r./Table 4. Number of physicians and dentists with specialization in public health by age, by voivodeship, data on 30.04.2016 Przedziały wiekowe Województwo

do 30

31-35

36-40

41-45

46-50

51-55

56-60

61-65

66-70

pow. 70

razem

Dolnośląskie

0

0

0

4

8

16

7

18

25

48

126

Kujawsko-Pomorskie

0

0

0

3

7

8

10

8

9

62

107

Lubelskie

0

0

1

10

9

10

18

35

28

48

159

Lubuskie

0

0

0

0

2

6

4

8

8

14

42

Łódzkie

0

0

0

14

17

17

28

36

31

58

201

Małopolskie

0

0

2

2

7

9

8

11

25

82

146

Mazowieckie

0

1

4

12

25

24

34

49

51

164

364

Opolskie

0

0

0

0

1

4

11

11

5

18

50

Podkarpackie

0

0

0

1

4

7

9

11

6

24

62

Podlaskie

0

0

1

1

3

8

13

22

29

39

116

Pomorskie

0

0

1

1

10

9

8

12

18

32

91

Śląskie

0

0

1

3

4

9

26

27

27

94

191

Świętokrzyskie

0

0

0

0

1

3

6

13

9

30

62

Warmińsko-Mazurskie

0

0

0

4

9

9

8

19

15

23

87

Wielkopolskie

0

0

0

0

4

6

21

26

17

72

146

Zachodniopomorskie

0

1

0

3

3

6

7

11

13

38

82

RAZEM

0

2

10

58

114

151

218

317

316

846

2032


Średnia wieku kobiet specjalistów zdrowia publicznego dla Polski wynosi 71 lat, w województwie lubuskim 75 lat (max.), natomiast w województwie podlaskim 67 lat (min.).

214

W większości województw liczba specjalistów wzrasta wraz z wiekiem grupy zawodowej. Najliczniej reprezentowana była grupa osób w wieku powyżej 70. r.ż.

Potencjał lekarskich kadr medycznych w specjalności zdrowie publiczne w Polsce

76.0

75.0 75.0 73.8

74.0

73.3

72.5

72.0

72.0

71.9 71.7

71.3

70.8 70.6 70.2

70.0

69.0

68.4

68.0

68.0

67.2

66.6

66.0 64.0 62.0

kie

s bu

Lu

M

o-‐ sk

ie ie ie ie ie ie ie ie ie ie ie ie kie kie EM sk sk sk sk sk sk sk sk sk s s zk ck ck l l l l Z r r r y a ą ą a d e l o i z o o o Śl dl be po po RA rp w Łó oś kr Op ło om om om Lu Po ka zo ln lko to a P P p d a o e ę -‐ i i o M D M Po ko ni W Św ws od a h j c Ku Za

iń

ie

sk ur az

m ar W Rycina 4. Średnia (ważona) wieku kobiet – wszystkich lekarzy i lekarzy dentystów ze specjalizacją zdrowie publiczne w Polsce wg województw/ Figure 4. The average (weighted) aged women – of all physicians and dentists specialists in public health in Poland by voivodeship Źródło. Opracowanie własne na podstawie danych Centralnego Rejestru Lekarzy RP Naczelnej Izby Lekarskiej.

Tabela 5. Liczba lekarzy zdrowia publicznego – kobiet wg przedziałów wiekowych i województw, stan na 30.04.2016 r. Table 5. Number of doctors of public health – by women, age and provinces, data on 30.04.2016 Przedziały wiekowe Województwo

do 30

31-35

36-40

41-45

46-50

51-55

56-60

61-65

66-70

pow. 70

razem

Dolnośląskie

0

0

0

0

0

3

2

4

9

11

29

Kujawsko-Pomorskie

0

0

0

1

1

1

1

0

2

12

18

Lubelskie

0

0

0

1

5

3

8

6

13

18

54

Lubuskie

0

0

0

0

0

0

1

0

0

3

4

Łódzkie

0

0

0

0

0

2

3

9

8

17

39

Małopolskie

0

0

0

2

2

2

3

2

6

22

39

Mazowieckie

0

0

3

3

6

7

15

13

20

57

124

Opolskie

0

0

0

0

1

1

5

4

1

2

14

Podkarpackie

0

0

0

0

1

1

1

1

1

4

9

Podlaskie

0

0

0

1

1

2

6

9

16

7

42

Pomorskie

0

0

0

1

4

1

3

4

4

10

27

Śląskie

0

0

0

1

2

4

10

5

8

24

54

Świętokrzyskie

0

0

0

0

0

0

0

2

3

8

13


0

0

0

1

0

1

1

5

5

7

20

Wielkopolskie

0

0

0

0

1

1

4

5

6

15

32

Zachodniopomorskie

0

1

0

0

1

1

0

3

4

9

19

RAZEM

0

1

3

11

25

30

63

72

106

226

537


215

J. Gierczyński, M. J. Wysocki, R. Krajewski et al. Średnia wieku mężczyzn specjalistów zdrowia publicznego w Polsce wynosi 66 lat, w województwie małopolskim 69 lat (max.), natomiast w województwie łódzkim 62 lat (min.). W większości województw, podobnie jak w grupie kobiet, im 70.0

68.6

68.2

67.9

68.0

67.5 67.4 67.2 67.0

66.5

66.0

starsza grupa wiekowa, tym więcej jest w niej osób ze specjalizacją w zdrowiu publicznym. Najliczniej reprezentowana była grupa osób w wieku powyżej 70 r.ż.

65.7 65.7

64.9 64.8 64.8 64.7 63.5

64.0

62.0

62.0

61.7

60.0

po

Ku j

Św

lko W ie

M

ie ię to k aw rz ys sk kie o-‐ Po m or sk ie Op ol sk ie Za P ch od od la sk ni ie op om or sk M ie az ow ie ck ie RA ZE Po M dk ar pa ck ie Po m or sk ie Lu bu sk Do ie ln oś lą sk ie W ar L ub m iń el sk sk o-‐ ie M az ur sk ie Łó dz kie

lsk

ie sk

Ślą

ał

op

ol

sk

ie

58.0

Rycina 5. Średnia wieku (ważona) wszystkich mężczyzn – lekarzy i lekarzy dentystów ze specjalizacją zdrowie publiczne w Polsce wg województw Figure 5. The average (weighted) aged men – of all physicians and dentists specialists in public health in Poland by voivodeship Źródło. Opracowanie własne na podstawie danych Centralnego Rejestru Lekarzy RP Naczelnej Izby Lekarskiej.

Tabela 6. Liczba specjalistów zdrowia publicznego – mężczyzn wg przedziałów wiekowych i województw, stan na 30.04.2016 r. Table 6. Number of public health specialists – by men, age and provinces, data on 30.04.2016 Przedziały wiekowe Województwo

do 30

31-35

36-40

41-45

46-50

51-55

56-60

61-65

66-70

pow. 70

razem

Dolnośląskie

0

0

0

4

8

13

5

14

16

37

97

Kujawsko-Pomorskie

0

0

0

2

6

7

9

8

7

50

89

Lubelskie

0

0

1

9

4

7

10

29

15

30

105

Lubuskie

0

0

0

0

2

6

3

8

8

11

38

Łódzkie

0

0

0

14

17

15

25

27

23

41

162

Małopolskie

0

0

2

0

5

7

5

9

19

60

107

Mazowieckie

0

1

1

9

19

17

19

36

31

107

240

Opolskie

0

0

0

0

0

3

6

7

4

16

36

Podkarpackie

0

0

0

1

3

6

8

10

5

20

53

Podlaskie

0

0

1

0

2

6

7

13

13

32

74

Pomorskie

0

0

1

0

6

8

5

8

14

22

64

Śląskie

0

0

1

2

2

5

16

22

19

70

137

Świętokrzyskie

0

0

0

0

1

3

6

11

6

22

49


0

0

0

3

9

8

7

14

10

16

67

Wielkopolskie

0

0

0

0

3

5

17

21

11

57

114

Zachodniopomorskie

0

0

0

3

2

5

7

8

9

29

63

RAZEM

0

1

7

47

89

121

155

245

210

620

1,495


Dyskusja Centralny Rejestr Lekarzy RP prowadzony przez Naczelną Izbę Lekarską gromadzi aktualizowane co 1 miesiąc dane ze wszystkich okręgowych rejestrów lekarzy prowadzonych

216

przez okręgowe izby lekarskie. Jest to najbardziej kompletne i aktualne źródło informacji o liczbie lekarzy, lekarzy dentystów w Polsce, a także o ich kwalifikacjach zawodowych [9].

Potencjał lekarskich kadr medycznych w specjalności zdrowie publiczne w Polsce

Założenia programu kształcenia i kompetencji specjalistów zdrowia publicznego, obowiązujące w większości krajów, są zawarte w opracowaniu metodycznym, które precyzuje kompetencje w odniesieniu do zajmowanych stanowisk w systemie organizacji [10]. CRL nie zawiera informacji o aktualnie wykonywanych przez lekarza czynnościach medycznych. Ponieważ wykonywanie zawodu obejmuje bardzo liczne czynności i nie określa się minimalnego poziomu aktywności zawodowej niezbędnego do uznania, iż zawód jest „wykonywany”, ustalenie, czym i w jakim wymiarze zajmują się lekarze i lekarze dentyści wymaga przeprowadzenia oddzielnych badań [11]. Częściowo pomocne mogą być dane administracyjne oraz płatnika, ale obejmują one tylko część aktywności zawodowej lekarzy i lekarzy dentystów. Przeprowadzona analiza potencjału lekarskich kadr medycznych reprezentujących dziedzinę specjalizacji zdrowie publiczne w Polsce wykazała szereg interesujących zjawisk. Jako specjalizacja ekspercka, podejmowana jest częstokroć po kolejnym etapie kształcenia, jako kolejny stopień specjalizacji. Przede wszystkim, kadra specjalistów wymaga odmłodzenia. Zdefiniowane i zaktualizowane kompetencje lekarza/lekarza dentysty specjalisty zdrowia publicznego powinny zachęcić lekarzy/lekarzy dentystów do realizowania tej bardzo ważnej dla systemu ochrony zdrowia specjalizacji, która w znakomity sposób może uzupełnić kompetencje lekarzy specjalistów innych dziedzin.

Wnioski Z przeprowadzonej analizy potencjału lekarskich kadr medycznych reprezentujących dziedzinę specjalizacji zdrowie publiczne w Polsce wynikają następujące wnioski. 1. 74% (2 156) lekarzy/lekarzy dentystów posiadających specjalizację zdrowie publiczne aktywnie wykonuje zawód. Wynika to zapewne z faktu, że aż 54,40% ogółu specjalistów w tej dziedzinie stanowią lekarze w wieku 70 i więcej lat. 2. Średnia ważona wieku lekarzy i lekarzy dentystów jest najwyższa w województwie lubuskim (dla kobiet) i małopolskim (dla mężczyzn), najniższa zaś w województwie podlaskim (kobiety) i łódzkim (mężczyźni). 3. Średnia wieku dla kobiet wynosiła 71 lat (odnotowano tę wartość w województwie wielkopolskim) oraz dla mężczyzn 66 lat (zbliżoną wartość jak w województwie mazowieckim dla mężczyzn i dla obu płci). 4. Ponad 1 000 lekarzy/lekarzy dentystów posiadających specjalizację zdrowie publiczne aktywnie wykonujących zawód ma także inną specjalizację/specjalizacje, co stwarza potencjalne synergie pomiędzy wprowadzaniem ustawowych działań zdrowia publicznego, a działaniami w ramach poszczególnych dziedzin terapeutycznych. 5. Wskaźnik liczby lekarzy i lekarzy dentystów posiadających specjalizację zdrowie publiczne aktywnie wykonujących zawód na 100 tys. mieszkańców aż w 10 województwach plasuje się poniżej średniej krajowej wynoszącej 5,60 lekarza specjalisty zdrowia publicznego na 100 tys. mieszkańców. Największy niedobór specjalistów zdrowia publicznego występuje w województwie podkarpackim (3,19). 6. Większość specjalistów zdrowia publicznego stanowią osoby w wieku emerytalnym, których aktywność zawodowa może

być ograniczona i dotyczyć innych posiadanych specjalizacji. Dokładna ocena aktywności lekarzy i lekarzy dentystów, jako specjalistów zdrowia publicznego, wymagałaby przeprowadzenia badania wśród osób posiadających tę specjalizację. 7. Bardzo niekorzystny profil demograficzny osób posiadających specjalizację ze zdrowia publicznego oraz bardzo liczne potrzeby i zadania w tej dziedzinie, wynikające między innymi z ustawy, wskazują na pilną potrzebę stwarzania zachęt do podejmowania przez lekarzy i lekarzy dentystów specjalizacji ze zdrowia publicznego.

Podziękowania Autorzy artykułu składają podziękowania Panom Krzysztofowi Kwasiborskiemu i Marcinowi Kędzierskiemu z Naczelnej Rady Lekarskiej za przygotowanie danych źródłowych z Centralnego Rejestru Lekarzy.

