g. gogolaSvili, qarTuli, rogorc saxelmwifo ena

iberiuliberiul-kavkasiuri enaTmecniereba XXXVII

2009

giorgi gogolaSvili

qarTuli, rogorc saxelmwifo ena pirveli qarTuli saxelmwifo CamoKalibda Zveli welTaGricxvis IV saukunis dasasruls _ qarTlis samefo. am samefos pirveli mefe iKo farnavazi, romelic moGvaweobs IV s-is dasasrulsa da III s-is I naxevarSi (qse, X, 1986, 232, 466). leonti mrovelis, XI s-is mematianis, cnobiT, farnavazis damsaxurebaa is, rom qarTuli ena iqca pirveli qarTuli saxelmwifos saxelmwifo enad (dGevandeli gagebiT). mematiane wers: `ese farnavaz iKo pirveli mefe qarTlsa Sina qarTlosisa naTesavTagani. aman ganavrco ganavrco ena qarTu qarTuli Tuli da arGara izra izraxe raxebo xeboda boda sxua ena qarqarTlsa Sina Sina T‚ T‚nier nier qarTu qarTuli Tulisa lisa: sa: da aman Seqmna mwignobroba qarTuli~ (leonti mroveli 1955, 26). am cnobas qarTuli damwerlobis Seqmnis Taobaze asec ganmartaven: manamde arsebuli qarTuli damwerloba farnavazma saxelmwifo damwerlobad gamoacxadao (patariZe 1980). farnavazisdroindeli qarTli saqarTvelos gulisxmobs: farnavazma `Caatara saxelmwifo reforma _ qarTlis samefo daKo saerisTavoebad (margvis, kaxeTis, xunanis, samSvildis, wundis, oZrxis, klarJeTis, egrisisa da Sida qarTlis~ (qse, X, 232). marTalia, momdevno saukuneebSi teritoriuli mTlianoba saqarTvelosi dairGva, magram enobrivi mTlianoba SenarCunebuli iqna. X saukuneSi saqarTvelo ramdenime samefo-samTavrod iKo daSlili, magram am periodis mwerali giorgi merCule wers: `qarTlad friadi qveKana aGiracxebis, romelsaca Sina qarTuliTa eniTa jami Seiwirvis da locva Koveli aGesrulebis~ (giorgi merCule 1960, gv. 186). realoba aseTia: daSli daSlili Slili saxel saxelmwi xelmwifo mwifo, fo, magram erTi erTia Tiani `saxelmwi xelmwifo mwifo ena~ ena~. aq erTi momenticaa arsebiTi: qarTuli ena aris gaazrebuli saqarTvelos erovnuli mTlianobis niSnad... ase iKo es saqarTvelos sazogadoebrivpolitikuri da ekonomikuri aGorZinebis epoqaSic da maSinac, roca saqarTvelo politikurad daSlili da daqucmacebuli iKo. qarTuli enis saxelmwifoebrivi funqcia ar moSlila da ar SezGudula maSinac ki, roca saukuneebis manZilze Cveni qveKana ganicdida gareSe mtris Zlier politikur zegavlenas. gavixsenoT arabebis, monGolebis, sparselebis, osmalebis mier saqarTvelos mTliani Tu nawilobrivi aneqsiis faqtebi. qarTuli ena rCeboda saqarTvelos oficialur enad sazogadoebriv-politikuri, religiuri da ekonomikuri cxovrebis Kvela sferoSi. es ase iKo XIX saukunemde.

76

g. gogolaSvili

qarTuli enis saxelmwifoebriv funqcias safrTxe Seeqmna XIX saukuneSi. swored XIX saukunis dasawKisSi saqarTvelom dakarga saxelmwifoebrioba: ruseTma moaxdina misi sruli aneqsia; saqarTvelom dakarga damoukidebloba. igi gaxda ruseTis nawili (dasavleT saqarTvelo quTaisis guberniad iqca, aGmosavleT saqarTvelo _ Tbilisis guberniad; Tbilisi kavkasiis mTavarmmarTeblis (SemdgomSi mefisnacvlis) rezidenciad gamocxadda. saqarTveloSi oficialuri (saqmiswarmoebis, ganaTlebis, sasamarTlos, GvTismsaxurebis...) enas rusuli ena warmoadgenda... vimeorebT: farna farnava navazi vazidan zidan moKolebu moKolebuli buli (Zv. Zv. w. IVIV-III sau saukune kunee neebi) bi) es iKo pirve pirveli veli SemTxve SemTxveva mTxveva, va, roca roca qarTu qarTuli Tuli ena saqar saqarTve qarTvelos Tvelos teri terito ritori toririaze kargavs kargavs saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enis statuss statuss. tuss. da es periodi (e. i. roca saqarTveloSi qarTul enas CamoerTva saxelmwifoebrivi funqcia) TiTqmis erTi saukune gagrZelda. XIX saukunis 60-ian wlebSi daiwKo farTomasStabiani erovnulganmaTavisuflebeli moZraoba. am moZraobis erT-erTi mTavari mizani iKo saqarTveloSi qarTuli enisaTvis Tavisi kuTvnili adgilis dabruneba; rusuli enis mier warTmeuli funqcionirebis sferos aGdgena. erovnul-ganmaTavisuflebeli brZolis am etapis dasawKisad iTvleba ilia yavyavaZis werilis _ `oriode sitKva Tavad revaz Salvas Zis erisTavis mier kozlovidgan `SeSlilis~ Targmanzed~ _ gamoqveKneba 1861 wels. ra iKo ilia yavyavaZis mTavari Tezisi: `sami GvTaebrivi saunJe dagvrCa Cven mama-papaTagan: mamuli, ena da sarwmunoeba. Tu amaTac ar upatronebT, ra kacebi viqnebiT, ra pasuxs gavscemT STamomavlobas?!~ (ilia 1958, gv. 26). swored XIX saukunis II naxevarSi iwKeba qarTuli enis mier dakarguli sivrcis dabruneba: mTel qveKanaSi gaixsna or- da oTxklasiani qarTuli samrevlo skolebi, aGdga qarTuli Teatri, gamovida qarTulenovani jurnal-gazeTebi... 1918 wlis ianvarSi qarTuli universitetis gaxsnam qarTuli ena aqcia samecniero enad... da es gza _ qarTuli enis mier saxelmwifo enis statusis mopovebisa _ dasrulda saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis gamocxadebis Semdeg (1918 w. 26 maisi). saqarTvelos demokratiuli respublikis saxelmwifo enad qarTuli gamocxadda. saqarTvelos pirveli konstitucia miGebuli iqna saqarTvelos damfuZnebeli krebis mier 1921 wlis 21 Tebervals. konstituciis I Tavis me-3 muxli: `sa saqar saqarTve qarTvelos Tvelos saxel saxelmwi xelmwifo mwifo ena aris qarTu qarTuli Tuli ena~ ena (saq. konstitucia, 1992, gv. 5). es aris qarTuli saxelmwifoebriobis istoriaSi pirve pirveli veli konsti konstistitucia tucia da pirve pirveli li sakon sa konsti stitu tucio cio Cana Ca nawe weri ri saxel sa xelmwi mwifo fo enis Sesa Se saxeb ve konstitu nawe xelmwi saxeb. xeb samwuxarod, damoukidebel saqarTvelosa da mis konstitucias didi dGe ar ewera: rogorc vTqviT, konstitucia 1921 wlis 21 Teber-

