romelic eZRvneba Rvinis qarTulad dayenebis teqnologiis popularizacias. qarTuli
tra- diciuli Rvino ki warmoudgenelia uqvevrod! qvevri fenomenaluri WurWelia ...
Rvinis dayeneba qvevrSi
Rvinis dayeneba qvevrSi
Tbilisi, 2010
gamocemulia biologiur meurneobaTa asociacia `elkanas~ mier finansuri xelSewyoba:
yvela ufleba daculia
masala moamzada giorgi barisaSvilma recenzentebi: maia mirvelaSvili, Teimuraz Rlonti, levan fruiZe. redaqtori: manana gigauri saredaqcio kolegia: mariam jorjaZe, Tamaz dundua literaturuli koreqtura: nodar ebraliZe dizaini da dakabadoneba: manana gigauri gamoyenebulia Tamaz dunduas, giorgi barisaSvilis ydaze: Tamaz dunduas foto
ISBN 978-9941-0-2611-9
da ia ebraliZis fotoebi
sarCevi ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6
Sesavali ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
8
winaTqma
qvevris saxelebi Zvel saqarTveloSi
--------------------------------------------------------------------
meqvevreoba saqarTveloSi, istoria da dRevandeloba qvevris sikeTe
qvevris damuSaveba cviliT sarqveli
----------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
qvevrebis kiriT daduRabeba da maTi recxva
--------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
qvevris Rvino
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
zedaSis qvevri da Rvino qvevris damRebi boloTqma
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
gamoyenebuli literatura
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5
10 10 13 16 21 25 28 32 34 36 37
winaTqma
liT Secvlis politikas, 1846 wels aRiarebda qarTuli
qvevris
upiratesobas
evropuli
kas-
rebisa da Canebis mimarT. biologiur meurneobaTa asociacia `elkana~
ra fenomenia qvevri da ratom unda davayenoT
gTavazobT broSuras - `Rvinis dayeneba qvevrSi~,
masSi Rvino? am kiTxvaze pasuxi mkiTxvels SeuZlia
romelic eZRvneba Rvinis qarTulad dayenebis
miiRos
teqnologiis
`elkanas~
diciuli qvevri moSoba
popularizacias.
Rvino
ki
fenomenaluri saTaves
qarTuli
warmoudgenelia WurWelia,
saqarTvelos
tra-
uqvevrod!
romlis
istoriis
biologiur
Seicavs
war-
mier
meurneobaTa
gamocemul
monacemebs
asociacia
naSromi,
saqarTveloSi
romelic
meqvevreobis
istoriis, qvevris rolze yurZnis Rvinis alko-
wiaRSi
holuri
iRebs. broSura mokled gagacnobT qvevrisa da
duRilisa
da
misi
davargeba-Senaxvis
procesSi, qvevrebis momzadebis da movlis sakiT-
meqvevreobis rogorc uZveles, ise axlo warsuls
xebze.
da dRevandel mdgomareobas, qvevris movlisa da
moipovebs ara erT rCeva-darigebas qvevris mov-
Rvinis dayenebis teqnologias. TavisTavad cxadia,
lisa
dainteresebuli da
momzadebis
mkiTxveli
Sesaxeb
am
rTvelis
naSromSi sezoni-
rom erTi, Tundac vrceli naSromi ver daitevs
saTvis. es sasargeblo naSromSi metad droulia
informacias
unda miviCnioT erTgvar gzamkvlevad iseT sain-
mTeli
saqarTvelos
kuTxeebidan
qvevrebisa da meqvevreobis Sesaxeb; aqedan gamom-
tereso
dinare, Cven SevecadeT SevxebodiT im ZiriTadsa
qarTuli
da aqtualur sakiTxebs, romlebic interesmok-
imeds, rom `elkanas~ mier gamocemuli naSromi _
lebuli ar unda iyos Cveni mkiTxvelisaTvis.
`Rvinis dayeneba qvevrSi” am sapatio misias aRas-
asociacia `elkanas” da saqarTvelos mebaRe-
da
mniSvnelovan
tradiciuli
samyaroSi,
meRvineoba.
rogoricaa gamovTqvamT
rulebs.~
obis, mevenaxeobis da meRvineobis instituts Soris arsebuli farglebSi,
urTierTTanamSromlobis institutis
direqtoris
SeTanxmebis
Teimuraz Rlonti
profesor
teqnikis mecnierebaTa doqtori, alaverdis
Teimuraz dekanosiZis xelSewyobiT, dargis wamyva-
monastris tradiciuli marnis meRvine konsultanti,
ni specialistebi gaecnen broSuris teqsts da
mevenaxeobisa da meRvineobis saerTaSoriso akademiis
moamzades vrceli recenziebi. gTavazobT ramde-
namdvili wevri.
nime amonarids am recenziebidan:
`qvevris
mniSvneloba
Rvinis
daduRebisa
da `naSromi
davargebisaTvis odiTganvea cnobilia, jer kidev
- `Rvinis dayeneba qvevrSi~ eZRvneba
XIX saukunis I naxevarSi specialisti g. lenci,
Rvinis mama-papurad, qarTulad, dayenebis popu-
romelic
larizacias
emsaxureboda
adgilobrivi
tradi-
da
tradiciuli
movlis RonisZiebebs.
ciebis, wes-Cveulebebisa da vazis jiSebis evropu-
6 5
WurWlis
qvevris
naSromSi
farTodaa
ganxiluli
saqarTvelos yvela mxareSi qvevrs Taviseburad
qvevris
saxeobebi, sarqveli, qvevris damRebi, misi Tbo-
iyeneben, magram principi erTia: mTlian WaWaze an
izolaciuri unari da
WaWis erT nawilze tkbilis saboloo daduReba.
movlis RonisZiebebi (da-
duRabeba, recxva, cviliT damuSaveba). agreTve
Rvinis
qvevrSi
mimdinareobs.