Piśmiennictwo 1. Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym. Dz.U. 2015 poz. 1916. 2. NPZ 2016 – 2020. Ministerstwo Zdrowia. Dostępne: http://www.mz.gov. pl/zdrowie-i-profilaktyka/narodowy-program-zdrowia/npz-2016-2020/. 3. Policy Paper dla ochrony zdrowia na lata 2014–2020. Krajowe ramy strategiczne. Ministerstwo Zdrowia. Dostępne: http://www.mz.gov. pl/rozwoj-i-inwestycje/fundusze-europejskie-dla-sektora-ochronyzdrowia/krajowe-ramy-strategiczne-policy-paper/. 4. Poprawa jakości zarządzania w ochronie zdrowia poprzez wsparcie procesu tworzenia regionalnych map potrzeb zdrowotnych jako narzędzia usprawniającego procesy zarządcze w systemie ochrony zdrowia – szkolenia z zakresu szacowania potrzeb zdrowotnych. Ministerstwo Zdrowia. Dostępne: http://www.mapypotrzebzdrowotnych.mz.gov.pl/. 5. ZDROWIE PUBLICZNE (0730). Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego. Dostępne: http://www.cmkp.edu.pl/ksztalceniepodyplomowe/studia-specjalizacyjne-lekarzy/programy-specjalizacjilekarskich/modulowe-programy-specjalizacji/. 6. Lekarze specjaliści i lekarze dentyści specjaliści 2015. Centralny Rejestr Lekarzy RP Naczelnej Izby Lekarskiej. Dostępne: http://www.nil.org. pl/__data/assets/pdf_file/0005/99743/Demografia-lekarze-specjalisci2015-v-0423.pdf. 7. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2015 r. Warszawa: GUS, 2016. Dostępne: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w2015-r-,7,12.html. 8. Lekarze specjaliści i lekarze dentyści specjaliści 2015. Centralny Rejestr Lekarzy RP należący do Naczelnej Rady Lekarskiej. Dostępne: http:// www.nil.org.pl/__data/assets/pdf_file/0005/99743/Demografia-lekarzespecjalisci-2015-v-0423.pdf . 9. Ustawa z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich. Dz.U. 2009 nr 219 poz. 1708. 10. Core Competencies for Public Health Professionals. The Council on Linkages Between Academia and Public Health Practice. Dostępne: http://www.phf.org/resourcestools/Documents/Core_Competencies_ for_Public_Health_Professionals_2014June.pdf. 11. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Dz.U. 1997 nr 28 poz. 152. Adres do korespondencji: Jakub Gierczyński Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH ul. Chocimska 24, 00-791 Warszawa Telefon: 0-22 54 21 259 E-mail: [email protected] Nadesłano: 11.09.2016 Zaakceptowano: 7.12.2016

217

ANALIZA POSTAW POLSKICH STUDENTÓW PIELĘGNIARSTWA, POŁOŻNICTWA MEDYCYNY I ZDROWIA PUBLICZNEGO WOBEC RECEPT PIELĘGNIARSKICH ANALYSIS OF ATTITUDES OF POLISH STUDENTS OF NURSING, OBSTETRICS, FACULTY OF MEDICINE AND FACULTY OF PUBLIC HEALTH REGARDING NURSE PRESCRIBING Aleksander Zarzeka1, Mariusz Panczyk1, Jarosława Belowska1, Łukasz Samoliński1,2, Lucyna Iwanow2, Nicole Mazur2, Weronika Jewczak2, Joanna Gotlib1 1 2

Division of Teaching and Outcomes of Education, Faculty of Health Sciences, Medical University of Warsaw, Poland Students Scientific Association of Medical Law, Medical University of Warsaw, Poland

Abstract Aim: The aim of this study was to analyze the attitudes of students of different faculties (medicine, nursing, midwifery and public health) concerning the extension of professional competences of nurses and midwives in nurse prescribing authorization. Materials and methods: 535 students participated in the study, including 439 (82%) women and 92 (17%) men. Voluntary and anonymous survey through an individually constructed questionnaire was conducted in May and June 2015. Statements regarding attitudes have been assessed in fivepoint Likert scale. Attitudes of students of different faculties were compared using Kruskal-Wallis ANOVA test. Results: Students generally agree, that nurse prescribing will positive affect patient (mode: 4/5 or 5/5 depending on the faculty). Students are critical about nurses and midwifes preparation to prescribing medicines. Medicine (2.06/5) and public health students (2.43/5); had the most negative attitudes more optimistic were nursing (2.52/5) and midwifery (3.06/5) students. In all of statements assessed, there were significant differences between students of different faculties. Conclusions: 1. Students of medicine, nursing, midwifery and public health positively perceive the introduction of nurse prescribing in patient care, in particular the improvement of its availability. However, all student groups express serious concern regarding preparation of nurses and midwives to perform their new rights. 2. The field of study is an important factor in opinions of respondents on implementing of nurse prescribing, with students of medicine as the most critical and students of midwifery as the most enthusiastic. 3. The research should be extended to facilitate the identification of the reasons for critical evaluation of the reform of the nursing law. Key words: Prescriptions – nursing; Regulations on drugs; Nurses – law; Midwives – law

Streszczenie Cel: Celem pracy jest analiza postaw studentów kierunków medycznych (pielęgniarstwa, położnictwa, lekarskiego i zdrowia publicznego) wobec upoważnienia pielęgniarek i położnych do ordynowania leków i wystawiania recept. Materiał i metody: W badaniu udział wzięło 535 studentów wybranych uczelni medycznych w Polsce w tym 439 (82%) kobiet, 92 (17%) mężczyzn. Dobrowolne i anonimowe badanie ankietowe za pomocą samodzielnie skonstruowanego kwestionariusza ankiety przeprowadzono w maju i czerwcu 2015 roku. Stwierdzenia dotyczące postaw oceniano w pięciostopniowej skali Likerta. Postawy studentów różnych kierunków studiów porównano z użyciem testu ANOVA Kruskala-Wallisa. Wyniki: Studenci są przekonani, ze wprowadzane zmiany będą miały pozytywny wpływ na pacjenta (moda 4/5 lub 5/5 w zależności od kierunku studiów). Studenci krytycznie oceniają przygotowanie pielęgniarek i położnych do wystawiania recept. Najbardziej krytyczni są studenci kierunku lekarskiego (2,06/5) i zdrowia publicznego (2,43/5); bardziej optymistyczni pielęgniarstwa (2,52/5) i położnictwa (3,06/5). W każdym badanym stwierdzeniu występują istotne różnice pomiędzy studentami różnych kierunków. Wnioski: 1. Studenci kierunku lekarskiego, pielęgniarstwa, położnictwa i zdrowia publicznego pozytywnie postrzegają wprowadzenie recept pielęgniarskich w zakresie związanym z opieką nad pacjentem, w szczególności z poprawą jej dostępności. Wszystkie grupy studentów zgłaszają poważne obawy w zakresie przygotowania pielęgniarek i położnych do wykonywania nowych uprawnień. 2. Kierunek studiów ma istotny wpływ na opinie respondentów dotyczące wprowadzenia w Polsce recept pielęgniarskich, przy czym najbardziej krytyczni są studenci kierunku lekarskiego, a najbardziej entuzjastyczni studenci położnictwa. 3. Badanie powinno zostać poszerzone w celu identyfikacji przyczyn krytycznej oceny reformy prawa pielęgniarskiego przez studentów. Słowa kluczowe: recepty – pielęgniarstwo, przepisy o lekach; pielęgniarki – prawo, położne – prawo Public Health Forum. 2016;4(4):218–223

218


Introduction There is a permanent evolution of the role of different medical professions in health care systems. Many countries introduce new solutions to make utilization of human resources more reasonable and effective. Exemplification of these steps is non-medical prescribing, which can be a remedy for medical practitioners’ shortages. Such solution has been introduced in many developed countries, i.e. the UK, Australia, New Zealand, the Netherlands and Spain [5]. These countries, despite initial concerns, positively accepted the changes with time, both by patients and medical personnel, including nurses and physicians. In Poland there are 128.5 thousand professionally active medical practitioners and 212.5 thousand nurses [1, 2]. Based on the OECD health data, the density of physicians is 2.2 and nurses 5.5 per 1000 population. The statistics place Poland respectively on the 30th and 27th positions among 34 countries within the organization [3]. Moreover, there is a generation gap in these professional groups. The consequence of such situation is, inter alia, limited access to health services for patients. To improve access to health care, nurse prescribing has been introduced in Poland. Since 1 January 2016 nurses who graduated from the master degree studies or hold the title of nurse specialist may ordain and prescribe specified medicines. On the other hand, nurses who completed licentiate studies or hold the title of nurse specialist may prescribe drugs to continue the patient’s treatment as ordered by a physician. In order to exercise their new rights each nurse will additionally have to complete a specialist course in this area. The list of active substances which may be contained in the drugs prescribed by nurses is specified in the Regulation of the Minister of Health [4]. The success of the reform, an improvement of patients’ access to healthcare and modernisation of Polish nursing standards depend on many factors. Nurses’ willingness to perform their new competences and physicians’ acceptance of the situation are necessary for their actual implementation. Therefore, it is crucial to get to know opinions of students, who in few years will perform these competences or co-operate with the ones who do it. One should also remember that drug ordaining will be nurses and midwives right, not a duty [4].

Aim The aim of this study was to analyze the attitudes of students concerning the extension of professional competences of nurses and midwives in nurse prescribing authorization.

Material The total number of students of selected Polish medical universities participating in the study was 535, with 417 participants (78%) from the Medical University of Warsaw, 104 students (19%) of Collegium Medicum of Ludwik Rydygier in Bydgoszcz and 14 students (3%) of Józef Piłsudski University of Physical Education in Warsaw. The survey return rate was 41%. 439 (82%) women, 92 (17%) men participated in the study 4 (1%) persons did not answer the question about their gender. The median age of the research group was 23 (min.=19; max.=58, SD=4,780, median=23, mode=22).

The largest group among the participants were nursing students – 177 (33%), the second largest group were students of medicine – 145 (27%). 107 (20%) of the participants were midwifery students, and 100 (19%) were students of public health. 6 (1%) students gave no answer regarding their academic major. The largest number of students was the group students of the first degree studies – 288 (54%) (academic major: nursing, midwifery, and public health). 151 (28%) students studied uniform medical studies, and 82 (15%) were students of second degree studies. 14 (3%) respondents provided no answer in this respect. The studied group was primarily composed of first year students 218 (41%), then second year students – 135 (25%), fourth year students – 57 (11%), third year students – 53 (10%) and fifth year students 44 (8%). The least numerous group were sixth year students – 20 (4%). 8 (2%) students provided no answer in this respect. 324 (60%) respondents received no education in medical law, 208 (39%) respondents declared to have had contact with some form of education in medical law. 3 (1%) persons did not provide any information. 409 (76%) students did not complete any other studies or studied no other discipline. 83 (16%) were also students of another field, and 37 (7%) students completed also other studies. 6 (1%) respondents gave no answer.

Methods We present a cross-sectional study carried out among students of medical-related fields of study: faculty of medicine, nursing studies, midwifery studies and faculty of public health. Voluntary and anonymous survey through an individually constructed questionnaire was conducted in May and June 2015. The questionnaire was fulfilled by respondents independently, without any assistance of pollster. Consent to take part in the study was expressed by fulfilling the questionnaire. The reliability of questionnaire analysis was performed at the Division of Teaching and Outcomes of Education, Faculty of Health Sciences, Medical University of Warsaw on pilot group of 42 students of The Medical University of Warsaw. Obtained values of alpha Cronbach co-efficient in two subscales were 0.892 and 0.806 respectively. The pilot study demonstrated that the questionnaire is a reliable tool to examine attitudes to extension of professional rights of nurses and midwives [6]. The questionnaire comprised two parts. The first part contained questions about student attitudes to the studied issue and consisted of 18 statements on the extension of nursing rights. The attitudes to proposed statements were based on the Likert scale (1 – strongly disagree, 3 – neutral, and 5 strongly agree). Part two of the questionnaire contained questions regarding sociodemographic data and comprised 8 questions on gender, year of birth, academic major, year and program of studies, other studied disciplines, work in the chosen profession and the present education in medical law.

Ethical Committee The consent of the Ethical Committee is not required for this study. According to the statement of the Ethical Committee of the Medical University of Warsaw: The Committee does not

219

A. Zarzeka, M. Panczyk, J. Belowska et al. provide opinions on surveys, retrospective studies or other non-invasive research [7].

Statistical Analysis Authors performed statistical analysis of obtained results. Due to the fact, that questions on attitudes were based on the Likert scale, the nonparametric ANOVA Kruskal-Wallis test was applied. To estimate the effect size of the observed significant differences the eta-squared H (η2H) coefficient was determined. Calculations were performed in a statistical set of STATISTICA 12.5 (StatSoft©, Inc.) according to the Medical University of Warsaw license. For all the analyses, the relevance level assumed a priori was α=0.05.

Results Students of different disciplines are convinced that the changes concerning nurse prescribing will influence patients in the healthcare system positively (mode 4/5 or 5/5). The highest agreement was expressed by students in the statement that allowing nurses and midwives to issue prescriptions will save physicians’ time. A large majority was also sure that it would improve patient care. In 5 out of 6 statements concerning the patient, student groups of different disciplines demonstrate statistically significant differences. Primarily, the most positive evaluation of the reform is expressed by midwifery students who are followed by public health students. Some caution is demonstrated by medicine students, while the most skeptical are future nurses. As far as other statements on the influence of nurse prescribing on the healthcare system, the results are very varied depending on the academic major (statistically important for each statement). A majority of nursing students believe that the new competences “will only be another duty of nurse or midwife which earlier was the physician’s duty”, with which future physicians not quite agree. The latter group is concerned about a growth of medical errors in consequence of the implemented changes which is not a risk in the opinion of students of other disciplines. Despite the differences, students of all academic majors are generally of opinion that the reform will result in an increase of the nurses and midwives’ control of the therapeutic process, an increase of their professional prestige, which will accompanied by legal and professional liability of the prescribers. Differentiation of opinions of students of different disciplines is expressed in the purpose of assigning nurses and midwives with new professional rights. Students of medicine proved to be the most sceptical. The sole right moderately supported by them is issuing prescriptions at the physician’s request (mean 3.1/5). On the other hand, nurses and midwives generally support all competences assigned to them, and in particular, their right to prescribe medical tests to patients (appropriately mean 3.53/5 and 3.73/5). All rights are equally supported by public health students. The issue of nurses and midwives’ preparation to perform their new competences is evaluated differently by students. In whole no group evaluated such preparation well. In this case nursing students were nearly as critical as students of medicine, while in general midwifery students and public health students evaluated the preparation to perform such

220

rights higher. All groups decided that nurses and midwives were not so well prepared to issue prescriptions as to ordain drugs. A detailed statement of results is presented in Table 1.