qarTuli, rogorc saxelmwifo ena

77

vals miiGes; oTx dGeSi, 25 Tebervals, ruseTma saqarTvelos aneqsia moaxdina... Seiqmna saqar saqarTve qarTvelos Tvelos soci socia cialistu listuri turi sabyo sabyoTa byoTa respub respubli publika lika. ka axladSeqmnili saq. ssr-is konstitucia miGebuli iqna 1922 wels. qarqarTuls saxel saxelmwi mwifo fo enad es konstituciac acxadebs: xelmwi `Tavi II. muxli 6. saqarTvelos ssr respublikis saxelmwifo enad iTvleba qarTuli ena. Kvela centralur saxelmwifo dawesebulebaTa rezidenciad _ q. tfilisi~ (aqtebi 1983, 74). aq KuradGebas mivaqcevT sitKvas iTvle iTvleba vleba. ba. es ar aris konstituciis ena: Cveulebriv weren: `saxelmwifo ena aris~. aq weria: `saxelmwifo enad iTvleba~. vfiqrobT, aq miniSneba unda iKos swored wina konstituciaze; aseve sitKva iTvle iTvleba vleba igulisxmeba dedaqalaqTan dakavSirebul am muxlSic. gaazreba aseTi unda iKos: dedaqalaqi iKo da iqneba Tbilisi; saxelmwifo ena iKo da iqneba qarTuli. ra gvaZlevs am daskvnis gakeTebis safuZvels? bolSevikuri xelisufleba TavianTi konstituciis miGebamde saubrobs qarTul enaze, rogorc saxelmwifo enaze. Cven xelTa gvaqvs revko saxel revkomis komis erTi aseTi brZane brZaneba neba: ba `sa saxelmwi xelmwifo mwifo ena saqar saqarTve qarTvelo TveloSi loSi~. Si brZaneba gamoqveKnda gazeT `komunistSi~ bolSevikuri konstituciis miGebamde. miviKvanT am saintereso dokumentis srul teqsts: `miu miuxeda xedavad davad revko revkomis komis ara erTxel erTxel gamoce gamocemu cemuli muli brZane brZanebi nebisa bisa, sa, rom sabyo sabyoTa byoTa soci socia cialistur listur saqar saqarTve qarTvelos Tvelos respub respubli publikis likis saxel saxelmwi xelmwifo mwifo ena aris qarTu qarTuli Tuli da saqar saqarTve qarTvelos Tvelos Kvela Kvela dawe dawese wesebu sebule buleba leba rogorc rogorc saxel saxelxelmwifo mwifo, fo, ise sazo sazoga zogado gado, do, valde valdebu debulia bulia sasti sastikad stikad aasru aasrulon rulon es brZane brZaneba neba. ba. qalaq qalaq Tbilis TbilisSi lisSi mainc mainc iCens Tavs provo provoka vokaci kaciu ciuli moqme moqmede qmedeba deba aGniSnu aGniSnunuli brZane brZanebis nebis winaaGmd winaaGmdeg naaGmdeg: eg: iKo SemTxve SemTxveva mTxveva qarTu qarTuli Tuli enis gaZe gaZeve Zevebis vebis survi survili vilisa lisa zogi zogier gierTi erTi dawe dawese wesebu sebule bulebi lebidan bidan. dan. revko revkomi komi erTxel erTxel kidev kidev brZanebs brZanebs, nebs, sasti sastikad stikad arsu arsule sulebul lebul iqnas iqnas misi misi brZane brZaneba ba da mois mo ispos pos provo pro voka kacia cia mSromel mSro melTa Ta ufle uf lebi bisa sa, , rome ro mene is voka mel lebisa melic ara Tu ar cdilobs cdilobs saqar saqarTve qarTvelos Tvelos da mis TviTga TviTgamor gamorkve morkvevis kvevis momospobas spobas, bas, aramed aramed Tavis Tavis miznad miznad isaxavs isaxavs saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enis dacvas dacvasTan vasTan ererTad, Tad, gaaZ gaaZli aZlie lieros da cxovre cxovreba rebaSi baSi gaa gaataros taros saqar saqarTve qarTvelos Tvelos mSromel mSromelTa melTa sruli sruli TviTga TviTgamor gamorkve morkveva kveva. va. ukanas ukanasknel nasknel dros, dros, gamoCndn gamoCndnen Cndnen provo provoka vokato katore torebi rebi, bi, romle romlebic lebic Slian Slian duqne duqnebis nebis da sxva sazo sazoga zogado gado dawe dawese wesebu sebule bulebe lebebi bebidan bidan qarTul qarTul warwe warwerebs werebs. rebs. ukve ukve ramo ramode modeni denime nime kaci kaci amisTvis amisTvis dapa dapatim patimre timrebu rebulia bulia da miiGeben Girse Girseseul sasJels sasJels. sJels. revko revkomi komi afrTxi afrTxilebs rTxilebs Kvelas Kvelas, las, rom amisTa amisTana Tana pro provoka vokaci kaciu ciuli momoqmede qmedebi debisa bisaTvis saTvis, Tvis, rome romelic melic asustebs asustebs sabyo sabyoTa byoTa mTavro mTavrobas robas saqar saqarTve qarTvelo TveloSi loSi, Si, sasti sastikad stikad iqne iqnebi nebian bian dasJil dasJilni sJilni~ ni~. brZanebuleba gamoqveKnda 1922 wlis martis bolos `komunistis~ me-11 nomerSi (aqtebi 1983, 70). ase rom, konstituciis miGebamde bolSevikebi saubrobdnen qar-