Rvinis
dayenebis
tradiciuli
teqno-
Semdgomi weli
davargeba-damwifeba,
Rvinis mainc
srulfasovnad
sWirdeba.
xuTi
qvevrSi dayenebas
logiebi calkeuli kuTxeebis mixedviT: kaxuri,
xuTi
wlis
imeruli, qarTlis (xidisTavi). mcire moculobis
miviRebT didebul brends _ WeSmaritad bunebriv
Tavze
miuxedavad, naSromi mniSvnelovnad tevadia da
qarTul Rvinos, romlis badali msoflio meRvi-
eyrdnoba wyaroebs.
neobam ar icis. meqvevreoba mxolod saqarTve-
Cveni azriT, wignis gamoqveyneba saSuri saqmea,
loSia Semonaxuli da metad dasanania, rom is
radganac igi gankuTvnilia rogorc specialis-
xelmadliani ostatebi, romlebic qvevrebs ake-
tebisaTvis, ise am saqmiT dainteresebuli kerZo
Teben, TiTebze CamosaTvlelni darCnen. vidre
pirTaTvis, da emsaxureba momavali TaobebisaTvis
droa, maT unda mivxedoT, miveSveloT, TiTo-
umetes,
eulis uaRresad mZime, magram qarTuli erovnuli
rom bolo wlebSi amgvari wignebiT ganebivrebuli
Rirsebis matarebeli urTulesi Sroma saTanadod
ar varT.~
gavacnobieroT
qarTuli
tradiciebis
Semonaxvas.
miT
da
yovel
moqmed
ostats
meti
asparezi mivceT. maia mirvelaSvili
`elkanas~ mier gamocemuli winamdebare narkvevi,
soflis meurneobis mecnierebaTa doqtori.
romelic miznad qvevris popularizacias isaxavs,
mevenaxeobis agroteqnologiuri kvlevis
misi
ganyofilebis ufrosi mecnier TanamSromeli
praqtikulad
gamoyenebisaTvis
maRalpro-
fesiul rCeva-darigebas iZleva. bunebrivia, igi xelmisawvdomi unda gaxdes qarTuli erovnuli mevenaxeoba-meRvineobiT
dainteresebuli
yvela
pirovnebisaTvis. dadga Jami, rodesac qarTvelebi qarTuli cxovrebis wessa da erovnul tradiciebs unda daubrundnen _ Rvinis qarTulad dayeneba `qvevri uZvelesi qarTuli originaluri saRvine
ganaxorcielon. Tu amas mivaRwevT, msoflioSi
WurWelia, gamoyenebuli marcvleulis Sesanaxad
Seudarebeli
da
Rvinos metoqeobas veraferi gauwevs.~
sxvadasxva
daniSnulebiTac,
magram
misi
Rirsebis
da
xarisxis
qarTul
umTavresi funqcia Rvinis dayeneba da Senaxvaa. swored am mizniT unda warmoSobiliyo es friad
levan fruiZe.
Taviseburi WurWeli neoliTis xanidan swored
istorikosi _ eTnologi,
qarTul niadagze. qarTuli Rvinis teqnologia
agraruli eTnologiis specialisti.
msoflioSi erTaderTia da TavisTavad mTlianad qvevriTaa
ganpirobebuli.
meRvineobiT
cnobil
7
Sesavali mecnieruli da arqeologiuri kvlevebis safuZvelze SeiZleba Tamamad iTqvas, rom `saqarTvelo vazisa da Rvinis klasikuri qveyanaa, sadac venaxis WeSmariti samSoblo egulebaT, sadac vazyurZnis uTvalavi jiSi gamouyvaniaT, `sadac iseT Cinebul Rvinos svamen, rogorsac arsad~, sadac cocxalia
mevenaxeoba-meRvineobis
arqauli
wesebi~... mravalsaukunovani
istoriis
manZilze,
qarTvelebma SeimuSaves Rvinis dayenebis unikaluri meTodi - yurZnis tkbilis CatovebiT miwaSi Rrmad
Camarxul
Tixis
mozrdil
WurWelSi
–
qvevrSi. antikuri xanidan moyolebuli mravali
yenebeli WurWlis dargi, yvelaze metad saqarT-
saukunis manZilze es codna TandaTan viTar-
veloSi iyo ganviTarebuli. am mxriv qarTvel ers
deboda
namdvilad aqvs Seqmnili msoflios mevenaxeobisa
da
ixveweboda
axal-axali
gamocdi-
da meRvineobis istoriis erT-erTi mniSvnelovani
lebebis SeZeniT. qarTveli
arqeologebis
mier
furceli. amaze metyvelebs is faqtic, rom zogi-
aRmoCenil
keramikul nawarmTa Soris qvevrs gansakuTrebuli
erTi mecnieris azriT, sityva “Rvino” savaraudod
adgili ukavia. Tixis WurWlis damzadebis qarTu-
swored qarTuli warmomavlobisaa da msoflio
li
tradiciuli
xeloba
mravali
enebSi swored Cveni enidan unda iyos Sesuli da
wlisaa.
gavrcelebuli.
gaTxrebisas aRmoCenili Zveli Tixis nakeTobebi
qvevrma, Tavisi Seqmnis dRidan dRevandlamde,
naTlad asaxavs Zveli qarTvelebis maRali donis ostatobas am xelobaSi. qvevrebi gamoiyeneboda
marTalia,
marcvleulis, erbos, WaWisa Tu sxva aryis, mwni-
magram, miuxedavad amisa, man Cvenamde, mravali sa-
ganicada
garkveuli
saxecvlileba,
leulisa da sxvaTa Sesanaxadac, magram misi war-
ukunis Semdeg, TiTqmis ucvlelad moaRwia. aRsa-
moSoba
ukav-
niSnavia isic, rom TiTqmis ar Secvlila qvevrebSi
Sirdeba da igi konkretulad Rvinis WurWels
Rvinis dayenebis teqnologiac. es ukanaskneli ki
warmoadgens.
imdenad unikaluri da daxvewili Sinaarsisaa, rom
swored
meRvineobis
ganviTarebas
ganviTarebas arc ki eqvemdebareba.
ra Tqma unda, didi zomis keramikuli WurWeli ara marto CvenSi, aramed sxvaganac mzaddeboda,
qvevrebs jer kidev axlo warsulSi aqtiurad
romelic ise, rogorc aq, sxvadasxva daniSnulebiT
iyenebdnen, dRes ki maTi gamoyenebac da damza-
gamoiyeneboda, magram SegviZlia Tamamad vTqvaT,
debac Zalze SezRudulia - dRes qvevrebs TiTze
rom
CamosaTvleli ostatebiRa Tu amzadeben.
meqvevreoba,
rogorc
meRvineobaSi
gamosa-
8
amas emateba isic, rom meqvevreoba, da gan-
ki, magaliTad, Tonisa, magram qvevr-Wurebis dam-
sakuTrebiT, didi zomis qvevrebis damzadeba, did
zadeba da am dargis codna ki yovelTvis calke
codnas, gamocdilebasa da aseve danaxarjebs mo-
sagani iyo qarTul meTuneobaSi.