Discussion In the world academic literature in nursing the issue of nurse prescribing is often discussed and analysed. The PubMed/ MEDLINE database (key words: nurse prescribing, search period: 1.01.2005 – 1.01.2016, language: English) many articles on evaluation of nurses’ rights to prescribe drugs, write out prescriptions and prescribe medical tests were found [5, 8–10]. These articles concern the consequences of introducing drug prescription and issuing prescriptions in some countries. Majority of publications emphasize the positive influence of such changes, not only in the patients’ opinion, but also as actual health influence of the nurses’ new prescribing rights. Yet some articles point out the issue of lack of preparation of nurses and midwives to prescribe medicines. Fewer studies were conducted in the group of students of different medical disciplines [11]. These studies usually applied to the evaluation of preparation of students as a person authorised to prescribe medicines and write out prescriptions. Due to the fact that as of the study time the above rights were not implemented yet, the issue of drug prescribing could be considered new. Until the present date only few Polish papers on this topic have been published [6, 12, 13]. These articles were published mainly in specialist periodicals and they only refer to the scope of rights, the procedure of change implementation and the preparation of the healthcare system to such change. There are few papers which would refer to the opinions of students who will issue prescriptions in the future as medical prescribers or non-medical prescribers. Our own research proved that student attitudes of all academic disciplines are undoubtedly positive regarding nurses and midwives authorisation to issue prescriptions or prescribe medical tests on the patient’s zone in the healthcare system. It means that the main objective of the reform, i.e. increasing the availability of healthcare will be accomplished in the students’ opinion. Yet in these positive opinions one may observe a statistically significant difference between academic majors, which means that the studies discipline affects the student’s opinion on the influence of nurse prescribing on patients. Students’ opinions in this matter may be compared with the evaluation of the same statements provided by nurses employed at the Children’s Hospital of the Medical University of Warsaw, also conducted by the Researchers [12]. They were even more critical than the most sceptical group of students of medicine. The answer mean for the statement “will facilitate access to health advice” was 3.1/5. But the quality research conducted by the Researchers in the focus group of 23 ward nurses from the same hospital [13] demonstrated that in their opinion the change will be beneficial for patients. When it comes to the influence of nurse prescribing on the healthcare system in Poland, students of different disciplines agree in some areas. The majority of them believe that the new rights will increase the professional prestige of nurses and midwives but will also increase their duties and legal and professional liability. Some divergences may be observed between future physicians and future nurses. The differences

Analysis of attitudes of polish students of nursing, obstetrics, faculty of medicine and faculty of public health... Table 1. Attitudes of students of different academic disciplines to awarding nurses and midwives with the right to prescribe drugs, issue prescriptions and prescribe medical tests Medicine mean

mode

Nursing mean

mode

Midwifery mean

mode

Public health mean

ANOVA test Kruskal-Wallis test

mode

H and p values

will facilitate patient care

3.52

4

3.25

4

3.71

5

3.65

4

H ( 3, N= 522) =11.58622 p = 0.0089

will improve patient’s comfort

3.43

4

3.27

4

3.65

5

3.54

4

H ( 3, N= 523) =8.012157 p =0.0458

will facilitate access to health advice

3.28

4

3.38

4

3.63

5

3.59

4

H ( 3, N= 523) =9.875050 p =0.0197

will shorten waiting for treatment

3.29

4

3.33

4

3.62

5

3.47

4

H ( 3, N= 518) =7.730185 p =0.0519

will save patient’s time

3.71

4

3.42

4

3.79

5

3.71

4

H ( 3, N= 523) =10.31736 p =0.0161

will save physician’s time

3.63

4

4.09

5

4.05

5

4.12

5

H ( 3, N= 514) =17.02704 p =0.0007

will only be another duty for nurse or midwife, which previously was the physician’s duty

2.72

3

3.85

5

2.96

5

3.19

2

H ( 3, N= 517) =54.28783 p =0.00001

will decrease the quality of health care

2.91

2

2.58

2

2.33

1

2.68

3

H ( 3, N= 520) =17.17439 p =0.0007

will increase the number of medical errors

3.48

4

2.82

3

2.63

1

2.97

3

H ( 3, N= 523) =33,76734 p =0.00001

will increase the professional prestige of nurse and midwife

3.46

4

3.83

5

3.61

5

3.83

4

H ( 3, N= 524) =11.38495 p =0.0098

will increase the legal liability of nurse and midwife

4.12

4

4.32

5

3.83

5

4.2

5

H ( 3, N= 511) =14.05482 p =0.0028

will result in loss of control of therapeutic process by physician

3.32

4

3.09

3

2.64

1

2.66

2

H ( 3, N= 524) =28.83524 p =0.00001

will result in growth of control of therapeutic process by nurse and midwife

3.43

4

3.84

4

3.68

5

3.59

4

H ( 3, N= 523) =10.44698 p =0.0151

will simplify the process of medical services

3.24

4

3.23

4

3.53

5

3.3

4

H ( 3, N= 524) =10.93494 p =0.0121

will disorganise the medical services process

3.14

3

2.75

3

2.61

1

2.76

3

H ( 3, N= 521) =18.52227 p =0.0003

will affect patients loss of trust to health care

3.21

3

2.56

3

2.49

1

2.64

3

H ( 3, N= 518) =31.69082 p =0.00001

will increase patients’ trust to health care

2.54

3

3.41

3

3.48

5

2.84

3

H ( 3, N= 525) =58.36053 p =0.00001

are necessary in Poland

2.79

3

3.40

4

3.62

5

3.56

4

H ( 3, N= 520) =42.86358 p =0.00001

Nurses and midwives should be able to ordain some medicines

2.91

4

3.60

4

3.54

5

3.52

4

H ( 3, N= 521) =22.11103 p =0.0001

Nurses and midwives should be able to issue prescriptions

2.48

2

3.51

4

3.51

5

3.44

4

H ( 3, N= 524) =47.54294 p =0.00001

Nurses and midwives should be able to ‘extend’ prescription of some medicines prescribed by physician

3.10

4

3.64

5

3.46

5

3.5

4

H ( 3, N= 522) =12.30630 p =0.0064

Nurses and midwives should be able to prescribe medical tests for patients

2.50

2

3.53

4

3.73

5

3.04

4

H ( 3, N= 518) =59.50445 p =0.00001

Nurses and midwives in Poland are prepared to prescribe some medicines

2.16

1

2.60

1

3.22

4

2.61

3

H ( 3, N= 516) =32.30958 p =0.00001

Nurses and midwives are prepared to issue prescriptions

2.06

1

2.51

1

3.06

3

2.43

3

H ( 3, N= 514) =31.16395 p =0.00001

Nurses and midwives in Poland are prepared to ‘extend’ prescription for some medicines prescribed by physicians

2.39

3

2.66

1

3.09

3

2.63

3

H ( 3, N= 515) =11.06499 p =0.0114

Nurses and midwives in Poland are prepared to prescribe medical tests for patients

2.15

1

2.62

2

3.23

4

2.62

3

H ( 3, N= 517) =33,63621 p =0.00001

221

A. Zarzeka, M. Panczyk, J. Belowska et al. Tabela 1. Postawy studentów różnych kierunków studiów wobec przyznania określonym grupom pielęgniarek i położnych możliwości ordynowania leków, wystawiania recept i kierowania pacjentów na badania. lekarski

pielęgniarstwo

położnictwo

zdrowie publiczne

średnia moda średnia moda Średnia moda średnia moda

Test ANOVA Kruskala-Wallisa Wartości H i p

Usprawnią opiekę nad pacjentem

3,52

4

3,25

4

3,71

5

3,65

4

H ( 3, N= 522) =11,58622 p = 0,0089

Poprawią komfort funkcjonowania pacjenta

3,43

4

3,27

4

3,65

5

3,54

4

H ( 3, N= 523) =8,012157 p =0,0458

Ułatwią pacjentowi dostęp do porady zdrowotnej

3,28

4

3,38

4

3,63

5

3,59

4

H ( 3, N= 523) =9,875050 p =0,0197

Umożliwią skrócenie oczekiwania na kurację

3,29

4

3,33

4

3,62

5

3,47

4

H ( 3, N= 518) =7,730185 p =0,0519

Oszczędzą czas pacjenta

3,71

4

3,42

4

3,79

5

3,71

4

H ( 3, N= 523) =10,31736 p =0,0161

Oszczędzą czas lekarza

3,63

4

4,09

5

4,05

5

4,12

5

H ( 3, N= 514) =17,02704 p =0,0007

Będą jedynie kolejnym obowiązkiem dla pielęgniarki lub położnej, który dotychczas spoczywał na lekarzach

2,72

3

3,85

5

2,96

5

3,19

2

H ( 3, N= 517) =54,28783 p =0,00001

Obniżą jakość opieki zdrowotnej

2,91

2

2,58

2

2,33

1

2,68

3

H ( 3, N= 520) =17,17439 p =0,0007

Spowodują wzrost liczby błędów medycznych

3,48

4

2,82

3

2,63

1

2,97

3

H ( 3, N= 523) =33,76734 p =0,00001

Podniosą prestiż zawodów pielęgniarki i położnej

3,46

4

3,83

5

3,61

5

3,83

4

H ( 3, N= 524) =11,38495 p =0,0098

Zwiększą zakres odpowiedzialności prawnej pielęgniarki i położnej

4,12

4

4,32

5

3,83

5

4,2

5

H ( 3, N= 511) =14,05482 p =0,0028

Spowodują utratę kontroli lekarza nad procesem terapeutycznym

3,32

4

3,09

3

2,64

1

2,66

2

H ( 3, N= 524) =28,83524 p =0,00001

Spowodują wzrost kontroli pielęgniarki i położnej nad procesem terapeutycznym

3,43

4

3,84

4

3,68

5

3,59

4

H ( 3, N= 523) =10,44698 p =0,0151

Uproszczą proces udzielania świadczeń zdrowotnych

3,24

4

3,23

4

3,53

5

3,3

4

H ( 3, N= 524) =10,93494 p =0,0121

Zdezorganizują proces udzielania świadczeń zdrowotnych

3,14

3

2,75

3

2,61

1

2,76

3

H ( 3, N= 521) =18,52227 p =0,0003

Wpłyną na spadek zaufania pacjentów do ochrony zdrowia

3,21

3

2,56

3

2,49

1

2,64

3

H ( 3, N= 518) =31,69082 p =0,00001

Wpłyną na wzrost zaufania pacjentów do ochrony zdrowia

2,54

3

3,41

3

3,48

5

2,84

3

H ( 3, N= 525) =58,36053 p =0,00001

Są w Polsce potrzebne

2,79

3

3,40

4

3,62

5

3,56

4

H ( 3, N= 520) =42,86358 p =0,00001

Pielęgniarki i położne powinny mieć możliwość ordynowania niektórych leków

2,91

4

3,60

4

3,54

5

3,52

4

H ( 3, N= 521) =22,11103 p =0,0001

Pielęgniarki i położne powinny mieć możliwość wypisywania recept

2,48

2

3,51

4

3,51

5

3,44

4

H ( 3, N= 524) =47,54294 p =0,00001

Pielęgniarki i położne powinny mieć możliwość „przedłużania” leków zleconych przez lekarza

3,10

4

3,64

5

3,46

5

3,5

4

H ( 3, N= 522) =12,30630 p =0,0064

Pielęgniarki i położne powinny mieć możliwość kierowania pacjentów na badania diagnostyczne

2,50

2

3,53

4

3,73

5

3,04

4

H ( 3, N= 518) =59,50445 p =0,00001

Pielęgniarki i położne są w Polsce przygotowane do ordynowania niektórych leków

2,16

1

2,60

1

3,22

4

2,61

3

H ( 3, N= 516) =32,30958 p =0,00001

Pielęgniarki i położne są w Polsce przygotowane do wypisywania recept

2,06

1

2,51

1

3,06

3

2,43

3

H ( 3, N= 514) =31,16395 p =0,00001

Pielęgniarki i położne są w Polsce przygotowane do „przedłużania” leków zleconych przez lekarza

2,39

3

2,66

1

3,09

3

2,63

3

H ( 3, N= 515) =11,06499 p =0,0114

Pielęgniarki i położne są w Polsce przygotowane do kierowania pacjentów na badania diagnostyczne

2,15

1

2,62

2

3,23

4

2,62

3

H ( 3, N= 517) =33,63621 p =0,00001

222

Analysis of attitudes of polish students of nursing, obstetrics, faculty of medicine and faculty of public health...

concern the influence of changes on the increase of medical errors and a decrease of trust in healthcare as perceived by the former group. The study results demonstrate that medical students as a majority disagree with awarding nurses and midwives the right to write out prescriptions and prescribe medical tests. Significantly more positive opinions on the same subject are expressed by students of other academic majors who principally support the new rights. In the authors’ opinion, the conducted study of medical students’ opinion should be extended with a quality study in focus groups which will facilitate the identification of the reasons for critical evaluation of the reform of the nursing law. Opinions of physicians and nurses on the implementation of nurse prescribing was examined by Kroezen et al. [5]. She asked 17 nursing organisations and 7 physicians’ organisations about the reasons to authorize nurses to issue prescriptions. Only two physicians’ organisations (12 nursing ones) stated that it is an improvement of patient care quality. It demonstrates that such rights are perceived sceptically by the physicians’ environment also in other countries. Students of all disciplines are in agreement when it comes to the opinion on the insufficient preparation of nurses and midwives to writing out prescriptions and prescribing medical tests for patients. Concerns in this area are also expressed by the nurses themselves in the studies in different countries. In Latter and Courtenay systematic review of some papers [9] the uncertainty of diagnosis is emphasized as well as the nurses’ insufficient knowledge of pharmacology when writing out prescriptions. The same concerns are reported by Horton in his commentary [10]. This should be considered a challenge for health policy makers in ensuring patient safety when a prescription is written out by a nurse or a midwife.