78

g. gogolaSvili

Tulis, rogorc saxelmwifo enis, Sesaxeb da, rac mTavaria, Zalian mkacr GonisZiebebs atareben mis dasacavad. Tavad es norma _ qarTuli aris saxelmwifo ena _ momdevno konstituciebSic aisaxa. 1927 wlis `saqarTvelos socialisturi sabyoTa respublikis konstitucia~. Tavi I. muxli 10: `saqarTvelos socialisturi sabyoTa respublikis saxelmwifo ena aris qarTuli ena~ (aqtebi 1983, 102). 1937 wlis wlis `saqarTvelos sabyoTa socialisturi respublikis konstitucia~. Tavi XIII. muxli 156: `saqarTvelos ssr saxelmwifo ena aris qarTuli~ (aqtebi 1983, 159). am konstituciaSi 157-e da 158-e muxlebi ganmartavs: `kanonebi da agreTve saqarTvelos ssr-is uzenaesi sabyos prezidiumis brZanebulebani da ganmartebani, saqarTvelos ssr-is saxalxo komisarTa sabyos dadgenilebani da gankargulebani qveKndeba qarTul enaze, xolo avtonomiuri respublikebisa da avtonomiuri olqebisaTvis qarTul enaze da avtonomiuri respublikis an avtonomiuri olqis enaze~ (aqtebi 1983, 159). es 157-e muxlia. momdevno (158-e) muxlSi avtonomiuri respublikebisa da olqis kanonebze da aqtebze aris saubari _ `qveKndeba avtonomiur respublikis an avtonomiuri olqis enaze da qarTul enaze~. es konstitucia aGmoCndeba Kvelaze dGegrZeli sabyoTa saqarTveloSi. 1978 wels gamoqveKnda axali konstituciis proeqti. am proeqtSi sabyoTa xelisuflebis arsebobis 57-e wels komunisturi xelisufleba cdilobs gaa gaauqmos uqmos qarTu qarTuli Tuli, li, rogorc rogorc saxel saxelmwi xelmwifo mwifo ena. ena saqarTvelos sabyoTa socialisturi respublikis konstitucia, 1978 w. proeqti. Tavi VII. muxli 75: `saqarTvelos ssr respublika uzrun uzrunvelKofs runvelKofs qarTu qarTuli Tuli enis xmaxmarebas rebas saxelmwifo da sazogadoebriv organoebSi, kulturul da sxva dawesebulebebSi da axorcielebs saxelmwifo zrunvas misi Koveli GonisZiebiT ganviTarebisaTvis~ (aqtebi 1983, 192). Canaweri _ `uzrunvelKofs qarTuli enis xmarebas~ _ cxadia, ar niSnavs imas, rom qarTuli aris saxelmwifo ena. igi gaTanabrebulia saqarTveloSi arsebul sxva enebTan. 75-e muxlis meore abzacSi vkiTxulobT: `saqarTvelos ssr respublikaSi, Tanasworuflebianobis safuZvelze, uzrun uzrunvelKofi runvelKofilia velKofilia Kvela im organosa da dawesebulebaSi rurusuli suli, li, agreT agreTve reTve sxva enebis enebis Tavi Tavisu visufa sufali fali xmare xmareba reba, ba romlebiTac mosaxleoba sargeblobs~ (iqve). da sagangaSo daskvniTi nawili am muxlisa: `ra raraime privilegiebi an SezGudve SezGudvebi vebi ama Tu im enis xmare xmareba rebaSi baSi ar daiS daiSiSveba veba~ ba (iqve). ase rom, konstituciis proeqtis mixedviT qarTuls erTmeoda saxelmwifo enis statusi da igi uTanab uTanabrde saqarTve arsenabrdebo rdeboda boda saqar qarTvelo TveloSi loSi arse sebul sxva enebs. enebs. erTic, rusu rusuli suli `sxva enebisagan~ gansxvavebuladaa warmodgenili.