iTxovs da am dargs sul ufro da ufro cota mim-
dResdReobiT qvevrebi saqarTvelos mxolod
devari hyavs. arada meqvevreoba saqarTveloSi erT
xuT-eqvs sofelSiRa mzaddeba. Zvelad ki qvevrebi
dros, SeiZleba iTqvas, erT-erTi wamyvani dargi
Zalian bevr adgilas mzaddeboda. meqvevreobiT
iyo meTuneobis xuTi ZiriTadi dargidan. meqvev-
ganTqmuli yofila saqarTvelos sxvadasxva kuT-
reoba rom Zalze rTuli dargia, isic metyvelebs,
xis soflebi: sairme, cxavaTi, uwlevi, anaga, bod-
rom, magaliTad, meagures Tavisuflad SeeZlo
bisxevi, Cxiroula da sxv.
kramitis damzadebac an piriqiT, xolo meWurWles
9
qvevris saxelebi Zvel saqarTveloSi
WurWeli), dasavleT saqarTveloSi ki dRes Wuri qvevris mniSvnelobiT ixmareba. saintereso cnobebs gvaZlevs akad. iv. javaxiSvili: “guriasa da samegre-
TavisTavad cxadia, saqarTveloSi iarsebebda da arsebobda kidec Tixis sxvadasxva zomisa da formis, Rvinis Sesanaxi WurWeli, romelTac TavTavianTi saxelebi erqva maTi formisa da daniSnulebis Sesabamisad. CvenSi gavrcelebul qvev-
loSic or-ori saxeli arsebobs da aqac orive gansxvavebuli sididis WurWlis aRmniSvnelia. saxeldobr, didi da saSualo tanis WurWels guriaSi Wuri, odiSSi lagvani ewodeboda; xolo momcros, romelic 5 vedromde tkbils, anu Rvinos Caitevada, guriaSi qvibari, odiSSi laxuti erqva~.
rebs xSirad metad gansxvavebuli forma da zoma aqvT. cxadia, yvela formisa da zomis qvevrs dRe-
amrigad
saqarTveloSi
ZvelTaganve
gavrce-
lebul saxelTagan, romlebiTac Rvinis Sesanax,
vandeliviT erTi saerTo saxeli ar eqneboda; yve-
sxvadasxva zomisa da formis WurWels moixse-
la WurWels Tavisi Sesabamisi saxelebi erqmeoda.
niebdnen, CvenTvis cnobilia Semdegi saxelebi:
am
vxvdebiT
qvevri, Wuri, dergi, lagvini, lagvani, lagvinari,
`... Wuri ars kecTagan WurWeli: qvevri, yvibari, qoco,
da qoco. SesaZloa Soreul warsulSi sxva sa-
mxriv
Zalze
saintereso
cnobebs
sulxan-saba orbelianis “sityvis konaSi”.
yvibari, qvibari, qubari, laxuti, Casavali, xalani xelebic arsebobda, romlebiTac Rvinis Sesanaxi
xalani, dergi, lagvni, lagvnari da misTanani...”. sagulisxmoa, rom Zvel qarTulSi `Wuri~ ram-
WurWeli iyo saxeldebuli, magram cnobebi amis
denime mniSvnelobis mqone sityvaa (iaraRi, abjari,
Sesaxeb jerjerobiT ar mogvepoveba.
meqvevreoba saqarTveloSi, istoria da dRevandeloba
losnebi. aseTi soflebia: sarTiWala, xaSmi, sagarejo, diRomi, axalqalaqi (kaspis r-ni), kavTisxevi da sxv.
qvevrebi saqarTvelos bevr sofelSi mzaddeboda. am soflebisa da adgilebis saTiTaod ganxilva Zalze Sors wagviyvans, amitom am sakiTxze aRar SevCerdebiT. amjerad Cven ganvixilavT im ZiriTad da cnobil adgilebs, sadac mzaddeboda ganTqmuli qarTuli qvevrebi. aRmosavleT saqarTveloSi qvevrebis keTebiT cnobili iyo Semdegi mxareebi da soflebi: siRnaRis raionis soflebi: anaga da bodbisxevi; Telavis raionSi - vardisubani; sagarejos raionSi anToki da sxv. qvevris keTebas qarTl-kaxeTis sxva soflebSic misdevdnen sezonurad mosuli xe-
10
qvevrebi vardisubnidan
XIX saukuneSi aRmosavleT saqarTveloSi meq-
da iyideboda aRmosavleT saqarTvelos bevr so-
vevreobiT ganTqmuli yofila sofeli anToki
felsa Tu qalaqSi. cxavaTeli meqvevreebi didi
kaxeTi), rasac mowmobs eTnografiuli masala da
zomis qvevrebs ar amzadebdnen, aq ZiriTadad qo-
literaturuli cnobebi. ai, ras wers T. l. e.
coebi da maTze cota mozrdili qvevrebi mzad-
jorjaZe Tavis naSromSi (mevenaxeoba da Rvinis da-
deboda, xolo didi zomis qvevrebi qsnis xeobaSi,
yeneba, keTeba da gaumjobeseba xelTmZRvanelo-
rogorc m. zandukeli mogviTxrobs Tavis naSromSi
bisaTvis kaxuri Rvinis myenebelTa. Tbilisi, 1876.)
(qarTuli xalxuri keramika (qsnis xeoba). Tbilisi
am soflis Sesaxeb: `rogoraTac uwindels egreTve axlandels droebSi, Tfilisis uezdSi sarTiWalis uCastkaSi sofel anTokSi gakeTebuli qvevri yvela sxva adgilebis qvevrze kargi gamodis da visac am adgilidan aqvs waRebuli qvevri anu uwindeli da anu axlandeli, igini yvelani kmayofilni arian da amboben rom Rvinos kargad da didxans inaxamso da am soflis qvevrebze yvelgan qebis xma aris gavrcelebuli.~ vaxuSti
batoniSvili
aliswylis
xeobis
aRwerisas (qarTlis cxovreba IV) aRniSnavs:
1982) imereTidan SemohqondaT. Tavad imereTSi ki meqvevreobiT ganTqmuli yofila soflebi: boslevi, Cxiroula, maqaTubani da sxv. Cvens mier aseve Seswavlili iqna Zvel droSi,
rogorc zogadad meTuneobiT, ise konkretulad qvevrebis keTebiT guriis ganTqmuli soflebi akeTi da acana. am adgilebSi sakmaod xarisxiani qvevrebi
mzaddeboda
mzaddeba
amJamadac,
Tumca am dargs mimdevrebi, samwuxarod, TiTqmis aRar
darCnen
aTeulobiT
`als zeiT ars, lixis mTis kalTas, cixe alisa. cixes ukan ars sofeli uwlevi, mTaSi. aq akeTeben Wursa Rvinisasa keTilsa,
da
-
Tu
ostati
warsulSi misdevda,
meqvevreobas dResdReobiT
sofel acanaSi qvevrebs ori ostatiRa amzadebs.