Limitations Authors would like to point out the research limitations which occurred in this study. The attitude analysis did not include students of all medical disciplines, such as pharmacy, i.e. students who in the future will dispense medicines prescribed by nurses and midwives and who may possibly perform the so-called medication use review. Due to the selection of the studied group, the results may not be fully representative for groups of Polish students of medicine, nursing, midwifery and public health. Moreover, it shall be noted, that respondents did not perform a medical profession yet. Therefore, their attitudes cannot be a result of the professional experience.

Conclusions 1. Students of medicine, nursing, midwifery and public health positively perceive the introduction of nurse prescribing in patient care, in particular the improvement of its availability. However, all student groups express serious concern regarding preparation of nurses and midwives to perform their new rights.

2. The field of study is an important factor in opinions of respondents on implementing nurse prescribing, with students of medicine being the most critical and students of midwifery the most enthusiastic. 3. The research should be extended to facilitate the identification of the reasons for critical evaluation of the nursing law reform.

References 1. Data of Polish Chamber of Physicians and Dentists. Available from: http://www.nil.org.pl/__data/assets/pdf_file/0010/101341/Zestawienienr-03.pdf. 2. Data of Polish Chamber of Nurses and Midwives. Available from: http:// www.nipip.pl/index.php/samorzad/stat/404-liczba-zarejestrowanychpielegniarek-i-poloznych/1919-liczba-pielegniarek-i-poloznychzarejestrowanych-i-zatrudnionych. 3. OECD Report. Available from: http://www.oecd.org/els/health-systems/ Briefing-Note-POLAND-2014.pdf. 4. Act of 15 July 2011 on the occupation of nurses and midwives. JL 2011 no. 174 pos. 1039 with changes. 5. Kroezen M, Francke AL, Groenewegen PP et al. Nurse prescribing of medicines in Western European and Anglo-Saxon countries: a survey on forces, conditions and jurisdictional control. Int J Nurs Stud. 2012;49(8):1002–1012. 6. Panczyk M, Zarzeka A, Iwanow L et al. Ocena rzetelności i trafności autorskiego kwestionariusza do badania wiedzy i postaw wobec rozszerzenia uprawień zawodowych pielęgniarek i położnych w zakresie samodzielnego ordynowania niektórych leków, wystawiania recept oraz kierowania na wybrane badania diagnostyczne – doniesienie wstępne. Pielęg XXI w. 2016;1(54):27–36. 7. Szczegółowe informacje oraz wzory dokumentów Komisji Bioetycznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Available from: http:// komisja-bioetyczna.wum.edu.pl/content/szczeg%C3%B3%C5%82oweinformacje-oraz-wzory-dokument%C3%B3w. 8. Polczynski D, Oldenburg N, Buck M. The past, present and future of nurse prescribing in the United States. Nurse Prescribing. 2003; 4(1): 170–174. 9. Latter S, Courtenay M. Effectiveness of nurse prescribing: a review of the literature. J Clin Nurs. 2004;13:26–32. 10. Horton R. Nurse-prescribing in the UK: Right but also wrong. Lancet. 2002;359:1875–1876. 11. McMullan M. Exploring the numeracy skills of nurses and students when performing drug calculations. Nurs Times. 2010;34(106):10–12. 12. Zarzeka A, Panczyk M, Scieglinska B et al. Recepty pielęgniarskie – ocena wiedzy i postaw pielęgniarek Dziecięcego Szpitala Klinicznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego wobec rozszerzenia kompetencji zawodowych. Pol J Public Health. 2016: in press. 13. Zarzeka A, Panczyk M, Scieglinska B et al. Postawy pielęgniarek oddziałowych wobec rozszerzenia uprawnień zawodowych w zakresie wystawiania recept oraz samodzielnego kierowania na badania diagnostyczne – wstępne badanie jakościowe, Pieleg Pol. 2015;4(58):409– 414. Address for correspondence Aleksander Zarzeka Division of Teaching and Learning Outcomes, Medical University of Warsaw Żwirki i Wigury 81 room 9, 02-091 Warsaw, Poland e-mail: [email protected] Nadesłano: 24.08.2016 Zaakceptowano: 21.10.2016

223

M. Seń, J. Staniszewska, I. Klisowska et al.

OCENA JAKOŚCI OPIEKI DŁUGOTERMINOWEJ W ŚRODOWISKU DOMOWYM – BADANIA PACJENTÓW WYBRANEJ PLACÓWKI MIASTA WROCŁAWIA. CZĘŚĆ I QUALITY ASSESSMENT OF LONG-TERM CARE IN THE HOME ENVIRONMENT – A STUDY ON PATIENTS OF THE SELECTED FACILITY OF THE CITY OF WROCŁAW. PART I Mariola Seń, Jadwiga Staniszewska, Iwona Klisowska, Agnieszka Lintowska, Marzena Krysa Department of Health Promotion, Department of Public Health, Faculty of Health Science, Wroclaw Medical University, Poland

Abstract Introduction: Long-term care is the provision of nursing care, medical aid and support to chronically ill or disabled patients, not requiring hospitalization. The aim of this study was to assess the quality of nursing care provided in the patient’s home. Materials and methods: The study was performed twice, at an interval of half-year (2011–2012), in the same group of 92 residents of the city of Wrocław (24 males – 26.9%, 68 females – 73.1%, mean age – 77.4 years). To assess the basic daily activities of patients with chronic diseases, staying in a domestic environment, the Katz scale was used. The results were analysed and evaluated statistically. Results: The main reason for taking long-term care of patients in their homes was their inability to self-care and self-nurse (severe impairment of performance in basic activities of daily living, i.e., ≤2 points on the Katz scale in 72% of patients), chronic wounds and pressure sores associated with immobilization, and the need for drip infusions. Conclusion: The study confirmed the role and importance of long-term nursing care for patients staying at their homes. Key words: long-term care; home health nursing; home nursing; quality of health care; aged; disabled persons

Streszczenie Wstęp: Opieka długoterminowa polega na świadczeniu usług pielęgnacyjno-opiekuńczych i leczniczych oraz pomocy i wsparciu udzielanym osobom przewlekle chorym lub niepełnosprawnym, nie wymagającym hospitalizacji. Celem pracy była ocena jakości opieki pielęgniarskiej sprawowanej w domu pacjenta. Materiał i metody: Badania przeprowadzono dwukrotnie u tych samych 92 osób (24 mężczyzn – 26,9%; 68 kobiet – 7 3,1%; średni wiek – 77,4 lata), mieszkańców Wrocławia, w odstępie półrocznym (2011–2012). Do oceny podstawowych czynności życia codziennego przewlekle chorych, przebywających w środowisku domowym, wykorzystano skalę Katza. Wyniki poddano analizie i ocenie statystycznej. Wyniki: Główną przyczyną objęcia pacjentów opieką długoterminową w domu był brak zdolności do samoopieki i samopielęgnacji (ciężkie upośledzenie sprawności w zakresie podstawowych czynności życia codziennego, tj. ≤2 pkt w skali Katza u 72% badanych), trudno gojące się rany i odleżyny związane z unieruchomieniem oraz konieczność podawania wlewów kroplowych. Wnioski: Badanie potwierdziło rolę i znaczenie pielęgniarskiej opieki długoterminowej pacjentów, sprawowanej w warunkach domowych. Słowa kluczowe: opieka długoterminowa; domowa opieka pielęgniarska; opieka domowa; jakość opieki zdrowotnej; wiek podeszły, niepełnosprawni Public Health Forum. 2016;4(4):224–228

Introduction The persons receiving long-term care are people of different age – often elderly patients with various diseases (including dementia), but also patients after craniocerebral trauma, strokes or amputations of the limbs. They all require longterm care from the qualified medical personnel. This care may be provided in patient’s home or in stationary facilities. It is difficult to determine exactly what the scale of demand for the provision of nursing care is now. According to the European Commission’s 2009 Ageing Report, the expansion in this future demand is impressive, as the number of people older

224

than 79 is expected to triple between 2007 and 2060, and the total number of people suffering from at least one disability in activities of daily living will almost double by 2060 [1, 2]. In Poland, about 13.5% of the population (OECD average 15%) is over the age of 65, whereas 3.2% of the population (OECD average 4%) is over the age of 80 [3, 4]. By 2035, a group of people who have exceeded 65 years of age will increase to 23%, and even to 33% by 2050 [5]. Thus, the ageing of the population in Poland, together with the increase in care needs at the same time, is becoming increasingly faster. Over the next few years it will be the highest in Europe


[6]. It is a very disturbing fact, given the underfunding of long-term care, heavy physical and psychological burden on those working in long-term care teams, and also numerous problems of families caring for their loved ones at home, since it is the Polish tradition that families (i.e. spouses and children) are actually the main providers of care to the elderly who are not self-sufficient [2]. On the other hand, according to the reports, residential care tends to be quite affordable for Polish families [2], but care services may only be granted in the cases where there is no family at all or where the family is unable to provide such support [4]. The quality of long-term care services is another important aspect to be considered. Quality assurance can be monitored using quality indicators such as measures of clinical quality, users’ satisfaction or quality of life [7]. The quality of life of patients and their families is affected by their physical and mental state, sense of security and the amount and quality of support they receive. Physical fitness is essential as well as independence and a sense of being needed. The assessment of the quality of life certainly is also affected by the actual patient’s condition as compared with his/her expectations. Therefore, the quality of care is a complex issue, since a number of factors are involved in its assurance, including the training and supervision of formal and informal carers, standard setting and guidelines’ development, legislation, the resources available, and particularly in home-based care, the capacity of families as carers [8]. The aim of this study was to assess the quality of nursing care provided in the patient’s home.

Materials and methods The research was carried out in the city of Wroclaw (Poland), in collaboration with the Non-Public Health Care Unit (NZOZ) Ecumenical Family Nursing Care Station. It involved 92 subjects, 24 men (26.9%) and 68 women (73.1%), aged 23–101 years (mean 77.4 years), visited twice at a six-month interval (i.e. in the period November–December 2011, and July–August 2012). The study was conducted using the Katz Index of Independence in Activities of Daily Living (commonly referred to as the Katz ADL) as a research tool to rank adequacy of performance in the 6 functions of bathing, dressing and undressing, toileting, transferring, continence, and feeding [9, 10, 11]. The subjects were scored yes/no for independence in each of the 6 functions. A score of 5–6 indicated full function, 3–4 indicated moderate impairment, and 2 or less indicated severe functional impairment. Participation in the study was voluntary and anonymous. The collected data was analyzed and evaluated using statistical methods. Statistical analysis was performed using MS Excel 2003 (Microsoft) and Statistica 9.0 software. In order to characterize the surveyed population the percentage rates (%) were used. All data was presented in multiplicity tables, which provide numerical parameters of responses (N) as well as percentages (%).

Results Out of a total of 92 respondents, the first visit was performed at 24 men (26.9%) aged 29–90 years (mean 69.7±15.30) and 68 women (73.1%) aged 23–101 years (mean 80.2±14.25). The second visit involved 22 men (31.4%) aged 29–91 years (mean

69.2±15.95) and 48 women (68.6%) aged 23–98 years (mean 79.8±14.87). Demographic data are presented in table I. Table I. Characteristics of the study group/Tabela I. Charakterystyka grupy badanej Males

Feature

Females

Total (%)

N

%

N

%

Gender

24

26.9

68

73.1

92 (100.0)

Age: below 64 years between 65 and 74 years over 74 years

12 4 8

50.0 16.7 33.3

55 5 8

80.9 7.4 11.7

67 (72.8) 9 (9.8) 16 (17.4)

Source of livelihood: retirement pension disability pension other

16 6 2

66.7 25.0 8.3

54 11 3

79.4 16.2 4.4

70 (76.1) 17 (18.5) 5 (5.4)

12 8 2 0 1 0 0 0 1

50.0 33.3 8.3 0 4.2 0 0 0 4.2

37 14 8 3 2 2 1 1 0

54.4 20.6 11.8 4.4 2.9 2.9 1.5 1.5 0

49 (53.3) 22 (23.9) 10 (10.9) 3 (3.3) 3 (3.3) 2 (2.2) 1 (1.1) 1 (1.1) 1 (1.1)

Causes of long-term care coverage: a) bed sores b) trophic ulcers / dressings c) drip feed and fluid administration d) urinary catheterization e) bed sores + catheterization f) tracheo- or enterostomy g) other types of dressings h) bed sores + drip feed / fluid infusions i) bed sores + catheterization + stoma

Duration of illness: up to 1 year 2-5 years 6-10 years 11-20 years more than 20 years

3 5 3 5 8

12.5 20.8 12.5 20.8 33.4

12 19 8 11 18

17.6 27.9 11.8 16.2 26.5

15 (16.3) 24 (26.1) 11 (12.0) 16 (17.4) 26 (28.2)

Duration of long-term care: less than 12 months 2-3 years 4-5 years more than 5 years

12 9 2 1

50.0 37.5 8.3 4.2

44 15 6 3

64.7 22.1 8.8 4.4

56 (60.9) 24 (26.1) 8 (8.7) 4 (4.3)

The patients’ sources of income were: an old-age (retirement) pension – in 71 (76.3%) cases, a disability pension – in 17 (18.3%) cases, other sources – in case of 5 patients (5.4%). In the study group, there were neither persons on social security nor family dependants. The main reason for taking patients into long-term care were: bed sores (in 49 cases, i.e. 53.3%) or ulcers (in 22 cases, i.e. 23.9%), and necessity of intravenous fluid administration and drip feed (in 10 cases, i.e. 10.9%). A significant number of respondents (26, i.e. 28.2%) have suffered for more than 20 years, followed by those with disease duration from 2 to 5 years (24 subjects, i.e. 26.1%), and those suffering for less than a year (15 persons, i.e. 16.3%).