qarTuli, rogorc saxelmwifo ena

79

saqarTveloSi arsebul sxva enebze KuradGeba wina konstituciaSic iKo gamaxvilebuli. demokratiuli saqarTvelos konstituciaSi erovnuli umciresobis enebis Sesaxeb sagangebod aris msJeloba me-4 Tavis 129-e muxlSi: `ar SeiZleba SeizGudos saqarTvelos respublikis romelime erovnuli umciresobis Tavisufali social-ekonomikuri da kulturuli ganviTareba, gansakuTrebiT misi deda-eniT swavla-aGzrda da erovnul-kulturul saqmeTa Sinauri marTva-gamgeoba. Kvelas aqvs ufleba, sweros, hbeydos da ilaparakos deda enaze~ (saq. konstitucia 1992, 35). vfiqrobT, aq sainteresod aris gansazGvruli erovnul umciresobaTa enebis funqciebi: a) social-ekonomikuri da kulturuli ganviTareba, b) ganaTlebis sfero da g) erovnul-kulturul saqmeTa Sinauri marTva-gamgeoba. pirveli bolSevikuri konstitucia (1922 w.) erovnul umciresobaTa enebis Sesaxeb SeniSvnas akeTebs: Tavi II. muxli 6. `Se SeniS SeniSvna niSvna: vna erovnul umciresobaT eniyebaT Tavisufali ganviTarebisa da samSoblo enis xmarebis ufleba rogorc sakuTar erovnul-kulturul, ise saerTo saxelmwifo dawesebulebebSi~ (aqtebi, 1983, gv. 74). rogorc vxedavT, es konstitucia axdens erovnul umciresobaTa enebis funqciis amaGlebas _ `saerTo saxelmwifo dawesebulebebSi~ maTi gamoKenebis dakanonebas. momdevno konstituciaSi (1927, 1937) arsobrivad igive meordeba, aris mxolod redaqciuli sxvaoba; magaliTad: 1937 wlis konstitucia: `saqarTvelos ssr-is teritoriaze mosaxle nacionalur umciresobaTaTvis uzrunvelKofilia ufleba Tavisufali ganviTarebisa da dedaenis xmarebisa rogorc Tavis kulturul, ise saxelmwifo dawesebulebaSi~ (aqtebi, 1983, gv. 159). rogorc vxedavT, rusuli am konstituciebSi (1922, 1927, 1937 ww.) sxva enaTa gverdiTaa da araa gamorCeuli. es moxda mxolod 1978 wlis konstituciaSi: qarTu qarTuli Tuli, li, rusu rusuli suli da sxva enebio enebio... bio es iKo im erovnuli da enobrivi politikis gamovlena, roca ena ar miekuTvneboda arc ucxo enebs, arc `sxva enebs~, iKo rusu rusuli suli ena. ena saswavlo programebis Sedgenisas saubrobdnen qarTu qarTulis Tulis, lis, rusu rusuli sulisa lisa da ucxo enebis enebis Sesaxeb. ucxo enebad moiazreboda evropuli enebi. sxvaTaSoris, roca qarTul skolebSi SemoiGes aGmosavlur enaTa (arabuli, sparsuli...) swavleba, enaTa diferencireba aseTi iKo: qarTuli ena (mSobliuri ena), rusuli ena, ucxo enebi (evropuli enebi), aGmosavluri enebi...

80

g. gogolaSvili

iKo mcdeloba, rusuli enisaTvis meo meore mSobli mSobliu liuri ena ewodebinaT. ai, amgvari erovnul-enobrivi politika iKo saqrTveloSi, roca 1978 wels SemogvTavazes konstituciis is varianti, romelzec zemoT gvqonda saubari. rogorc Cans, es iKo standartuli varianti, romelic Kvela (14-ve) mokavSire respublikas SesTavazes. oGond aq erTi arsebiTi sxvaobaa, mokavSire respublikebis wina konstituciebSi (ramdenadac CvenTvisaa cnobili) saxelmwifo ena ar iKo gamokveTili. erovnul umciresobebze saubrisas rusuli ar gamoiKofoda 1978 wlamde. magram gerbis Sesaxeb sakonstitucio CanawerSi gamoCndeba rusu rusuli suli ena. ena 1922 da 1927 wlebis konstituciebSi gerbze samenovani warweraa: 1922 w. _ muxli 133, `diskos garSemo moTavsebulia warwera sam enaze: qarTulad, rusulad da frangulad: proletarebo, Kvela qveKnisa, SeerTdiT~ (aqtebi 1983, 95). 1927 w. _ muxli 112: `ares garSemo moTavsebulia qarTuli, rusuli da franguli warwera...~ (aqtebi 1883, 124). 1937 w. konstituciuSi warwera orenovania: muxli 159: `ares garSemo moTavsebulia warwera or enaze _ qarTulsa da rusulze...~ (aqtebi 1983, 159). 1978 wlis konstituciis proeqtiT SemoTavazebuli varianti iKo mcdelo mcdeloba loba qarTu qarTuli Tuli enisa enisaTvis saTvis saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enis statu statusis tusis CamorTme CamorTmevi rTmevisa visa. sa qarTuli sazogadoeba mzad aGmoCnda am SemoTavazebisaTvis: ar miiGo. metic, aSkarad da mkveTrad daupirispirda. sakmaod xangrZlivi saJaro ganxilva moewKo konstituciis proeqtisa. Tbilisis saxelmwifo universiteti, enaTmecnierebis instituti da mweralTa kavSiri iKvnen moTaveni am ganxilvebisa. studenti-axalgazrdoba CaerTo aqtiurad da 1978 wlis 14 aprils, roca dainiSna am proeqtis ganxilva sakanonmdeblo organoSi, moewKo grandiozuli masobrivi demontracia. demonstrantebi daiZrnen Tbilisis saxelmwifo universitetidan da miadgnen sakanonmdeblo organos. xalxis Zalisxmevam Sedegi gamoiGo: sabyoTa imperiam ukan daixia. konstituciis proeqtSi warmodgenili 75-e muxli Seicvala da sabolood aseTi saxe miiGo: `saqarTvelos sabyoTa socialisturi respublikis saxelmwifo ena aris qarTuli ena. saqarTvelos ssr respublika axorcielebs saxelmwifo zrunvas qarTuli enis Kovelmxrivi ganviTarebisaTvis da uzrunvelKofs mis xmarebas saxelmwifo da sazogadoebriv organoebSi, kulturis, ganaTlebisa da sxva dawesebulebebSi. saqarTvelos ssr respublikis am organoebsa da dawesebulebebSi uzrunvelKofilia Tavisufali xmareba rusuli da sxva enebisa, romlebiTac mosaxleoba sargeblobs, raime privilegia an SezGudva ama Tu im enis xmarebaSi ar daiSveba~ (aqtebi 1983, 268).