yovelTa umjobessa”... Cven
SeviswavleT
xaSuris
raionis
sofeli
uwlevi da misi mimdebare soflebi. dasanania, rom rogorc sofel uwlevSi, ise mis siaxloves amJamad ukve didi xania meTuneobas aRaravin misdevs, Tumca
adgilobriv
mosaxleobas
da
gansakuT-
rebiT xandazmul xalxs jer kidev axsovT, rom Zvel droSi sofel uwlevSi umzadebiaT kramiti, sxvadasxva WurWeli da qvevrebi. mosaxleobas jer kidev moepoveba adgilobrivi warmoebis WurWlis Zveli nimuSebi. meTuneoba da konkretulad meqvevreoba qsnis xeobaSi da, kerZod, sofel cxavaTSic yofila kargad ganviTarebuli, Tumca am mxareSi dReisaTvis meTuneobas ukve karga xania imeruli qvevrebi Tbilisis eTnografiuli
aRar misdeven. cxavaTuri WurWeli ganTqmuli iyo
muzeumis ezoSi
11
xalxuri rewvis am dargiT cnobili iyo sairme. samwuxarod, garda kaxeTisa, imereTisa da guriisa, dResdReobiT qvevrebi aRarsad mzaddeba. meqvevreobis cnobili kera iyo Telavis raionis sofeli vardisubani, sadac am dargs odiTganve misdevdnen. aRmosavleT saqarTveloSi vardisubani erTaderTi sofelia, sadac, Zveli droidan moyolebuli, meqvevreobas amJamadac misdeven (am sofelSi Zvelad amzadebdnen aseve Toneebs, agurs, kramitsa da sxvadasxva WurWels). es sofeli ganTqmuli iyo masiuri da amavdroulad didi moculobis qvevrebis damzadebiT. amJamad vardisubanSi mzaddeba maqsimum 2_2,5 tonis teva-
qvevris damzadeba sof. maqaTubanSi
dobis qvevrebi. adgilobrivi mosaxleobisa da meqvevreTa gadmocemiT, adre aq ufro didi zomis qvevrebic umzadebiaT. saerTod, kaxeTi gamoirCeoda gansakuTrebiT didi zomis qvevrebis damzadebiT.
magaliTad,
sofel
SildaSi
dResac
vxvdebiT 6_8 aTasi litris tevadobis qvevrebs. rogorc zemoT aRvniSneT, meqvevreobas zemo imereTis ramdenime sofelSic misdevdnen da misdeven dResac. imereTSi, kaxeTisgan gansxvavebiT, SedarebiT mcire zomis qvevrebi mzaddeba, Tumca ki aqacaa SesaZlebeli 2_2,5 aTas litramde tevadobis qvevrebis damzadeba. es pirvel rigSi, almeqvevre acanidan
baT, imiTaa gamowveuli, rom imereTi, kaxeTTan Se-
SroSeli meqvevre
darebiT mciremiwiani mxarea da aq venaxebi Sesofel akeTSi, gansakuTrebulad maRali xa-
darebiT mcire farTobebzea gaSenebuli, amitom
risxis saqvevre Tixis arsebobis gamo, qvevrebi da,
yurZnis mosavalic SedarebiT mcirea da Zalze
zogadad, WurWeli da sxva nakeTobac (kramiti,
didi zomis qvevrebis saWiroebac naklebia. zogadad
Tone, aguri, Wis gvimi.), amave sofelSi mopovebuli
saqarTveloSi
qvevrebis
moculoba
Tixisagan mzaddeboda rogorc Tavad akeTSi, ise
meryeobda 2—3 litridan 6—8 aTas litramde.
acanaSic; samegreloSi qvevrebi mzaddeboda sof-
Tumca arsebobs varaudi, rom saqarTveloSi Zve-
lebSi: namkolao, muxuri, jvari, Wale, namyoli,
lad ukeTebiaT aseve giganti qvevrebic, romelTa
WkaduaSi, paxulani, korcxeli da sxv. leCxumSi
moculoba 10-15 000 litramdec ki aRwevda.
12
qvevris sikeTe
xniT SeinarCunebs, vidre dauduRabebeli qvevrisa. rogorc irkveva, qvevris kedlebi swored imden
qvevrebis warmomavlobisa da tipebis Sesaxeb Cven mokled ukve visaubreT da amjerad am Temas aRar SevexebiT, aramed SevCerdebiT qvevris im sikeTeze, romelic bolomde jer kidev gamoukvlevelia, da vfiqrobT, rom es Tema Zalze mniSvnelovania qarTuli tradiciuli meRvineobisaTvis. Cven SevexebiT sam ZiriTad da Zalze sakvanZo moments: bunebrivi temperaturuli balansi qvevrSi, Rvinis daduReba-davargeba da qvevris Rvinidan Rvinis qvis gamoyofa. unda aRiniSnos, rom imas, rasac qarxnul pirobebSi sxvadasxva qimiuri danamatebi da danadgarebi esaWiroeba, raTa Rvinom SeiZinos stabiluroba da gamWvirvaloba, qvevrebSi, Tuki, ra Tqma unda, qvevrica da Tavad maranic rigi wesebis dacviTaa damzadebuli da mowyobili, bunebrivad mimdinareobs da aranair qimiur danamats
xans inarCunebs siTbos, ra droc vaSl-rZemJavur, anu, rogorc amas xSirad uwodeben, meorad duRils esaWiroeba. aRniSnuli duRilis periodi daaxloebiT erT Tvemde grZeldeba Sinaur pirobebSi. vaSl-rZemJavur duRili gansakuTrebiT aqtualuri wiTel RvinoebSia, Tumca mas garkveuli mniSvneloba TeTr RvinoebSic eniWeba, gansakuTrebiT ki maRalmJaviani Rvinoebis SemTxvevaSi. am dros RvinoSi klebulobs vaSlmJavas Semcveloba da Rvino iZens garkveul gemovnur sisrules da daxvewilobas da masSi aRar igrZnoba arasasiamovno da maRali mJavianoba. ZiriTadad amave process emsaxureba Rvinidan Rvinis qvis gamoyofis procesic, romelzec SemdgomSi gveqneba saubari da romelic Rvinis teqnologiaSi sul sxva process warmoadgens. qvevris Rvinis dayenebis dros meore da erT-
ar saWiroebs. pirveli da ZiriTadi sikeTe qvevrisa aris is, rom masSi Rvinis temperatura Senaxvis dadgenil zRvars ar scildeba da igi zamTarsa da zafxulSi sul ramdenime gradusiT icvleba - is temperatura, rac miRebulia Rvinis SenaxvisaTvis da romelsac qarxnuli meRvineobis pirobebSi rigi danadgarebi da danaxarjebi esaWiroeba, qvevrebSi bunebrivadaa daculi. temperaturul reJims ara
erTi yvelaze mniSvnelovani procesi aris qvevrSi Rvinis daduReba-davargeba. qvevri, ara marto Rvinos kargad inaxavs, aramed monawileobs kidec duRilisa Tu daRvineba-davargebis procesSi; da imaze metad, vidre sxva WurWeli, da amrigad dRemde gavrcelebuli azri, TiTqos qvevri Rvinis teqnologiuri procesis mimdinareobaSi monawileobas ar iRebdes, usafuZvlo da mcdaria. qvevrSi, kaxuri an imeruli tipis Rvinis dayene-
marto Rvinis SenaxvisaTvis, aramed alkoholuri duRilis procesisTvisac Zalze didi mniSvneloba aqvs. ufro konkretulad, rogorc wesi, qvevris gareTa zedapirs kiriT aduRabeben, aseve didi zomis qvevris kedlebs adgilze kirqviT amoaSeneben. kiriT daduRabebuli qvevris kedlebi, alkoholuri duRilis dros warmoqmnil, garemosTan SedarebiT, maRal temperaturas ufro didi
bisas, swored rom qronologiurad mimdinareobs yvela is procesi, rasac qarxnul pirobebSi sxvadasxva danadgarebi da qimiuri danamatebi esaWiroeba. qarxnul pirobebSi, liTonis cisternaSi alkoholuri duRili, rogorc wesi, evropuli, masobrivad warmoebuli safuvris wminda kulturis gamoyenebiT mimdinareobs.