225

M. Seń, J. Staniszewska, I. Klisowska et al. Patients, who were taken into long-term home care during the last year, comprised 60.9% of the respondents (56 subjects). Only 4 persons (4.3%) have been benefiting from this form of care for over 5 years. A large proportion of the “new” subjects is most likely caused by the growing prevalence of long-term care in recent years, and a relatively small number of “chronic” cases may be due to mortality during the course of care. The characteristics of long-term care provided and its conditions are presented in table II. Table II. The conditions for long-term care/Tabela II. Warunki opieki długoterminowej Feature

N

%

Patient’s family type: single-generation two-generation three-generation no data

23 41 26 2

25.0 44.5 28.3 2.2

Number of persons caring for a sick person: one two three more than 3 no data

43 24 14 2 9

46.7 26.1 15.2 2.2 9.8

The main carer: son/daughter husband/wife mother sister/brother grandmother other person no data

40 23 5 2 1 13 8

43.5 25.0 5.4 2.2 1.1 14.1 8.7

Employment status of the main carer: retired/pensioner has a paid job unemployed no data

51 24 7 10

55.4 26.1 7.6 10.9

6 35 26 12 1 12

6.5 38.1 28.3 13.0 1.1 13.0

2 20 52 6 12

2.2 21.7 56.6 6.5 13.0

Health status of the main carer (selfevaluation): very good good neither good nor bad bad very bad no data The financial situation of the patient’s family: very good – savings are made good average – only basic needs can be met poor – there are debts no data

The dominant type of family among the patients was a two generation family – in 44.5% cases. One and three generation families were represented with similar frequency (25 and 28.3%, respectively). In almost half of cases (46.7%), the patient remained under the care of one person, and 26.1% of subjects had two providers of care. The majority of the respondents (43.5%) named a son or daughter as their primary carer, whereas a spouse was identified by 25% of respondents. The primary carers rated the state of their health as “very good” and “good” in most cases (44.6%). However, more than one in four carer indicated that his/her health is neither good nor bad (28.3%), and 14.1% of the respondents even rated their health as “bad” or “very bad”. This may be related to the

226

age of carers and a great physical and psychological burden associated with taking care of chronically ill person at home. More than half of carers were not economically active: 55.4% were receiving a retirement or disability pension, and 7.6% did not work for various reasons (including unemployment). Professionally active were 26.1% of carers; the remaining 10.9% did not provide information about their professional status. The vast majority of respondents’ families, as many as 56.6%, stated that their financial situation was “average” and covered only the basic needs and expenses. Almost every fourth family (i.e. 23.9%) was in good or excellent material situation. The poor financial standing (including debts) was indicated by 6.5% of respondents. Table III shows the results of evaluation of the patients’ performance in basic activities of daily living in regard to long-term care. They demonstrate a high level of impairment, since 50.6 to 91% of patients were unable to independently perform each individual activity as feeding (50.6%), dressing and undressing, and continence (each of them was impaired in 71.9%), toileting and transferring (both in 75.3%), and bathing (91%). The assessment conducted using the Katz ADL index showed that 72% of subjects were affected by severe impairment (a score of ≤2 on this scale), 21.3% were moderately impaired (score: 4), and only 6.7% had full function preserved (score: 6) in regard to basic daily living activities. Table III. Katz Index of Independence in Activities of Daily Living (Katz ADL) in the assessment of functional status of patients under long-term care/Tabela III. Ocena sprawności w zakresie podstawowych czynności życia codziennego chorych objętych opieką długoterminową (skala Katza) Visit 1 N %

Visit 2 N %

bathing (help in bathing only a single part of the body is possible) yes no

8 81

9.0 91.0

4 65

5.8 94.2

dressing (a patient may be helped tying shoes) yes no

25 64

28.1 71.9

18 51

26.1 73.9

toileting yes no

22 67

24.7 75.3

17 52

24.6 75.4

transferring (mechanical transfer aids, e.g. a walking stick or a walker, are acceptable) yes no

22 67

24.7 75.3

17 52

24.6 75.4

continence of urine and stool (without sporadic episodes of incontinence) yes no

25 64

28.1 71.9

20 49

29.0 71.0

44 45

49.4 50.6

36 33

52.2 47.8

64

72.0

51

71.8

19

21.3

17

24.0

6

6.7

3

4.2

Activity performed independently

feeding (with the exception of complex activities, e.g. cutting meat, putting spread on bread) yes no Total points: ≤2 points (severe disability, requiring constant nursing care and attention for 12–24 hours daily) 4 points (moderate disability – at least partial nursing help needed) 6 points (full independence as regards basic daily living activities – no personal nursing assistance needed in the patient’s home)

Quality assessment of long-term care in the home environment – a study on patients of the selected facility of the city of Wrocław. Part I

Discussion Poland is among the European countries with the oldest populations [7]. The forecasted Polish dependency ratio will be one of the highest in the European Union, with an expected increase from 22% to almost 67% for the population aged 65+, and from slightly over 5% to 25% for the population aged 80+ by 2060 [7]. According to statistical research, more than 1/3 of adult Poles (i.e. 13.9 million) declare the presence of long-term health problems, lasting for at least 6 months. The incidence of chronic diseases increases with age, and in the elderly the phenomenon of “comorbidity” or “polymorbidity” is also observed [12]. According to Bień [13], among the age-related diseases, which occur relatively frequently as the population ages, are: dementia, depression, stroke and post-stroke complications, heart failure, and vascular complications of atherosclerosis. Our studies also confirmed the presence of these diseases, and the largest group of our patients consisted of people after stroke, with dementia and vascular complications. Bońkowski and Klich-Rączka [14] in their study also observed the correlation between age and occurrence of diseases. The most common clinical diagnoses in their group and in our respondents included post-stroke complications, injuries and falls, dementia, and heart failure. All these conditions are a major cause of a functional impairment of patients, which leads to bedsores and pressure ulcers development, dehydration, urinary incontinence, eating disorders, and the need of urinary bladder catheterization. The patients’ incapacity and its effects (immediate or delayed) are the leading cause of taking them into long-term care, as our studies also suggest. It has been specified that about 80% of the elderly suffer from at least one chronic disease or the effects of various accidents and injuries [13]. An aging population also leads to the growing demand for specific health services, such as long-term care of the chronically ill and dependent persons, not requiring hospitalization yet. According to the Ministry of Health, in 2006 there were more than 137 000 long-term care patients in Poland, in 2010 more than 168 000, and the estimated number for 2014 was 200 000. By 2030, the number of long-term care patients would reach half a million [15]. The social scale of the related problems and our social support system’s failure cause the home care becoming a priority [6]. According to Wilmowska-Pietruszyńska [16], the presence of long-term health problems has been indicated by one in three people in Poland (on average), including 73% in the group of people over 60 years of age, and as many as 84% of those over 70. More than half of Poles (53%) had chronic diseases, which indicates that the health situation of the residents is not good [16]. This data clearly shows that there will soon be a major demand for long-term health care in Poland. “The model of long-term care nursing in Poland”, adopted by the Supreme Council of Nurses and Midwives in 2010, defined long-term care as a professional long-term care, rehabilitation and continuation of treatment, undertaken in in-patient or residential conditions (i.e. in the place of residence or domicile of the patient) [17]. According to this model, the long-term nursing care provided in the patient’s home is “a form of health care services, including nursing, diagnostic, treatment, rehabilitation, health

promotion and health education, provided to the patient of any age and with any disease or condition that causes impairment of medical fitness, resulting in a score of 0–40 points on the Barthel scale” [17]. This includes the care of persons not requiring hospitalization or unable to be placed in stationary (in-patient) treatment facilities, but because of existing health problems they need regular and intensive nursing care, provided just in the patient’s home. The long-term care system in Poland operates within both the health sector and social assistance system – people needing this form of care have access to the necessary social services and benefits, which are managed and financed by various entities. The criteria determining the eligibility for long-term nursing care for patients staying at their homes include: a) any dependency and disability, resulting from an injury, illness or age, b) a limited ability for self-care and selfnursing, c) the score of 0–40 points on the Barthel scale as the result of the patient’s performance assessment, d) an absolute need to ensure nursing services to the patient for more than two weeks [17]. Our study showed that nearly 35% of patients have received long-term care for more than one year. Among care recipients, female patients prevailed over males (69–73% vs. 27–31%). Based on the recent statistics, the disproportionate representation of women being a beneficiary of care reflects their higher longevity as well as the strong correlation between disability and ageing [2]. In the elderly, apart from senility, physical infirmity, and various geriatric problems, the deterioration in the efficiency in carrying out basic activities of daily living (ADL – activities of daily living) is often observed. There are several evaluation tools to assess this efficiency or the patient’s performance, including the Katz or Barthel scales. In our study, we used the former to evaluate the performance status of our patients. It is similar to the Barthel scale, because it addresses almost the same activities of daily living, and differs only in regard to the scoring system. According to the Barthel scale, the score of 86-100 points corresponds to the patient’s nearly complete independence (“mild disability”), 21–85 points – to “moderate disability” and 0–20 points – to “severe disability” [3,4,5]. In our study the majority of respondents (72%) gained ≤2 points on the Katz scale (i.e. less than 20 points on the Barthel scale), and this certainly indicated their severe disability, requiring constant nursing care and attention for 12–24 hours a day. More than 91% of respondents had difficulties with bathing, more than 75% with transferring, and 52% were not able to prepare meals and feed independently. The studies indicate that the care of the elderly in Poland takes place mainly within the family [2, 7]. This phenomenon may be explained by the culturally strong family ties. In fact, informal carers (i.e. family members, neighbours or friends) remain the most important group of providers. As many as 75% of them feel that they are obliged to take care of their relative [4]. The responsible family members are mainly husband/wife, children and grandchildren (this is so-called “a maintenance obligation”). Our study, however, showed that children played main role as carers (in more than 40%), followed by spouses (in almost 25%). It must not be forgotten that home care is being provided in different domestic conditions, in an environment that

227

M. Seń, J. Staniszewska, I. Klisowska et al. is significantly different from a hospital, subject of easier control, and offering greater possibilities to assure quality of services. Falls, deterioration of functional abilities, pressure sores and non-healing wounds, as well as adverse drug reactions – all these may require unplanned hospitalization for a sick person. Hospitalization in turn becomes an obstacle to achieving important objectives of home health care, such as leaving patients at home and promoting their optimal well-being [18].

Conclusions 1. The study confirmed the role and importance of longterm nursing care provided to the patients in their homes. 2. A large number of new patients (using this form of care for less than a year) may arise from the increasing prevalence of long-term care in recent times, a small number of “chronic” cases may be the result of mortality during the course of care.

228

3. The main reason for taking long-term care of the patients were: lack of ability to self-care and self-nurse (severe impairment of performance in terms of the basic activities of daily living, i.e. ≤2 points on the Katz scale), non-healing wounds and pressure sores associated with immobilization, as well as the need of drips for administration of fluids. 4. Nearly half of the patients in the long-term home care live in two-generation families, the care is being provided by a person who is one of children (i.e. son or daughter), but their financial situation is not satisfactory and meets only basic needs and expenses. References are provided at the end of the paper (in Part II).