qarTuli, rogorc saxelmwifo ena

81

qarTuli ena kvlav darCa saqarTvelos saxelmwifo enad. magram am Sesworebis Semdeg 75-e muxlis mesame abzaci winaaGmdegobrivi gamovida: `raime privilegia an SezGudva ama Tu im enis xmarebaSi ar daiSveba~, gaugebaria: roca arsebobs saxelmwifo ena, cxadia, mas aqvs privilegia da sxva enis uflebebi masTan SedarebiT SezGudulia. Tumca es detalia. mTavari mainc realuri viTareba iKo: sabyoTa konstitucias erTi didi ubedureba syirda: furcelze Kvelaferi TiTqos kargad ewera, sinamdvileSi sxva viTareba iKo; vTqvaT: ewera, sabyoTa moqalaqes aqvs sitKvis Tavisuflebao... ase iKo saxelmwifo enis SemTxvevaSic. iKo sferoebi, sadac saxelmwifo ena, martivad rom vTqvaT, gamodevnili iKo; magaliTad, umaGles partiul organoSi samuSao ena iKo rusuli _ saqarTvelos kompartiis centraluri komitetis biuros sxdomebi rusulad mimdinareobda, misi dokumentaciac rusuli iKo; erTaSorisi urTierTobis ena saqarTveloSi rusuli ena iKo... mokled: qarTuli ena aris saxelmwifo ena _ dominanturi ena; rusuli ena _ hiperdominanturi ena... 1978 wlis 14-ma aprilma, rogorc Cans, xelisufleba Caafiqra da am TariGis wlisTavze, 1979 wlis 10 aprils, miGebuli iqna saqarTvelos kompartiis ck-isa da saqarTvelos ssr ministrTa sabyos erToblivi dadgenileba `res respub respubli publikis likis saswav saswavleb swavlebleb leblebSi lebSi qar qarTuli Tuli enisa enisa da lilitera teratu raturis turis swavle swavlebis lebis mdgoma mdgomare mareo reobisa bisa da gaum gaumJo umJobe Jobese besebis sebis GonisZi GonisZie ZiebaTa baTa Sesa Sesaxeb saxeb~ xeb~. cnoba dadgenilebis miGebis Taobaze gamoqveKnda 12 aprils (`komunisti~, # 85, 1979), xolo dadgenilebis vrceli mimoxilva gamoxmaurebebiTurT _ momdevno dGes (`komunisti~, # 86, 1979). werdnen: `es umniSvnelovanesi dadgenileba respublikis Kovelma moqalaqem unda aGiqvas, rogorc saqmed saqmed qceva qceva qarTu qarTuli Tuli enis konsti konstitu stituci tuciu ciuri statu statutusisa sisa~ sa (`komunisti~, # 86, 1979). es dadgenileba ar exeboda mxolod qarTuli enisa da literaturis swavlebas; aq msJeloba iKo sadisertacio naSromTa rusulad Targmnis dafinansebaze, gamomcemlobaTa da poligrafiul sawarmoTa CarTvaze am saqmeSi; `respublikuri jurnal-gazeTebiis redaqciebs, saqarTvelos ssr televiziisa da radiomauwKeblobis saxelmwifo komitets winadadeba miecaT sistemurad gamoaqveKnon masalebi da praqtikaSi danergon miznobrivi gadacemebi qarTuli enis siwmindis dacvisa da misi Semdgomi ganviTarebis sakiTxebze~ da sxva. rogorc vxedavT: konkretuli davalebebi miecaT calkeul uwKebebsa Tu dawesebulebebs. ramdenadac ucnaurad unda jGerdes, sabyoTa xelisufleba qarTulze, rogorc saxelmwifo enaze, aqtiur zrunvas ganagrZobs: 1983 wlis 27 seqtembers saqarTvelos kompartiis centralurma komitetma da respublikis ministrTa sabyom miiGes axali dadgenileba `respublikis saswavlo dawesebulebebSi qarTuli enisa da literaturis swavlebis mdgomareobis Sesaxeb~ saqarTvelos kp centraluri komitetisa da

82

g. gogolaSvili

saqarTvelos ssr ministrTa sabyos 1979 wlis 10 aprilis dadgenilebis Sesrulebis mimdinareobisa da qarTuli enisa da literaturis swavlebis da Seswavlis srulKofis, qarTuli saliteraturo enis Semdgomi ganviTarebis damatebiT GonisZiebaTa Sesaxeb~. dadebiTi Sedegi am dadgenilebebs aSkarad hqonda; Tundac is, rom umaGles saswavleblebSi `Kvela fakultetsa da Kvela specialobaze~ SemoGebul iqna qarTuli enisa da qarTuli metKvelebis kulturis kursi da sxva... cota mogvianebiT enaTmecnierebis institutis maSindeli xelmZGvanelobis iniciativiT SemuSavda da 1988 wlis 3 noembers gamoqveKnda (gazeTi `komunisti~) qarTu qarTuli Tuli enis saxel saxelmwi xelmwifo mwifo progra programis ramis proeqti. proeqtis ganxilvam 9 Tves gastana. unda aGiniSnos, rom programam proeqtis gamoqveKnebisTanave daiwKo muSaoba (mxedvelobaSi gvaqvs uwKebrivi rusuli dokumentaciis gaqarTuleba, araqarTvelTaTvis qarTuli enis Semswavleli Jgufebis gaxsna da misTanani)... qarTu qarTuli Tuli enis saxel saxelmwi xelmwifo mwifo progra programa rama damtkicda 1989 wlis 15 agvistos, gamoqveKnda 25 agvistos. mTavrobis dadgenilebaSi ewera: `...2. daevalos respublikis Kvela partiul, sabyoTa, sameurneo, administraciul da sazogadoebriv organizcias uzrunvelKon qarTuli enis saxelmwifo programiT gaTvaliswinebul GonisZiebaTa ganuxreli da drouli Sesruleba. 3. Kvela organizaciam, romelic dakavSirebulia aGniSnuli programis SesrulebasTan, ori Tvis vadaSi daamuSaos da warudginos saqarTvelos ministrTa sabyoSi konkretuli winadadebebi, maTi realizaciis vadebis CvenebiT~ (`komunisti~, 25 agvisto: 1989). am programas imitom mivaqcevT aseT KuradGebas, rom is aris gamoxa gamoxatu xatule tuleb leba qarTul qarTulze Tulze, ze, rogorc rogorc saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enaze enaze, ze, zrunvi zrunvisa visa. sa. qarTuli enis saxelmwifo programa uaGresad seriozuli dokumenti iKo. faqtobriv, es iKo mcdelo mcdeloba loba saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enis statu statusis tusis uzrun uzrunrunvelKofisa qarTu velKofisa. sa. moviKvan am programis I Tavs, romelsac hqvia `qar qarTuli Tuli enis konsti konstitu stituci tuciu ciuri statu statusi tusi~: si `1. qarTulis, rogorc saxelmwifo enis, uzrunvelKofa, konstituciuri statusis uzrunvelKofa saqarTvelos sabyoTa socialisturi respublikis Kvela saxis partiul, sabyoTa, administraciul, samecniero-saswavlo, kulturul, sameurneo dawesebulebebsa da sawarmoebSi, sazogadoebriv organizaciebSi. 2. saqarTvelos ssr umaGles sabyosTan komisiis Seqmna Sesabamisi uflebamosilebiT _ kontroli gauwios qarTulis, rogorc respublikis saxelmwifo enis, funqcionirebas. 3. saqarTvelos ssr ministrTa sabyosTan arsebuli qarTuli saliteraturo enis mudmivi saxelmwifo komisiis Seqmna Sesabamisi uflebamosilebiT _ kontroli gauwios qarTuli enis funqcionirebasa da siwmindis dacvas; SeimuSaos qmediTi GonisZiebani saliteraturo enis normaTa dasamkvidreblad.