13
Cveni azriT aseT SemTxvevaSi Rvino, sadauric
uwyobs xels aseve WaWis Carevac. wnevis zemoq-
ar unda iyos igi, qarTuli Tu evropuli, abso-
medebiT
luturad erTnairi xasiaTisaa da, uxeSi Seda-
sakmaod Zlierad daawveba, ris Sedegadac xdeba
rebiT, emsgavseba koka-kolas, romelic msoflios
wipwisa da Rvinis erTmaneTisagan izolireba. du-
romel kuTxeSic ar unda CamoasxaT igi, abso-
Rilis dasrulebis Semdeg, radgan WaWa garkveuli
yurZnis
wipwas
leqi
gadaefareba
da
luturad erTnairia. aseT Rvinos TiTqmis ar gaaC-
drois ganmavlobaSi ar iZireba masSi alkoho-
nia tipuroba.
luri
duRilis
Jangis
arsebobis gamo, mis CaZirvas leqis daleqva
qvevris Rvinis aseTi erTgvarovneba da aratip-
dros
gamoyofili
naxSiror-
uroba gamoricxulia. rigi wesebiT dayenebuli
uswrebs win, xolo Semdeg ukve WaWa iwyebs CaZirvas.
qvevris Rvino xasiaTdeba tipurobiT, bunebrivi
amrigad, Rvinos Sexeba mxolod da mxolod WaWas-
stabilurobiT, daZvelebis didi potencialiT,
Tan aqvs, saidanac mas maqsimalurad gamoaqvs ada-
bunebrivi sikrialiTa da gamWvirvalobiT, gamor-
mianis
Ceuli gemoTi da surneliT, taninebis, alkoho-
erebebi. miCneulia, rom kaxuri tipis TeTr Rvi-
lisa da eqstraqtis maRali SemcvelobiTa da sxva
noSi ufro meti sasargeblo da adamianis orga-
dadebiTi TvisebebiT. qvevrSi temperaturuli re-
nizmisaTvis aucilebeli nivTierebaa, vidre evro-
janmrTelobisaTvis
sasargeblo
nivTi-
Jimis bunebrivi balansisa da alkoholuri duRi-
puli
lisaTvis optimaluri temperaturis TavisTavad
faqti, rom qvevris Rvino bunebrivad stabiluria
tipis
(uWaWod
daduRebul)
RvinoSi.
is
arsebobis gamo gamoiricxeba evropuli, masob-
da faqtobrivad aRar saWiroebs sxvadasxva qimiuri
rivad warmoebuli safuarebis gamoyenebis auci-
nivTierebebis
lebloba. amasTan arsebobs varaudi, rom evro-
saTvis, imiT unda aixsnas, rom magaliTad, kaxuri
puli warmoebis mSrali safuarebis gamoyenebis
tipis Rvino taninebiT sakmaod mdidaria, tanini ki
danamatebs
misi
SemTxvevaSi, rasac dRes, ratomRac Rvinis didi Tu
TavisTavad
mcire sawarmoebis umravlesoba yovelgvari kont-
romlebic amRvreven Rvinos.
boWavs
RvinoSi
dastabilurebi-
arsebul
rolis gareSe mimarTavs, iklebs Rvinis daZvelebis potencialic. kaxuri tipis Rvinis SemTxvevaSi Rvino Tavissave WaWaze xSirad adre gazafxulamdec ki rCeba. bunebrivad Cndeba kiTxva, Tu riTia ganpirobebuli is momenti, rom am dros Rvino ar ganicdis leqis uaryofiT gavlenas? es gamomdinareobs isev da isev qvevris unikaluri da daxvewili formidan. mogexsenebaT, qvevris Ziri erTgvar
wawvetebul
konuss
warmoadgens.
al-
koholuri duRilis dasasruls yurZnis wipwebis didi nawili marcvals moscildeba, iZireba da grovdeba qvevris ZirSi, romel processac didad
14
alkoholuri duRili
cilebs,
amitomac kaxur Rvinos aRar axasiaTebs am tipis
efeqts, rogorsac RvinoSi Rvinis qvis damateba
simRvrivisaken midrekileba. swored amiT unda
iZleva. meore mxriv qvevris kedlebSi kaJis, anu
aixsnas kaxuri tipis Rvinis bunebrivi stabilu-
siliciumis Semcveloba Zalze dadebiTad moq-
roba da sikriale, rasac emateba is momentic, rom
medebs Tavad qvevris simtkicezec. garda amisa,
duRilis dasrulebidan iwyeba garemos tempera-
Rvinidan
Rvinis
qvis
gamoyofis
provocirebas
turis TandaTanobiTi kleba da aciveba, rac aseve
iwvevs RvinoSi arsebuli alkoholic, romelic
dadebiTad moqmedebs Rvinis dawmendis procesze
qvevris RvinoSi da konkretulad kaxuri tipis
da Rvinis qvis gamoyofaze.