OCENA JAKOŚCI OPIEKI DŁUGOTERMINOWEJ W ŚRODOWISKU DOMOWYM – BADANIA PACJENTÓW WYBRANEJ PLACÓWKI MIASTA WROCŁAWIA. CZĘŚĆ II QUALITY ASSESSMENT OF LONG-TERM CARE IN THE HOME ENVIRONMENT – A STUDY ON PATIENTS OF THE SELECTED FACILITY OF THE CITY OF WROCŁAW. PART II Mariola Seń, Jadwiga Staniszewska, Iwona Klisowska, Agnieszka Lintowska, Marzena Krysa Department of Health Promotion, Department of Public Health, Faculty of Health Science, Wroclaw Medical University, Poland

Abstract Introduction: Long-term care is the provision of nursing care, medical aid and support to chronically ill or disabled patients, not requiring hospitalization. The aim of this study was to determine the capacity of nursing and/or family members’ home care for patients. Materials and methods: The study was performed twice, at an interval of half-year (2011–2012), in the same group of 92 residents of the city of Wrocław (24 males – 26.9%, 68 females – 73.1%, mean age – 77.4 years). To identify the problems faced by their carers, a special questionnaire was designed by the authors. The results were analyzed and evaluated statistically. Results: The biggest obstacles to home care were: lack of money to buy supplements and special dietary products, lack of an appropriate rehabilitation equipment and dressings, and a deficiency or lack of support from others. Quality long-term care provided by nurses was rated very high – up to 85% of the respondents found it good and very good. Conclusion: The most important elements of long-term nursing care for patients staying at their homes are helping to educate the patient’s family members to acquire the skills of self-care for the patient, relieving the family in their care, and ameliorating the patient’s health status. Key words: long-term care; home health nursing; home nursing; quality of health care; aged; disabled persons

Streszczenie Wstęp: Opieka długoterminowa polega na świadczeniu usług pielęgnacyjno-opiekuńczych i leczniczych oraz pomocy i wsparciu udzielanym osobom przewlekle chorym lub niepełnosprawnym, nie wymagającym hospitalizacji. Celem pracy było określenie wydolności pielęgnacyjno-opiekuńczej osób rodziny sprawujących domową opiekę nad chorym. Materiał i metody: Badania przeprowadzono dwukrotnie u tych samych 92 osób (24 mężczyzn – 26,9%; 68 kobiet – 73,1%; średni wiek – 77,4 lata), mieszkańców Wrocławia, w odstępie półrocznym (2011-2012 r.). Do identyfikacji problemów, jakie napotykają opiekunowie przewlekle chorych, przebywających w środowisku domowym, posłużono się autorskim kwestionariuszem. Wyniki poddano analizie i ocenie statystycznej. Wyniki: Największym utrudnieniem w sprawowaniu opieki domowej były: brak pieniędzy na zakup odżywek i specjalnych środków dietetycznych, brak odpowiedniego sprzętu rehabilitacyjnego i opatrunków oraz brak pomocy lub jej niedobór ze strony innych osób. Jakość opieki długoterminowej świadczonej przez pielęgniarki oceniona została bardzo wysoko – aż 85% badanych uznało ją za dobrą i bardzo dobrą. Wnioski: Najważniejszymi elementami pielęgniarskiej opieki długoterminowej, sprawowanej nad pacjentem w warunkach domowych, są: edukacja rodziny chorego, pomagająca nabyć umiejętność samodzielnego opiekowania się nim, odciążenie rodziny w opiece oraz uzyskiwanie poprawy stanu zdrowia pacjenta. Słowa kluczowe: opieka długoterminowa; domowa opieka pielęgniarska; opieka domowa; jakość opieki zdrowotnej; wiek podeszły, niepełnosprawni Public Health Forum. 2016;4(4):229–232

Introduction Long-term home care is a form of care, which aims to ensure nursing services for the bedridden persons in their home, and to make patients (and their families) ready for self-care and self-nursing, including the development of skills in coping

with disability. This care does not result in recovery, but allows for a significant improvement in quality of life of sick persons and their families. Thanks to help and widely understood education, patients and their families gain knowledge and

229

M. Seń, J. Staniszewska, I. Klisowska et al. skills needed to pursue a 24-hour care, and this contributes significantly to increase their sense of security. The Part I of this study confirmed the role and importance of long-term nursing care provided to the patients in their homes. It should be noted that in 2008 less than 1% of the Polish population over the age of 65 received long-term care in institutions; it is well below the OECD average of 4.2% [4]. About 80% of those aged 65+ do not use any institutional care or home care provided by a third party (in some wealthier households, however, carers are employed informally, but it is not reflected in the statistics), and this percentage is still the highest among all European Union countries) [7]. Therefore Poland relies mainly on the traditional provision of informal care by families [4]. Our study showed that their financial situation was not satisfactory and met only basic needs and expenses. The aim of the Part II of this study was to determine the capacity of nursing and/or family members’ home care for patients, and an attempt to define the problems which cause difficulties in providing such care.

Materials and methods The research was carried out in the city of Wroclaw (Poland), in collaboration with the Non-Public Health Care Unit (NZOZ) Ecumenical Family Nursing Care Station. It involved 92 subjects, 24 men (26.9%) and 68 women (73.1%), aged 23-101 years (mean 77.4 years), visited twice at a sixmonth interval (i.e. in the period November-December 2011, and July-August 2012). The study was conducted using the questionnaire especially designed for the purpose of this study as a research tool Participation in the study was voluntary and anonymous. The collected data was analyzed and evaluated using statistical methods. Statistical analysis was performed using MS Excel 2003 (Microsoft) and Statistica 9.0 software. In order to characterize the surveyed population the percentage rates (%) were used. All data was presented in multiplicity tables, which provide numerical parameters of responses (N) as well as percentages (%).

Results Out of a total of 92 respondents, the first visit was performed in case of 24 men (26.9%) aged 29-90 years (mean 69.7±15.30) and 68 women (73.1%) aged 23-101 years (mean 80.2±14.25). The second visit involved 22 men (31.4%) aged 29-91 years (mean 69.2±15.95) and 48 women (68.6%) aged 23-98 years (mean 79.8±14.87). The demographic data and the characteristics of long-term care and its conditions are shown in tables I and II, included in Part I of this paper. The research focused on identifying difficulties, which – according to the main carer – were encountered in home care of a chronically ill person. The collected information is presented in table IV.

230

Table IV. Difficulties in home care of a sick (according to the main carer)/ Tabela IV. Utrudnienia w opiece domowej nad chorym (zdaniem głównego opiekuna) Difficulty

Visit 1

Visit 2

N

%

N

%

79 9

89.8 10.2

62 6

91.2 8.8

78 10

88.6 11.4

60 8

88.2 11.8

75 13

85.2 14.8

58 10

85.3 14.7

81 7

92.0 8.0

63 5

92.6 7.4

e) lack of support or assistance from others (family members, friends, etc.) yes no

78 10

88.6 11.4

61 7

89.7 10.3

f) shortage of help from healthcare workers yes no

68 20

77.3 22.7

54 14

79.4 20.6

g) inadequate levels of knowledge about care for the chronically ill yes no

68 20

77.3 22.7

46 22

67.6 32.4

64 24

72.7 27.3

52 16

76.5 23.5

a) lack of adequate rehabilitation equipment yes no b) lack of dressings and other wound care products yes no c) lack of money for purchasing medications yes no d) lack of money for purchasing nutrients and dietary foods for special medical purposes yes no

h) sense of overburdening with the care of the sick person yes no

Responding to the question on difficulties encountered by main carers participating in home care, those interviewed during the first visit most often reported lack of money for purchasing nutrients and dietary foods for special medical purposes (92%), followed by lack of adequate rehabilitation equipment (89.8%) as well as dressings and other wound care products (88.6%), and lack of support or assistance from others (family members, friends, etc.) (88.6%). Further difficulties included lack of money to buy medications (85.2%), shortage of help from healthcare workers (77.3%) and inadequate levels of knowledge about care for the chronically ill (77.3% of responses). According to 72.7% of the respondents, a sense of overburdening with the care of the sick person was also a factor that has hampered the provision of such care. During the second visit, it turned out that the major obstacles to home care were still valid (the percentages of responses were even slightly increased): lack of funds for the purchase of nutrients and dietary foods for special medical purposes (92.6%), lack of rehabilitation equipment (91.2%) and dressings (88.2%), and lack of support or assistance from others (89.7%). A sense of overburdening with the care of the sick person was experienced by more respondents (76.5%). Interestingly, the percentage of carers who reported lack of knowledge about care for the chronically ill was significantly decreased (from 77.3 to 67.6%).

Quality assessment of long-term care in the home environment – a study on patients of the selected facility of the city of Wrocław. Part II Table V. The quality of long-term care provided by nurses (as assessed by the main carer)/ Tabela V. Jakość opieki długoterminowej świadczonej przez pielęgniarki (w ocenie głównego opiekuna) Feature The quality of long-term care provided by nurses: very good good average poor The most important element of long-term care provided by nurses: a) ameliorating the patient’s health status b) helping to educate family members to acquire the skills of self-care for the patient c) a sense of security that carers could always rely on professional help from the nursing staff d) relieveing the family in their care of the seriously ill e) assistance in patient care

Visit 1

Visit 2

N

%

N

%

31 41 12 0

36.9 48.8 14.3 0.0

19 40 5 0

29.7 62.5 7.8 0.0

56

63.6

47

69.1

76

86.3

58

85.3

48 59 2

54.5 67.0 2.3

28 53 2

41.2 77.9 2.9

Table V shows the results of quality assessment of long-term care provided by nurses. This assessment made by the main carer involved in home care of the chronically ill. During the first visit, the quality of care by nurses was rated as “good” (48.8% of responses), and even as “very good” (36.9%), while as “average” – in 14.3% of cases. The second visit to the homes of patients under care gave different results in regard to quality of services provided by nurses. The proportions of those assessed as “very good” and “average” decreased (29.7 and 7.8%, respectively), whereas the proportion of “good” ratings increased to 62.5%. The “bad” ratings were not recorded at all during both visits to the patients’ homes. However, the proportion of “good” and “very good” ratings generally increased from 85.7% (Visit 1) to 92.2% (Visit 2), suggesting an increase in the quality of nursing services in long-term care between the two visits. The most important element of long-term care provided by qualified nursing staff, as indicated by carers, was education that helped to acquire the ability to independently care of patients (86.3% of the responses, however, more than one option could be chosen). Other important elements included relieving the family in their care of the seriously ill (67%), and ameliorating the patient’s health status (63.6%). A sense of security that carers could always rely on professional help from the nursing staff was another significant factor (54.5% of the responses). During the second visit to the patients’ homes, the role of education remained unchanged (it was still regarded by 85.3% of the respondents as the most important element of care). However, the importance of relieving the family in their care of the patient and ameliorating the patient’s health status increased (up to 77.9% and 69.1% of the responses, respectively), whereas the importance of strengthening a sense of carers’ security decreased (to 41.2% of the responses).

Discussion The basic criterion for taking long-term care of patients is their disability and dependence. In addition to chronic diseases, aging alone and pathological processes associated with an advanced age can reduce the ability to perform basic activities

of daily living, even if the quality of health care provided in the home-care setting is high [18]. However, according to our own research findings, financial and social situation of majority of chronically ill people (i.e. of more than 56%) allows meeting only the basic needs and expenses, including medicines, nutrients, special diets, dressings and rehabilitation. The provision of care at home is expensive, but the cost of inpatient services is about 3,500 PLN per month, which practically excludes their use by those in need of such services. Therefore, a very important aim of nursing home care, particularly for patients not showing clinical improvement, is to provide them with such a support that slows down their performance in basic activities of daily living deteriration, while quality of life is being improved or at least remains unchanged. Quality home-care services involve the provision of appropriate and competent medical and personal-care services. There are many factors influencing the quality of long-term care, especially the training and supervision of personnel (i.e. both formal and informal carers), setting the standards of care, guideline development, and legislation which can play a role in promoting quality [8]. All OECD and European Union countries have legislation regarding adequate and safe care, e.g. Poland has a certificate for residential institutions (DPS), and has also set professional requirements for nursing homes, but as yet no national-level quality indicators have been implemented in Poland [7]. In regard to home-based care, the patient’s living conditions can greatly influence work quality, performance and safety, e.g. the safe techniques of holding, lifting or moving patients might not be applicable or hygienic activities in poor sanitary conditions may expose both nurses and patients to various health hazards [4]. Long-term care performed in the patient’s home contributes to improving the quality of life of patients and their main carers as well, as indicated by our research. In this respect, education that helps carers to acquire the skills of self-care for the patient is of great significance, and here nurses play the most important role. Another essential effects of the nurses’ involvement in long-term home care include ameliorating the patient’s health status and giving the family some relief from their duties. All this clearly shows that long-term home nursing care is effective and needed. It is obvious, however, that any efforts to improve quality of care will depend on the resources available [8]. An important element in the quality of home-based care is the efficiency of families as carers [8]. In Poland, the needs of informal care providers are usually ignored and support is very limited [4]. Kosińska et al. [19] already drew their attention to the burden on carers of patients eligible for long-term home care. In our study carers indicated the lack of family support as a major hindrance to the provision of care at home. On the other hand, according to one report, only 18% of the respondents had knowledge of caregiver support services in their residential area, whereas almost 65% expressed the need of such assistance [4]. The presentation of the state of Polish research on long-term home nursing care in medical literature has recently been given by Ziembicka and Marcinowicz [20]. They concluded that the subject of this type of care is rarely undertaken by researchers. We hope that our paper will contribute to better understanding of the role and importance of long-term home nursing care.

231

M. Seń, J. Staniszewska, I. Klisowska et al.

Conclusions 1. The quality of long-term care provided by nurses was very highly appreciated by carers of the chronically ill, i.e. up to 85% of the respondents found it good and very good. 2. The most important elements of long-term care for patients staying at their homes, provided by qualified nursing staff, are: helping to educate family members to acquire the skills of self-care for the patient, relieveing the family in their care of the seriously ill. 3. The biggest obstacles to home care are: lack of money to buy supplements and special dietary products, lack of an appropriate rehabilitation equipment and dressings, and a deficiency or lack of support from others (family members, friends, etc.).