qarTuli, rogorc saxelmwifo ena

83

4. respublikis Kvela qalaqsa da raionul centrSi saxalxo deputatTa sabyoebis aGmasrulebel komitetebTan qarTuli enis funqcionirebisa da siwmindis dacvis sazedamxedvelo da sakonsultacio komisiebis Seqmna. 5. qarTul enaze Kvela dargis samecniero da saswavlo literaturis (maT Soris _ sadisertacio naSromebis) Seqmnisa da gamocemis organizacia. 6. respublikaSi mcxovrebi qarTuli enis armcodne moqalaqeTaTvis qarTuli enis dasaufleblad xelSemwKobi pirobebis Seqmna (finansuri da saswavlo-meToduri uzrunvelKofa) Kvela dawesebulebasa da sawarmoSi. 7. `qarTuli enis dGis~ daweseba (am dGes SeJamdeba, Tu ra gakeTda wlis ganmavlobaSi qarTuli enis funqcionirebis, Seswavlisa da swavlebis saqmeSi, gamoicema erTdrouli gazeTi `dedaena~). es pirveli Tavia programisa. sul aTi Tavisagan Sedgeboda. gaTvaliswinebuli iKo saxelmwifo enis funqcionirebis Kvela sfero. Kvela punqts hKavda Semsrulebeli da makontrolebeli (Cveulebriv ministrTa sabyo da umaGlesi sabyo, mecnierebaTa akademia...). vfiqrobT, qarTulis, rogorc rogorc saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enis, enis, Sesa Sesaxeb saxeb zrunzrunvis seri serio riozuli zuli gamoxa gamoxatu xatule tuleba leba iKo am progra programis ramis miGeba. miGeba samwuxarod, programam didxans ver iciocxla _ gahKva sabyoTa xelisuflebas... 1994-95 wlebSi iKo mcdeloba qarTuli enis saxelmwifo programis gadamuSavebisa da aGdgenisa, magram, samwuxarod, ver moxerxda... 1991 wels saqarTvelom aGidgina erovnuli damoukidebloba. 1995 wlis 24 agvistos miGebuli iqna damoukidebeli saqarTvelos axali konstitucia. konstituciis me-8 muxli: `sa saqar saqarTve qarTvelos Tvelos saxel saxelmwi xelmwifo mwifo ena aris qarTu qarTuli li ena; ena ; afxazeT afxa zeTSi Si agreT ag reTve ve afxazu afxa zuri ri~. Tu zeT reT zuri konstituciaSi ar aris saubari, gansxvavebiT wina konstituciebisagan, erovnul umciresobaTa (da sxvaTa) enebis Sesaxeb. ivaraudeboda, rom unda SemuSavebuliKo kanoni enis Sesaxeb. momzadda kidec am kanonis proeqti, magram amas win uZGoda 1995 w. qarTuli enis mudmivi saxelmwifo komisiis Seqmna. komisia Seiqmna imjamad saxelmwifos meTauris e. SevardnaZis 1995 wlis 27 ianvris gankargulebiT. es iKo axali xelisuflebis mier saxelmwifo enis winaSe gamoxatuli zrunvis pirveli magaliTi. am faqts win uZGoda 1994 wlis oqtomberSi b. JorbenaZis sazogadoebis mier presiTa da radioteleviziiT gavrcelebuli gancxadeba; romelSic saubari iKo qarTulis, rogorc saxelmwifo enis, winaSe mdgari problemebis Sesaxeb da mouwodebda xelisuflebas, ganecocxlebina qarTuli enis saxelmwifo programa. sapasuxod daibeyda ministrTa kabinetis prescentris weri-