RvinoSi yovelTvis maRali SemcvelobiT gamoir-
rac Seexeba Rvinis qvis gamoyofas Rvinidan, sayuradReboa erTi Zalze mniSvnelovani faqti:
Ceva, rac, bunebrivia, ukeT uzrunvelyofs Rvinidan Rvinis qvis gamoleqvis process.
Zveli qvevrebis kedlebis gadanatexebSi SeimCneva
amrigad, rogorc zemoT iTqva, qvevri Tavisi
Zalze wvrilad damsxvreuli kaJis qvis namtvre-
SinaarsiT swored rom fenomenaluri WurWelia,
vebi, TixaSi minarevis saxiT (gvxvdeba aseve sxva
romlis Tvisebebi da Rvinoze dadebiTad zemoq-
saxis minarevebic, romlebic aseve araa Seswav-
medeba, samwuxarod, jerjerobiT bolomde Seswav-
lili Rvinis teqnologiis mxriv), rasac sava-
lili araa. saerTod, unda aRiniSnos, rom qvevrs
raudod Semdegi datvirTva unda hqonoda: rogorc
saqarTveloSi, ratomRac naklebi yuradReba eq-
cnobilia, Rvinidan Rvinis qvis gamoyofas esaWi-
ceva, arada qarTuli qvevrebis fasi ukve evropaSic
roeba, erTi mxriv, sicive, xolo, meore mxriv, is
kargad gaacnobieres, sadac ukve karga xania aye-
meTodi, romelsac zogjer Rvinis qarxnebSi mimar-
neben Rvinos saqarTvelodan gatanil qarTul
Taven da igi sakmaod efeqturia. kerZod, iReben
qvevrebSi. Tumca aqve unda aRiniSnos, rom saqarT-
Rvinis qvas, recxaven spirtSi, fqvaven da umateben
velodan gatanili qvevris Rvino, magaliTad ita-
Rvinos,
liaSi
ris
Semdegac
Rvinidan
gamoileqeba,
rogorc damatebuli, ise masSi bunebrivad arse-
Tu
sxvagan,
ratomRac
“amforis
Rvinis”
saxeliTaa cnobili. sasurvelia, ar davkargoT
buli Rvinis qva. vinaidan Tavad kaJic aseve war-
qvevris saxeli da Tu SesaZlebelia, qarTul Rvi-
moadgens kristals da sakmaod maRali xarisxisas,
nos etiketze davaweroT `qvevris Rvino~, xolo Tu
Rvino qvevrSi kaJis kristalebs uSualod exeba,
ras niSnavs qvevri, avxsnaT kontretiketze.
SesaZloa es garemoeba iZleodes swored iseTive
15
qvevrebis kiriT daduRabeba da maTi recxva
rac uxeSi darRvevaa. marTalia, simtkice cementsac aqvs, magram misi eqspluataciis vada kirTan SedarebiT gacilebiT mcirea, gansakuTrebiT ki maSin, rodesac qvevri Warbtenian da nestian miwaSia
qvevrebSi Rvinis dayenebasa da maTs Semdgom
dafluli. Tuki qvevrze kiri saukuneebis ganmav-
movlas udavod didi yuradReba eqceoda da eq-
lobaSi Zlebs, cementi qvevrs SesaZloa erTi-ori
ceva, rogorc warsulSi, ise amJamadac. qvevrebis
aTeuli weli SerCes dauzianeblad, ris Semdegac
recxva da higiena imdenad aqtualuri yofila sa-
igi iwyebs daSlas. amis garda, kirisagan gansxvave-
qarTveloSi, rom arsebobda specialuri profesia
biT, cements tenian pirobebSi axasiaTebs daSmo-
`qvevris mrecxavi~.
reba, ramac SesaZloa Rvinis xarisxzec ki imoqme-
kargad garecxili qvevri erTgvari winapirobaa
dos uaryofiTad, xolo kiri araTu ar aSmor-
xarisxiani Rvinis miRebisaTvis, magram, garda rec-
deba, aramed mas antiseptikuri moqmedebac ki axa-
xvisa, aseve Zalze mniSvnelovania qvevris winas-
siaTebs. praqtikulad SesaZlebelia aseve qvevre-
wari momzadeba misi miwaSi Caflvis win. saubaria
bis
qvevris gareTa zedapiris kiriT daduRabebaze da
magram kiriT daduRabeba qvevrebs simtkices matebs
qvevris Sida zedapiris gamdnari cviliT damu-
da aumjobesebs qvevrebSi mimdinare Rvinis teqno-
Savebaze. pirvel rigSi SevCerdeT qvevrebis dadu-
logiur process. qvevrebis kiriT daduRabebis Se-
Rabebaze. ise, rogorc axlo warsulSi, dResac
saxeb sainteresoa a.boxoCaZis mosazrebebi (mevena-
xSiria SemTxveva, rodesac qvevrebis dasaduRabeb-
xeoba-meRvineoba Zvel saqarTveloSi arqeologi-
lad kiris nacvlad gamoiyeneben cementis xsnars,
uri masalebis mixedviT. Tbilisi 1963): `Sua feo-
dafvla
yovelgvari
daduRabebis
gareSec,
daluri xanidan vidre ukanasknel xanebamde, gaTxril marnebSi aRmoCenili qvevrebis mixedviT, maTi duRabiT dakirva dasturdeba. qvevris dakirvisTvis iye-nebdnen kirxsnars (1kg
qvevrebis qvitkiriT daduRabeba (sof. qvemo maRaro)
kiri — 2kg qviSa g.b.), riyisa da qviSaqvis natexebs, zog SemTxvevaSi qvevrisa da sxva Tixis WurWlis na-texebsac ki. qvevris dakirva, rogorc Cans, miwaSi adgi-lobrivad xdeboda. aseT SemTxvevaSi qvevrisTvis maranSi Txrian ormos, mis Zirze deben brtyel qvas, romelzec qvevris Ziri an quslia dabjenili; Semdeg qvevrs garSemo Semouw-yobdnen qvebs da daasxamdnen kirxsnars. qvevris dakirva nawil-nawil xdeboda. rodesac Semowyobil qvebs amoavsebdnen, Semdeg meore rigis Semowyoba iwyeboda da ase Semdeg. duRabis sisqe 10-25 sm-s udris. duRabi ise mtkiced aris SekavSirebuli, rom misgan qvevris gaTavisufleba SeuZlebelia.