References 1. European Commission: The 2009 ageing report: underlying assumptions and projection methodologies for the EU-27 member states (2007-2060). Available from: http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/ publication13782_en.pdf. 2. European Commission: Long-term care for the elderly. Provisions and providers in 33 European countries. Roma: Fondazione Giacomo Brodolini; 2010. 3. Help wanted? Providing and paying for long-term care. Paris: OECD; 2011. Available from: www.oecd.org/health/longtermcare/helpwanted. 4. Beck O, Kędziora-Kornatowska K, Kornatowski M. Long-term home care in Poland – framework, problems, prospects. Hygeia Public Health. 2014;49(2):192–196. 5. Demography year book of Poland 2014. Central Statistical Office (GUS). 6. Jak zmniejszyć ograniczenia starości. Wirtualny Magazyn Pielęgniarki i Położnej 2010. Available from: http://www.nursing.com.pl/Artykuly_ Jak_zmniejszy_ograniczenia_staroci_426.html. 7. The World Bank. The present and future of long-term care in ageing Poland. The World Bank, 2015. 8. WHO technical report series no. 898: Home-based long-term care. Report of a WHO study group. Geneva: WHO; 2000. 9. Kostka T. Całościowa ocena geriatryczna. In: Kostka T, KoziarskaRościszewska M, editors. Choroby wieku podeszłego. Warszawa: Wydawnictwa Lekarskie PZWL; 2009. p. 17–37. 10. Borowicz AM. Testy służące do oceny sprawności funkcjonalnej osób starszych. In: Wieczorkowska-Tobis K, Kostka T, Borowicz AM, editors. Fizjoterapia w geriatrii. Warszawa: Wydawnictwa Lekarskie PZWL; 2011. p. 45–60.

232

11. Cichońska-Marczak M. Kompleksowa ocena geriatryczna KOG. Przegląd testów i skal. Wirtualny Magazyn Pielęgniarki i Położnej. Available from: http://www.nursing.com.pl/Prawo_Kompleksowa_ ocena_geriatryczna_KOG_Przegld_testw_i_skal_33.html. 12. Krakowiak P, Krzyżanowski D, Modlińska A. Przewlekle chory w domu. Gdańsk: Fundacja Lubię Pomagać; 2011. 13. Bień B. Opieka geriatryczna w perspektywie starzenia się ludności Polski. In: Hrynkiewicz J, editor. O sytuacji ludzi starszych. II Kongres Demograficzny 2012, Rządowa Rada Ludnościowa. Warszawa: Rządowa Rada Ludnościowa; 2012. p. 151–158. 14. Bońkowski K, Klich-Rączka A. Ciężka niesprawność czynnościowa osób starszych wyzwaniem dla opieki długoterminowej. Gerontol Pol. 2007;15(3):97–103. 15. Wzrost zapotrzebowania na opiekę długoterminową, paliatywną, hospicyjną. Available from: http://www.prawapacjenta.eu/index. php?pId=3504#. 16. Wilmowska-Pietruszyńska A. Sytuacja zdrowotna, materialna i społeczna osób niepełnosprawnych i niesamodzielnych w Polsce. Orzecznictwo Lekarskie. 2009;6(1):1–12. 17. Model pielęgniarskiej opieki długoterminowej w Polsce. Poznań: Biuletyn Informacyjny OIPiP. 2010;5:10–13. 18. Ellenbecker CH, Samia L, Cushman MJ et al.: Patient safety and quality in home health care. In: Hughes RG, editor. Patient safety and quality: an evidence-based handbook for nurses. Rockville, MD: Agency for Healthcare Research and Quality; 2008. 19. Kosińska M, Kułagowska E, Niebrój L et al.: Obciążenia opiekunów osób zakwalifikowanych do opieki długoterminowej domowej. Med Środ. 2013;16(2):59–68. 20. Ziembicka DM, Marcinowicz L. Pielęgniarska opieka długoterminowa domowa – stan polskich badań naukowych. Fam Med Prim Care Rev. 2015;17(3):232–236. Address for correspondence Mariola Seń Zakład Promocji Zdrowia, Katedra Zdrowia Publicznego Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytet Medyczny im. Piastów Ślaskich we Wrocławiu ul. Bartla 5 51-618 Wrocław tel.: (71) 784 18 15; (71) 784 18 35 e-mail: [email protected] Nadesłano: 6.09.2016 Zaakceptowano: 20.10.2016


ZACHOWANIA ZDROWOTNE CHORYCH NA CUKRZYCĘ TYPU 2 HEALTH BEHAVIORS PATIENTS WITH TYPE 2 DIABETES Jan M. Juzwiszyn1, Alicja Szmit2, Katarzyna Golemo2, Mariusz Chabowski1, M. Milan1, Dariusz Janczak1 1 2

Zakład Specjalności Zabiegowych, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, Polska Studentka - Pielęgniarstwo II stopnia, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, Polska

STRESZCZENIE Wstęp: Naukowcy prognozują, że w 2030 roku ilość chorych na cukrzycę wzrośnie do 360 mln. W Polsce problem dotyczy 1,6–3,7% całej populacji. Umieralność z powodu powikłań w przebiegu cukrzycy stwierdzono u 15 na 100 000 osób. Jest to choroba, która jest najczęściej leczoną chorobą na przełomie XX i XXI wieku. Cel pracy: Ocena wpływu zachowań zdrowotnych na jakość życia chorych na cukrzycę typu 2. Materiał i metody: Badania zostały przeprowadzone wśród pacjentów przebywających na Oddziale Chorób Wewnętrznych. W badaniu wzięło udział 110 osób. Byli to pacjenci z rozpoznaną cukrzycą typu 2, stosujący indywidualnie dostosowaną terapię. Narzędzie badawcze stanowiła ankieta własnego autorstwa zawierająca dwadzieścia dziewięć pytań, skrócony kwestionariusz jakości życia WHOQOL-BREF oraz Skala Akceptacji Choroby (AIS). Wyniki: W badaniu wykazano, że pacjenci z cukrzycą typu 2 nie potrafią zmienić swych codziennych zachowań i nawyków w celu poprawy zdrowia. Nie biorą pod uwagę, że zmiana nawyków żywieniowych i większa aktywność fizyczna w ciągu tygodnia wpływa pozytywnie na efekty terapeutyczne w cukrzycy. Osoby o wysokim indeksie masy ciała uskarżają się na mniejszą jakość życia w porównaniu z chorymi o prawidłowej masie ciała. Ponad połowa badanych pali papierosy i regularnie przyjmuje alkohol. Również dla większości ankietowanych najbardziej uciążliwe jest stosowanie się do zaleceń dietetycznych. Ponad połowa badanych nie uczestniczyła w szkoleniu na temat cukrzycy, ponieważ nie miała jeszcze takiej okazji. Dyskusja: Wczesne wdrożenie programu edukacyjnego pacjentów jest konieczne, aby podnieść wiedzę na temat istoty choroby, metod leczenia oraz wywołać w pacjentach odpowiednie zachowania zdrowotne, które mają za zadanie wpłynąć opóźniająco na rozwinięcie się powikłań, a jednocześnie podnieść jakość życia chorego. Liczne badania wykazały, że brak ruchu, zła dieta, palenie tytoniu, spożycie alkoholu są związane ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia cukrzycy, nawet po korekcie wskaźnika masy ciała (BMI). Wykazano, że większości przypadków cukrzycy typu 2 można zapobiec poprzez przyjęcie zdrowszego trybu życia. Wnioski: Jakość życia chorych na cukrzycę utrzymuje się na przeciętnym poziomie, przy czym najniższy poziom zaobserwowano w domenie środowiskowej. Większość badanych pacjentów jest niezadowolonych ze swojego życia i nie akceptuje swej choroby, jednakże mężczyźni wykazali tendencje do lepszej akceptacji choroby niż kobiety. Mimo to, w ocenie badanych, poziom ich wiedzy wykazano jako dobry. Słowa kluczowe: cukrzyca typu, zachowania zdrowotne, jakość życia.

ABSTRACT Background: The first mention of diabetes can be found in the works of ancient times, where they were described her symptoms. Over the years has become known disease better, we invented an effective method of treatment, and still today diabetes is ranked among the social diseases, and the incidence is increasing. Scientists predict that in 2030 the number of people with diabetes will increase to 360 million. In Poland, the problem is 1.6–3.7% of the total population. Mortality due to complications of diabetes was diagnosed in 15 people per 100 000 people. It is a disease that is most often treated at the turn of the century. Objective: Evaluation of the impact of health behaviors on the quality of life in patients with type 2 diabetes. Methods: The study was conducted among patients in the Department of Internal Medicine. The study involved 110 people aged below 40 years of age to 90 years. These patients were diagnosed with type 2 diabetes who, use individually tailored therapy. The research tool was a survey of his own authorship containing twenty-nine questions, reduced quality of life questionnaire WHOQOL-BREF and Scale Acceptance Diseases (AIS). Results: The study showed that patients with type 2 diabetes are not able to change their daily behavior and habits in order to improve health. They do not take into account that a change in eating habits and more physical activity during the week has a positive effect on the therapeutic effects of diabetes. Those with a high body mass index complain of lower quality of life compared with those of normal weight. More than half of the respondents smoke cigarettes, regularly take alcohol. Also, for most respondents the most troublesome is the adherence to dietary recommendations. More than half of the respondents did not participate in training about diabetes, because not yet had the opportunity. Discussion: The early introduction of the educational program is necessary to improve the knowledge on the disease, the methods of treatment, and the developing the proper health behaviour. It might decrease the complications number and improve their quality of life. Research proved that the lack of exercise, improper diet, cigarrette smoking, and alkohol intake are connected with the increased risk of diabetes, even after the BMI correction. It was proved that the majority of the cases of diabetes type 2 may be prevented by leading the health life style. Conclusions: The quality of life of diabetic patients is maintained at the average, the lowest level was observed in the environmental domain. Most of the patients are dissatisfied with their lives and do not accept their disease, but men showed a tendency to a better acceptance of the disease than women. Despite this, respondents demonstrated their level of knowledge as good. Key words: Type 2 diabetes, health behavior, quality of life. Public Health Forum. 2016;4(4):233–239

233

J. M. Juzwiszyn, A. Szmit, K Golemo et al.

Wprowadzenie Według nazewnictwa wprowadzonego przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) cukrzycą nazwano zespół chorób metabolicznych o różnorodnej etiologii, a charakterystycznym objawem tejże choroby jest hiperglikemia, która jest wynikiem nieprawidłowej produkcji lub złego funkcjonowania insuliny, albo wystąpieniem obu tych przyczyn [1]. Na podstawie wyniku analizy ADA (Americam Diabetes Association), której dokonano w 2010 roku, wykonano sprawozdanie, w którym zawarto zróżnicowanie w cukrzycy ze względu na jej niejednolite występowanie i rozwój. Według tego dokumentu wykazano cukrzycę typu 1, zwaną również insulinozależną, a także typu 2, która wcześniej określona była mianem insulinoniezależnej. Na podstawie badań określono również poboczne kategorie cukrzycy mające cechy nie występujące w dwóch wyżej wspomnianych typach. W cukrzycy typu 2 dochodzi przede wszystkim do zjawiska zwanego insulinoopornością, której ostatecznym następstwem jest niedobór w produkcji insuliny. Typ tej grupy zaburzeń dotyczy około 90% całej populacji chorującej na cukrzycę. Charakterystyczną cechą, która odróżnia typ 2 od typu 1 jest to, że cukrzyca w tym przypadku przebiega w sposób utajony, co przejawia się brakiem charakterystycznych objawów. W większości przypadków cukrzyca typu 2 rozwija się u populacji po 40. roku życia, a zachorowalność stale wzrasta z wiekiem. Cukrzyca jest jednym z głównych i powszechnie występujących zaburzeń wśród zespołu chorób społecznych (cywilizacyjnych), zapadalność na nią przekracza 1% wszystkich chorób, a badania wykazują, że procent ten stale wzrasta wraz z upływem lat. Badacze prognozują, że do 2030 roku populacja chorych na cukrzycę dojdzie do 360 mln wśród całej ludzkości. W badaniach wykazano, że obecność cukrzycy wzrasta w każdej grupie wiekowej, ale szczególnie zwrócono uwagę przy tym na osoby w wieku średnim, czyli od 40. do 65. roku życia. Rozwój choroby wśród coraz młodszych osobników można zaobserwować zwłaszcza w krajach przejawiających stały rozwój przemysłowo-gospodarczy. W Polsce zapadalność na cukrzycę wynosi do 3,7% wśród całej populacji, a na zbiór 100 000 ludności szacuje się wystąpienie choroby wśród 200 osób. Wykazano również, że ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2 przejawiają 4 mln społeczeństwa. Dodatkowo lekarze szacują, że umieralność na cukrzycę wystąpi w 70% podczas przebiegu powikłań ze strony układu sercowo-naczyniowego. Z powodu zwiększenia ilości zapadalności na cukrzycę rośnie również ilość powikłań spowodowanych przez postępującą cukrzycę w wielu narządach, co wpływa w znacznym stopniu na długość życia i jego jakość wśród chorych na cukrzycę [2; 3].

Cel pracy Celem badań jest ocena wpływu różnych zachowań zdrowotnych na jakość życia pacjentów z cukrzycą typu 2 oraz ich akceptacji choroby.