84

g. gogolaSvili

li: `presaSi gamoqveKnda b. JorbenaZis sazogadoebis gamgeobis gancxadeba, rom bolo wlebSi saqarTveloSi mZime sazogadoebriv-politikuri da ekonomikuri viTarebis gamo qarTuli enis saxelmwifo programa daviwKebas mieca da sayiroa igi dauKovnebliv amoqmeddes...~ (`Tbilisi~, 4 noemberi, 1994 w.). 1995 wlis 27 ianvars gamoqveKnda saxelmwifos meTauris e. SevardnaZis gankarguleba: `ukananskneli 5-6 wlis ganmavlobaSi faqtobriv ar moqmedebs respublikis mTavrobasTan arsebuli qarTuli enis mudmivi saxelmwifo komisia, rac dGevandel pirobebSi arsebiTad aferxebs Tanamedrove qarTuli saliteraturo enis normebis damkvidrebas, mis Semdgom ganviTarebasa da mecnierul Seswavlas. 1. miGebul iqnes saqarTvelos respublikis ministrTa kabinetis winadadeba aGniSnul sakiTxTan dakavSirebiT da ganaxldes qarTuli saliteraturo enis mudmivi saxelmwifo komisiis saqmianoba saqarTvelos saxelmwifo meTauris TavmJdomareobiT...~. qarTuli enis mudmivi saxelmwifo komisiis mTavari mizani iKo qarTulis, rogorc saxelmwifo enis, problemebis mogvareba. swored am komisiis sxdomebze ganixileboda `saqarTvelos kanoni saxelmwifo enis Sesaxeb~ 1999-2003 wlebSi. ramdenime varianti SemuSavda. Kvela variantSi kanonproeqtis pirve es pirveli veli muxlis muxlis pirve pirveli veli punqti punqti aseTi iKo: `es kano kanoni gansazGvravs gansazGvravs saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enis statuss statuss, tuss, adgens misi gamoKenebisa da dacvis samarTlebriv safuZvlebs, awesrigebs saxelmwifo da sxva (arasaxelmwifo) enebis gamoKenebasTan dakavSirebul samarTlebriv urTierTobebs~. aqve me-4 muxlSi gansazGvruli iKo saxel saxelmwi xelmwifo mwifo ena da arasa arasaxel saxelmwi xelmwifo mwifo ena: ena `a) saxelmwi xelmwifo mwifo ena aris qveKnis kanonmdeblobiT gansazGvruli ena, romelic istoriuli tradiciis Sesabamisad warmoadgens saxelmwifo xelisuflebis ganxorcielebis, qveKnis moqalaqeTa, fizikur da iuridiul pirTa saxelmwifo da adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebTan, dawesebulebebTan, sawarmoebTan, organizaciebTan urTierTobis ZiriTad saSualebas. b) arasa arasaxel saxelmwi xelmwifo mwifo ena am kanonis mixedviT niSnavs nebismier sxva enas, romliTac sargebloben saqarTvelos moqalaqeebi pirad cxovrebaSi da saJarod (garda saqarTvelos saxelmwifo enisa da saqarTvelos teritoriaze gavrcelebuli, sakuTari damwerlobis armqone im enebisa, romlebic mxolod saqarTvelos istoriul-kulturul memkvidreobas Seadgenen)~. am kanonproeqtSi aseTi punqtic iKo: `arasaxelmwifo enebis gamoKeneba Tavisufalia, Tu amiT ar izGudeba saxelmwifo enis kanoniT dadgenili statusi~ (muxli 6, punqti 5). proeqtis ganxilvisas gansakuTrebiT problemebs qmnida arasaxelmwifo enebis gageba, enaTa diferencireba, mimarTeba ucxouri enebisa da arasaxelmwifo enebisa... gansakuTrebiT problemuri iKo qarTveluri

qarTuli, rogorc saxelmwifo ena

85

Tu arasamwerlobo kavkasiuri enebis gageba da misTanani. ramdenime wlis manZilze rom ar moxerxda am kanonproeqtis miGeba, erT-erTi mizezi esecaa. kanonis bolo variantis (2002 w.) ganxilvisas gansakuTrebiT problemuri gaxda me-12 muxlis me-5 da me-6 punqtebi. faqtobriv, am dokumentis mixedviT, oficialuri saqmiswarmoebis ena qarTulia, mis gverdiT es funqcia SeiZleba ikisros nebismierma arasaxelmwifo enam: `5. adgilobrivi TviTmmarTvelobis warmomadgenlobiTi organo _ sakre sakrebu krebuli buli _ ufle ufleba lebamo bamosi mosilia silia misi sruli Semadgenlobis umravlesobiT miiGos gadawKveti gadawKvetile tileba leba am kanoniT dadgenili wesiT sakrebulosa da mis daqvemdebarebaSi arsebuli Sesabamisi aGmasrulebeli organoebis saqmianobaSi, saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enasTan enasTan erTad erTad, Tad, adgi adgilob gilobri lobrivi rivi mosax mosaxle saxleo leobis umrav umravle ravleso lesobi sobisa bisaTvis saTvis gasa gasage sagebi gebi sxva enis gamoKenebis gamoKenebis Sesa Sesaxeb saxeb. xeb 6. am muxlis me-5 punqtiT gaTvaliswinebuli gadawKvetilebis miGebis SemTxvevaSi adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebs ufleba aqvT: a) Caa Caataron taron sxdome sxdomebi mebi da sxva zepiri mosmenebi Sesabamis arasa arasasaxelmwi xelmwifo mwifo enazec enazec; zec b) sakrebulos iurisdiqciis teritoriaze mudmivad mcxovreb fizikur pirTan zepi zepiri piri an/ an/da weri werilo rilobi lobiTi biTi formiT formiT oficialuri urTi urTiTierTo erToba Toba daamKaron daamKaron Sesabamis arasa arasaxel saxelmwi xelmwifo mwifo enazec enazec. zec g) Sida sargeblobis saqmiswarmoeba ganaxorcielon da Sida sargeblobis doku dokumen kumenta mentacia tacia Sead Seadgi adginon ginon Sesa Sesaba sabamis bamis arasa arasaxel saxelmwi xelmwifo mwifo enazec enazec. zec d) sxva saxis saqmiswarmoebis masalebi da dokumentacia, romelic ar aris miTiTebuli am punqtis `g~ qvepunqtSi, saxelmwifo enaze Sedgenis Semdeg Targmnon da gamoiKenon Sesabamis arasaxelmwifo enaze~ (xazgasma Cvenia). ase rom, am kanonproeqtiT saqarTvelos teritoriaze ufleba eZlevaT saxelmwifo enis nacvlad oficialurad gamoiKenon arasaxelmwifo ena; faqtobriv saxel saxelmwi ufleba izGudeba; funqcias xelmwifo mwifo enis ufle leba izGudeba ba; mis funqci qcias itvirTavda arasa arasaxel saxelmwi xelmwifo mwifo ena! ena! cxadia, viTarebas ar amsubuqebda me-12 muxlis me-7 punqti, romlis mixedviTac adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebi valdebulni arian arasaxelmwifo enaze Sesrulebuli dokumentacia da informacia Targmnon saxelmwifo enaze. ganxilvis dros aGiniSna, rom me-12 muxlis aGniSnuli punqtebi ara marto marto arakon arakonsti konstitu stituci tuciu ciuri, ri, arae araerovnu rovnulic nulic iKo. iKo. kanonproeqtis ganxilva parlamentSi gagrZelda. saJarod gamoTqmuli seriozuli SeniSvnebis gamo parlamentma mimarTa Tbilisis saxelmwifo universitets. daskvna uarKofiTi iKo. gakeTda araerTi principuli SeniSvna. saboloo azri ase CamoKalibda: `par parla parlament lamentSi mentSi Sesu Sesusuli kanon kanonpro nonproeq proeqti eqti `saqarTve saqarTvelos Tvelos saxel saxelmwi xelmwif mwifo enis Sesa Sesaxeb saxeb~ xeb~ Jer Zali Zalilian Sors aris aseTi aseTi para paramet rametre metrebis rebisgan bisgan. gan. amitom amitom igi seri serio riozulad zulad unda unda