16
dakiruli qvevris gadaadgileba da gadatana erTi adgilidan meoreze Znelia, radgan misi wona zogjer ramodenime tonas Seadgens da qvevris amoReba miwidan umravles SemTxvevaSi misi gatexviT mTavrdeba, amitom erT adgilze dafluli, dakiruli qvevrebi samudamod imave adgilze rCebian, im SemTxvevaSic ki, rodesac marnis gadatana da mowyoba sxva adgilzea saWiro~.
mniSvnelobas aniWebs avtori qvevris sisufTaves. Rvinis daxasiaTebisTvis gamoyenebuli frazebi `qvevris gemo~, `WurWlis xeli~, da `xeliani Rvino~, gvafiqrebinebs, rom Cvens winaprebs scodniaT cudad garecxil qvevrebSi dayenebuli Rvinis gemos aRmoCena da, rac mniSvnelovania, misi garCeva Rvinis sxva daavadebebisa Tu naklovanebebisagan. Tuki qvevri saTanadodaa garecxili, rac dRes
amjerad visaubroT qvevrebis recxvis praqtikaze.
ufro did problemas warmoadgens, vidre uwin,
rogorc TavSive aRiniSna, qvevris recxvaze bevra-
maSin Rvinos araviTari `xeli~ Tu `gareSe~ gemo da
daa damokidebuli Rvinis xarisxi da Tuki es uka-
suni ar gaaCnia, Tuki, ra Tqma unda, Tavad Rvino
naskneli dauduRabebeli qvevrebis an maTi Sida
saRi da janmrTelia. arcTu ise iSviaTia SemTx-
zedapiris cviliT daumuSaveblobis SemTxvevaSi
veva, rodesac qvevrebis arasaTanado recxvas gamo-
sulac ar uaresdeba, recxvis dros daSvebul Sec-
usworebeli Sedegebi mohyveba da Tuki magaliTad
domas SesaZloa gamousworebeli Sedegi mohyves
wina wlis mosavals zadi an daavadeba hqonda,
da saqme Rvinis xarisxis gafuWebiT dasruldes.
romlebic ZiriTadad gamowveuli iyo higienis
qvevrebis recxva, rogorc ukve iTqva, yvela droSi
wesebis daucvelobiT, es yovelive xSirad Semdegi
iyo mniSvnelovani da Zalze aqtualuri. sanam
wlebis mosavalsac gasdevs da amrigad erTxel
sakiTxs Zireulad SevexebodeT, vfiqrobT, rom
daSvebuli Secdoma meurnes mravalgzis azara-
mkiTxvelisTvis interesmoklebuli ar unda iyos
lebs.
amonaridi gazeT `meurnedan~, romelic gamocemulia
1888
wels,
sadac
saubaria
qvevrebis
recxvaze.
rogorc zemoT moyvanili werilidan Cans, kirwyali erT-erTi saukeTeso saSualebaa qvevrebis recxvisaTvis. amisaTvis iyeneben Camqrali kiris
`Cven viciT, rom qvevrsa aqvs xolme kedlebze mikruli da mimxmari WaWa, leqi, prke da bevrgvari sxva WuWyi. amaT mosaSoreblad me vurCev yvelas, manam qvevrebis recxvas daiwyebdes, jer es WuWyi moacilos. amisaTvis unda Caiyaros gejaSi an dids kasrSi axlad damwvari kiri, daesxas zed wyali da meore dRes, roca kirs daileqavs, im wminda wyliT SeaSxapos qvevrs gverdebi. kiris wyali mosWams WuWys, amis Semdeg amoiRvreba kiris wyali, Caisxmis mduRare da daixureba qvevri; oSxivari srulebiT moalbobs mimxmars WaWa-leqs da mas ukan Tamamad SeiZleba recxva~.
wyalxsnars. marTalia, zustad dadgenili proporciebi qvevris sarecxad kirwyalis nazavis momzadebisa ar arsebobs, magram Cveni praqtikidan, vfiqrobT, kargi Sedegis momcemia kirisa da sasmeli wylis Semdegi proporciebiT Sezaveba: 10-15 litri wyali da 3_5 kg kiri. rodesac kiri Caqreba da wyalSi kargad gaixsneba, amis Semdeg (sasurvelia minimum 2_3 saaTi), kirwyali da misi WurWlis fskerze daleqili kiris gauxsneli nawilakebi unda ganvacalkevoT, ris Semdegac kirwyali mzadaa qvevris sarecxad.
es mcire werili cxadyofs, Tu ramdenad did
17
bunebrivia, didi zomis qvevris gasarecxad meti raodenobis
kirwyali
iqneba
saWiro.
kirwyali
qvevrs aucileblad yvela adgilas unda waesvas, ris Semdegac qvevri saguldagulod ixexeba sarcxiT, mcenare krazanas fesvebisgan damzadebuli qvevrebis sarecxiT an sulac xelis jagrisiT, amis Semdeg qvevri unda gairecxos jer civi wyliT da Semdeg cxeli (sasurvelia daaxl. 60ºC) wyliT or-samjer. qvevrebis recxvis zustad dadgenili raodenoba ar arsebobs. qvevri irecxeba imdenjer, sanam ar miiRweva sasurveli Sedegi. amis garda, qvevrebis recxviswina sisufTavec gansxvavebulia, romelic
didad
ganapirobebs
qvevris
recxvis
xangrZlivobas. qvevris recxvis dasrulebis Semdeg sasurvelia, misi saboloo gavleba nelTbili an civi wyliT. qvevris saboloo recxvisas miRebuli narecxi wyali unda iyos absoluturad sufTa, mas ar unda gaaCndes raime gareSe suni da gemo, qvevri sufTad da gamoyenebisaTvis gamosadegad mxolod am SemTxvevaSi miiCneva. mcenare krazanas fesvebisgan damzadebuli qvevrebis sarcxi
qvevris recxva kirwyliT
mware blis qerqisagan damzadebuli qvevrebis sarcxi
18
praqtikaSi kiris nacvlad aseve gamoiyeneboda
romelic qvevris kedlebsaa modebuli da Tva-
nacaric, anu nacris wyalxsnari, (romelsac Zve-
liT advilad Cans, aramed swored is WuWyi, ro-
lad “nacarwmendili” ewodeboda), romelic sak-
melic qvevris kedlis forebSia Camjdari da Rvi-
maod karg Sedegs iZleva, amavdroulad kirica da
nis xarisxis gauaresebis TvalsazrisiT mTavar sa-
nacaric SeiZleba iTqvas, rom bunebrivi da, aqedan
SiSroebas warmoadgens. isic unda iTqvas, rom amg-
gamomdinare, usafrTxo sarecxi saSualebebia da
vari WuWyis moSoreba, Tumca ki didi Sromis fasad,
maTs gamoyenebas raime garTuleba ar mohyveba, ra-
SesaZlebelia mxolod civi da cxeli wylis ga-
sac ver vityviT, magaliTad, sodaze (gansakuT-
moyenebiTac, magram Cvenma winaprebma aqac gamo-
rebiT kaustikurze), romlis qvevris sarecxad ga-
naxes sakmaod efeqturi gamosavali kirwyalisa Tu
moyenebamac SeiZleba qvevris kedlebi daazianos,
nacarwmendilis gamoyenebiT. kirwyaliT qvevrebis recxvis meTodze Cven ukve
an sxva qimiur sarecx saSualebaze. qvevri SesaZlebelia aseve yovelgvari sarecxi
gvqonda saubari da amaze aRar SevCerdebiT. amje-
saSualebebis daumatebladac gairecxos civi da
rad SevexebiT nacris gamoyenebas, rac, rogorc
cxeli wyliT; Tumca aqve unda aRiniSnos, rom na-
iTqva, sakmaod efeqturi xerxia da mis sworad
carwmendiliTa Tu kirwyaliT recxva metad efeq-
gamoyenebas, praqtikulad aranairi garTuleba ar SeiZleba mohyves rogorc Tavad WurWlis, ise
turia. zogadad, qvevrebis recxva Zalze Sromatevadi “Casavali”
Rvinis xarisxis gauaresebis TvalsazrisiT. saqme
qvevrebisa.