Materiał i metody W badaniach brało udział 110 osób (43 mężczyzn i 67 kobiet) w wieku od 40. roku życia do przeszło 90 lat. Badania były przeprowadzane wśród pacjentów z Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im. J. Gromkowskiego przy ul. Koszarowej 5 we Wrocławiu leczących się na oddziałach wewnętrznych

234

przez okres od listopada 2015 roku do marca 2016 roku. Byli to pacjenci, u których zdiagnozowano cukrzycę typu 2. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy. Narzędziem badawczym była autorska ankieta składająca się z dwudziestu dziewięciu pytań. Część z nich była jednokrotnego wyboru, inne natomiast miały możliwość wielokrotnego wyboru. Wszystkie były pytaniami zamkniętymi. Ankieta obejmowała kwestie odnoszące się do danych socjodemograficznych, takich jak: wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie i aktywność zawodowa; czas trwania cukrzycy, waga, wzrost, wartość glikemii na czczo, metody leczenia choroby, trudności w związku z życiem z cukrzycą i aktualnego stylu życia, a także obecnych trudności, z jakimi zmagają się pacjenci w związku ze stosowaniem się do zaleceń niefarmakologicznych. Dane o wzroście i masie ciała ankietowanych posłużyły do obliczenia wskaźnika masy ciała BMI (Body Mass Index), którego wartość pozwoliła na ocenę masy ciała. Za prawidłową wartość uznano BMI równe 18,5–24,99, za nadwagę uznano wartość 25,0–29,99, otyłość I stopnia określała wartość BMI 30,0–34,99, otyłość II stopnia wartość BMI 35,0–39,99, natomiast otyłość III stopnia BMI ≥40,0. W ankiecie wykorzystano również dwa standaryzowane kwestionariusze: WHOQOL-BREF (skrócony kwestionariusz jakości życia) oraz skala AIS (skala akceptacji choroby) Kwestionariusz WHOQOL-BREF jest stosunkowo nowym narzędziem, służącym do badania jakości życia. Kwestionariusz ten ma na celu ocenić jakość życia osób zdrowych bądź chorych zarówno w celach poznawczych, jak i klinicznych. Składa się on z 26 pytań, które poddają analizie cztery dziedziny życia: fizyczną, psychologiczną, społeczną i środowiskową. Kwestionariusz posiada również dwa pytania poddawane osobnej analizie, gdzie pytanie pierwsze dotyczy indywidualnej, uogólnionej percepcji jakości życia, a drugie indywidualnego spojrzenia na własne zdrowie. Punktacja pytań zamyka się w przedziale od 1 do 5, a kierunek posiada pozytywny, czyli im większa ilość punktów, tym lepsza jakość życia [3]. AIS (skala akceptacji choroby) – służy do badania osób chorych, a stosowana jest do pomiaru stopnia akceptacji choroby. Zawiera osiem stwierdzeń opisujących negatywne konsekwencje złego stanu zdrowia. W każdym stwierdzeniu badany określał swój teraźniejszy stan w skali, która posiada pięć stopni, od 1 – co znaczy zdecydowanie zgadzam się do 5 – zdecydowanie nie zgadzam się. Zdecydowana zgoda, czyli ocena 1, wyraża złe przystosowanie do choroby, zdecydowany zaś brak zgody (ocena 5) oznacza jej akceptację. Ogólną miarą stopnia akceptacji choroby jest suma uzyskanych punktów, a jej zakres mieści się w przedziale od 8,0 do 40,0 punktów. Niski wynik oznacza brak akceptacji i przystosowania się do choroby oraz silne poczucie dyskomfortu psychicznego, wysoki wynik świadczy o akceptacji własnego stanu chorobowego i przejawia się brakiem negatywnych emocji związanych z chorobą. Obliczenia wykonano w programie IBM SPSS 23.0. W celu oceny zgodności rozkładów zmiennych ilościowych z rozkładem normalnym zastosowano test Kołmogorowa-Smirnowa, ze względu na ich wynik do dalszych analiz zastosowano metody nieparametryczne [4]. Związek między zmiennymi oceniano za pomocą współczynnika korelacji Spearmana. Do porównań dwóch grup zastosowano testy Manna-Whitneya, do porównań 3 grup stosowano testy Kruskala-Wallisa. Jako graniczny poziom istotności przyjęto p35.0% is a risk factor of obesity in women in the procreative age and their offspring, required a further study. Key words: women, diet, high-fat, risk factors

STRESZCZENIE W pracy przedstawiono zbiór danych o częstości występowania całodziennych diet o zawartości energii z tłuszczu >35,0%, jako potencjalnego czynnika ryzyka zagrażającego zdrowiu kobiet w wieku prokreacyjnym oraz w odniesieniu do ciężarnych ich potomstwu. Ocenie poddano 3385 całodziennych diet pochodzących z czterech badań własnych, kobiet w wieku prokreacyjnym, przeprowadzonych w latach 1991–2016, z których dwa (1991, 2000), miały charakter reprezentatywny w skali kraju. Ocenę jakości żywienia, w każdym z czterech badań, przeprowadzono metodą wywiadu o spożyciu z ostatnich 24 godzin. Analiza wyników z badań własnych wykazała, że u ponad 50% ocenianych diet, zawartość energii z tłuszczu była wyższa aniżeli 35,0%. Na podstawie badań własnych oraz piśmiennictwa wykazano, że zbyt wysokim udziałem energii z tłuszczu charakteryzują się również diety ciężarnych. Na podstawie badań wielopokoleniowych na zwierzętach laboratoryjnych wielu autorów wykazało, że dieta o wysokim udziale energii z tłuszczu zwiększa również u potomstwa ryzyko powstawania otyłości w wyniku długo utrzymujących się zmian na poziomie śródmózgowia. Ustalenie odpowiedzi na pytanie, czy oraz w jakim stopniu dieta o zawartości energii z tłuszczu >35,0% stanowi czynnik ryzyka powstawania otyłości u kobiet w wieku prokreacyjnym oraz ich potomstwa wymaga dalszych badań. Słowa kluczowe: kobiety, dieta wysokotłuszczowa, czynniki ryzyka Public Health Forum. 2016;4(4):240–246

Introduction The legislative grounds for health care for women employed in the national economy including in particular the population of women at child-bearing age The provisions of the Regulation (EC) No 1338/2008 of the European Parliament and of the Council of 16 December 2008 on Community statistics on public health and health and safety at work with five appendices and Act of 27 June

240

1997 on occupational medicine service, uniform version of 4 September 2014 [1, 2], are legal acts of utmost importance, complementary in terms of content and scope of activities in the area of primary and early secondary prevention of numerous health disorders of the population. These legal acts have substantially been strengthened, in favour of primary prevention, by the amendment of the Labour Code in 2014 [3]. In the Council Resolution of 3 June 2002 on a new Community strategy on health and safety at work the Council emphasized

Wysoka zawartość energii z tłuszczu w dietach kobiet w wieku prokreacyjnym...

in a separate part a need to account for an increasing share of women in the labour market and to meet their special needs regarding policy on health and safety at work [1]. In the Annex 1 to the Regulation health condition and health determinants, consideration was given to such topics as diet, physical activity and general demographic and socio-economic information on people. Meanwhile the aforementioned Act on occupational medicine service, made uniform on 4 September 2014, in Art. 6, subpar. 2 notes that it is necessary to monitor health condition of people falling into special risk groups including but not limited to women at child-bearing age and pregnant. Many details concerning operational medical standards when delivering medical services related to pregnant-related care for woman during physiological delivery, confinement and taking care for infant are presented by the Ordinance of the Minister of Health, dated 20 September 2012 [4]. The population of women at the child-bearing age, employed in the national economy, at the age of 15–49, is estimated to be above 4 238 000 [5]. In this context it is appropriate to note that according to estimated based on statistical yearbook for 2013 and the number of women employed in the national economy in 2012, whose main source of support was work, every 12th woman at the child-bearing age bore a child. The number of live births in 2013 was 369 576, of which 90.4% births (334 054) was concerned with women supporting themselves mainly with work [6]. Given the subject matter and legislative aspects of the question under study, it was stated that it is appropriate to present higher-than-recommended fat energy content in the daily diets of women at the child-bearing age as a major issue of faulty nutrition and consequently the health issue of the population of women at the child-bearing age employed in the national economy [7–10].

Scientific grounds underpinning food intake regulations Food consumption and its regulation in physiological conditions takes place in compliance with the maintenance of homeostasis by man, understood as keeping constant numerous parameters of internal environment of human body, with an option of adaptation, without harm to one’s health, to evolving external environment [11]. There is now a very strong current of thought that, a major cause of an increase in food intake, associated with the rise of obesity resides in the hedonic, rather than the homeostatic system [12]. These processes are regulated at numerous levels of central and peripheral nervous system, with the essential contribution made by the digestive system [11, 13]. These processes are also regulated by the autonomic nervous system. Together with endocrine system it supports the maintenance of homeostasis. The autonomic nervous system consists of four components: sympathetic and parasympathetic parts as well as enteric part, largely independent from the previous ones, based on shorts reflexes in visceral organs and sensual afferent reflexes, starting in various receptors of internal organs (enteroreceptors transmitting visceral sense). The sympathetic and parasympathetic parts of the autonomic system show antagonistic activity vis-à-vis organs innerved

by them. The autonomic nervous system presented here synthetically has impact on the operation of 22 internal organs, listed by Konturek S. [11]. At the level of Central Nervous System (CNS) the food intake is dominated by two feeding centres: • hunger centre – located in the nuclei of Lateral Hypothalamus Area (LHA –lateral hypothalamus area). It stays in permanent (tonic) tension, and its activity enhances under the influence of 28-amino-acid-peptide (ghrelin) and hypothalamic neuropeptides (orexins). Under the influence of such orexin peptides, two peptides are synthesized in the arcuate nucleus (ARC): neuropeptide Y (NPY) and peptide (AgRP), which increase appetite [11, 14]. • satiation centre – it is located in nucleus paraventricularis (NPVs). It produces neuropeptides inhibiting appetite, which include inter alia: pro-opiomelanocortin (POMC) and peptide (ART-cocaine and amphetamine regulated transcript) as well as alpha-melanotropin-stimulating hormone (alpha MSH) [11]. The experiments tests on animals showed that POMC neurons represent an integral part of melanocortin system regulating nutritional behaviours [15]. The lipid metabolism in liver is controlled at the hypothalamus level with the contribution of autonomic nervous system. One of the factors regulating these processes is AMP (Adenosine monophosphate) dependent protein kinase (AMPK) [16]. It is the main sensor of metabolic condition for the overall human body. It is also involved in the regulation of lipid and glucose metabolism. This enzyme is one of the major factors responsible for retaining energy homeostasis in the body [17]. It should be noted, that for the course of these processes in the adult population an important role plays high synaptic plasticity of the brain [18]. In the process of AMPK activation leptin and ghrelin at the level of hypothalamus [19]. This inhibits anabolic pathways and as a result ATP is formed [20]. In the processes of AMPK modulation the thyroid hormones are also involved [21]. The aforementioned lipids include mainly glycerol esters and higher fatty acids as well as cholesterol. They are a part of the human diet. Fats being glycerol esters and higher fatty acids, belong to a highly diversified group of compounds. In nature there are more than 1000 fatty acids [22]. Despite high significant of fats in human nutrition, to date no Adequate Intake (AI), nor Recommended Daily Allowances (RDA) have been established. The total fat content in the daily diet nor upper limit (UL) of tolerable intake have been established either [23, 24]. Following the recommendations of the Food and Agriculture Organisation (FAO) of the United Nations, the share of fat energy in the daily diet should range from 20 to 35% of its energy value [25]. Similar position was taken by the Expert Committee of EFSA, both with reference to non-pregnant and pregnant women at the child-bearing age [24]. The moderate fat intake, below 35% of energy from daily diet, in the adult population, may be accompanied by reduced energy intake from diet, moderate reduction of body mass or prevention of body mass increase [24]. Additionally the EFSA experts stated in the aforementioned Report that total fat intake form the diet exceeds 35% of energy from daily diet, also for pregnant women, may be accompanied by both good health condition and keeping the correct body mass.

241

L. Szponar, M. Ołtarzewski, A. Grodowska Meanwhile according to Massiera F. et al. and other researchers the daily diet containing more than 35% fat energy, seems to be disadvantageous for good health retention, especially for pregnant female mice and their offspring [26–30]. In the quoted research findings of the aforementioned authors, the percentage share of fat energy intake from diets, termed as fat-rich diets, ranged from 21% of fat energy to slightly more than 70% [31]. In the Naef L. et al. survey, the fat energy intake in the pregnant rat dams accounted for 30.0%, whereas in the control group it was 5.0% [27–29]. To present data about prevalence in Poland of fat energy from daily diets at the level exceeding 35.0% as probable health risk for women at the child-bearing age and potential health risk for their offspring.

Fig. 1 shows that the highest total fat intake was found in the diets of women in the 2000 survey, whereas the lowest in the 2016 survey. The benchmarking study among individual years allowed to prove the difference significance in all cases, except for the comparison of the year 1991 with the year 2000. Perhaps reduced fat intake from diets of women surveyed in 2016, compared to other women populations in the similar age bracket, was a result of upgrading their knowledge acquired at university, about disadvantageous impact of high fat intake from daily diet on staying healthy. Therefore, an alternative option cannot be ruled out that fat intake from diet and percentage of energy from fat in the population of women studying at university was lower than in other populations.

Material and methods Data on energy intake, fat intake and percent energy from fat in daily diets was taken from own surveys carried out in 1991, 1993, 2000, 2014 and 2016. It was evaluated for 3385 women. Daily datasets for 1991 and 1993 came from women employed at the largest work establishments in each of then existing provinces. In 2000 survey the population of 914 surveyed women aged 15–44 comprised 56.6% women employed in the national economy and 25.8 % in agriculture. The remaining ones were supported by their husbands. The number of evaluated daily dies in 1991–2016 totalled 3593, since in 2014 the daily diets were surveyed twice over a span of 10 days in the same population of 104 women. The number of surveyed women in 2016 was the same as in 2014. The quality of nutrition, in each of the four surveys, was evaluated using an interview methodology to obtain 24-hour dietary recalls [32]. The survey findings about total fat content and expressed as percentage of energy from daily diet and total energy were referred to the values in the nutritional standards [33].

Results The basic own survey findings are presented in four figures and in the descriptive part of this report.

Fig. 1. The mean total fat content (g/person/day) in non-pregnant women diets, studied in 1991, 1993, 2000 and 2014 *- 208 recalls Overall year effect was proven based on the Kruskal-Wallis test (p