86

g. gogolaSvili

gadai aCqa qare rebi bisa gadaisinJos sinJos Kovelgva Kovelgvari gvari aC qa re bi sa da ucxo faqto faqtore torebis rebis zegav zegavle gavlenis lenis gare reSe ga reSe. Se. iqamde iqamde ki Cven gvaqvs saqar saqarTve qarTvelos Tvelos konsti konstitu stituci tuciis ciis meme-8 muxli muxli saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enis Sesa Sesaxeb saxeb... xeb... da isic sakma sakmari kmarisia risia qarTu qarTuli Tuli enis Girse Girseseulad movli movlisa vlisaTvis saTvis. Tvis. naTqva naTqvami Tqvami ar niSnavs niSnavs, navs, rom Cven saer saerTod erTod saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enis Sesa Sesasaxeb kano kanonis nonis winaaGmde winaaGmdegi naaGmdegi varT. varT. kano kanoni noni enis Sesa Sesaxeb saxeb auci aucileb cileblad leblad sayi sayiyiroa, roa, magram magram ara aseTi aseTi~ Ti~. am daskvnis safuZvelze parlamentma SewKvita kanonproeqtis ganxilva. qarTuli ena konstituciurad saxelmwifo enad rCeba, Tumca misi konstituciuri statusis ganxorcielebas mravali problema eqmneba dGevandel saqarTveloSi. aris regionebi _ afxazeTi, cxinvalis regioni, JavaxeTi, qvemo qarTlis didi nawili _ sadac qarTuli, rogorc saxelmwifo ena, faqtobrivad, ver funqcionirebs. problemas qmnis isic, rom 1995 wels Seqmnili qarTuli enis saxelmwifo komisia 2004 wlidan aGar funqcionirebs. 1997 wels Seiqmna saxelmwifo enis saxelmwifo palata, romelic unda KofiliKo saxelmwifo enis `aGmasrulebeli samsaxuri~... 2004 wels saxelmwifo enis saxelmwifo palata daixura, mizezi arcTu naTelia... 1995 wels parlamentSi Seiqmna qarTuli enis qvekomiteti. arsebobda seriozuli dasabuTeba amgvari qvekomitetis arsebobis aucileblobisa. bolo ori mowvevis parlamentSi es qvemkomiteti aGaraa. garkveuli problemebi aris saxelmwifo enis gamoKenebis TvalsazrisiT ganaTlebis sferoSi; reklamis enis Taobaze da sxva... Kovelive es erT faqtze mianiSnebs: moqmedi kon konsti onstitu stituci tuciis ciis mxolod mxolod meme-8 muxlis muxlis arse arsebo seboba boba saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enis proble problemas lemas ver moag moagva agvarebs varebs. rebs upirveles Kovlisa, sayi sayiroa yiroa aGdges saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enis saxel saxelmwi xelmwifo mwifo komi komisia misia, sia romelic Se eimuSa muSavebs Savebs saxel saxelmwi xelmwifo mwifo enobriv enobriv poli politi litikas tikas; kas romlis wKalobiTac saxelmwifo Tu arasaxelmwifo enebs saqarTveloSi KuradGeba ar moakldeba. literatura aqtebi 1983 _ saqarTvelos konstituciuri aqtebis krebuli (1921 _ 1978), Tbilisi. giorgi merCule 1960 _ giorgi merCule, grigol xanZTelis cxovreba: Cveni saunJe, t. I, Tbilisi. `Tbilisi~ Tbilisi~ _ KoveldGiuri gazeTi `Tbilisi~. ilia 1958 _ ilia yavyavaZe, Txzulebani TxuTmet tomad, t. III, Tbilisi. `komuni komunisti~ sti~ _ KoveldGiuri gazeTi `komunisti~.

qarTuli, rogorc saxelmwifo ena

87

leonti mroveli 1955 _ leonti mroveli, cxovreba qarTvel mefeTa: qarTlis cxovreba, t. I, Tbilisi. patariZe 1980 _ r. patariZe, qarTuli asomTavruli, Tbilisi. saq. saq. konstitucia 1992 _ saqarTvelos konstitucia, miGebulia saqarTvelos damfuZnebeli krebis mier 1921 wlis 21 Tebervals, Tbilisi. qse, qse, X, 1986 _ qarTuli sabyoTa enciklopedia, t. X, Tbilisi.

GIORGI GOGOLASHVILI

Georgian as a State Language Summary Since the time when the first Georgian state was founded (4th-3rd c.c. B.C.), Georgian as a state language (with the present interpretation) has been functioning incessantly till the 19th century. In 1801 when Russia annexed Georgia, the Georgian language lost a state status. Only in the 20th c., in 1918 Georgian restored judicially its state language status. The article deals with the fact, how a constitutional status of Georgian was defined in which constitution of Georgia in the 20th c., how its realization was assisted and what problems arose during realization of a constitutional status of the language in different times.