isaa, rom Rvinis yvelanairi narCeni, romelic ki
imisaTvis, rom kaci moxerxebulad moTavsebuliyo
Cven gvxvdeba qvevrSi (Rvinis qva, saRebavi nivTie-
didi zomis, anu Casaval qvevrSi, fskerze debdnen
rebebi, leqis narCenebi da sxv.) mJavuri xasiaTisaa,
saqmea,
gansakuTrebiT
ki
vazis walamis erT-or konas, razedac dgeboda
xolo nacari susti tutea da nacarwmendilic
qvevris mrecxavi. kvlavac gavimeorebT, rom qvev-
aRniSnuli naSTebis gamxsnelia. nacarwmendilis dasamzadeblad gacrili na-
rebs recxaven mxolod axali sasmeli wyliT. gansakuTrebiT didi zomis qvevrebs (magaliTad, 5-
cari unda Caiyaros wyalSi, kargad moerios da
7
zedapirze,
cecxlze wamoduRdes. Semdgomad nacris naleqi
meqvevre gardigardmo ukeTebda Tixisave erTgvar
da mis Tavze momdgari nacarwmendili, romelic
`safexurebs~,
aTasi
litris
moculobis)
Sida
uadvilebda
gamoiyeneba recxvisTvis, unda gancalkevdnen da
qvevrSi Casvla-amosvlas. aseT safexurze aseve
nacarwmendilic mzadaa. nacarwmendilive gamoi-
Camoideboda ficari. am ficarze Camojdeboda an
yeneboda Zvelad xel-pirisa da Tavis sabanad,
romelic
mrecxavs
aseve WurWlisa da sxvaTa sarecxad. nacarwmen-
dadgeboda qvevris mrecxavi. Rvinis leqi da Rvinis qva qvevris forian ked-
dilis dasamzadeblad viRebT 1-1.5 kg wminda,
lebSi Rrmad Cajdeba xolme, aRniSnuli WuWyis
gacrili nacars, romelsac vamatebT 3-5 litr
moSoreba qvevris kedlebidan did Sromasa da
wyals. nacarwmendilis damzadeba SeiZleba aseve na-
energias moiTxovs. unda aRiniSnos, rom mrecxavs ZiriTad siZneles uqmnis ara is ZiriTadi WuWyi,
carze mduRare wyalis dasxmiTac.
19
nacarwmendilis
venTva, rasac SesaZloa RvinoSi gogirdwyalbadis
gamoyenebis dros pirvel rigSi qvevrebs winaswar
sunisa da gemos gaCena mohyves. qvevrebSi gogirdis
unda gavavloT wyali da mxolod amis Semdeg
Caboleba SesaZlebelia rogorc uSualod Rvinis
rogorc
kirwyalis,
iseve
gamoviyenoT nacarwmendilic da kirwyalic, amis
Casxmis win, aseve garkveuli xniT adre, cariel
Semdeg qvevrebi jer civi da Semdeg cxeli wyliT
qvevrSic, magaliTad or TveSi erTjer. Tuki go-
irecxeba da recxvis dasrulebisas qvevrebs kidev
girds
erTjer gaevleba civi an nelTbili wyali. nacris
durdosa Tu yurZnis tkbilis Casxmis win, es imas
gamoyeneba
nacarwmendilis
niSnavs, rom am process win unda uZRodes qvevris
saxiT, ise mSralad, nacarze wylis daumateb-
recxva, radgan gaurecxav qvevrSi Rvinis Casxma ar
SesaZloa
rogorc
qvevrebSi
SeiZleba!
axrColeben maSin, sanam garecxili qvevris Sida
SemTxvevaSi
zedapiri jer kidev svelia. am dros damwvari
wminda
nacars
da
ki
gogirds
Rvinis,
qvevri carieli darCeba garkveuli droiT. aseT gacril,
SemTxvevaSi
uSualod
ladac, im SemTxvevaSi, Tuki axlad garecxili iReben
am
axrColeben
qvevrebSi
axlad gaercxili qvevris Sida zedapirs moabneven,
gogirdis boli reaqciaSi Sedis qvevris kedlebze
sanam qvevris kedlebi jer kidev svelia. qvevris
darCenil sisvelesTan da Sedegad warmoiqmneba
kedlebi nacars miikrobs da aseve gaSreba. es
gogirdovani mJava, es ukanaskneli ki aRwevs qvevris
sakmaod efeqturi xerxia imisaTvis, rom qvevrSi da
forebSi, iq, sadac Rrmad Camjdari WuWyia, da am-
gansakuTrebiT misi kedlebis forebSi ar ganvi-
rigad xorcieldeba qvevris Sida zedapiris de-
Tardes mavne mikroorganizmebi. marTalia, Semd-
zinfeqcia. gogirdis Caboleba qvevrebSi maSinacaa
gom qvevris recxva SedarebiT met Sromas moiTxovs,
SesaZlebeli, Tuki qvevrebi Rvinisa an yurZnis
magram es gamarTlebulia imiT, rom aseT dros
tkbilis Casxmis wina dReebSia garecxili da ukve
qvevris kedlebi daculia da am mxriv gaweuli
mSralia. Tumca aseT SemTxvevaSi efeqti ufro nak-
jafa
fuWi
ki
araa,
mizanmimarTulia
da,
rac
lebia, vidre axalgarecxil qvevrSi Cabolebis dros. Tuki recxvis Semdeg qvevrebSi Rvinis Casxma
mTavaria, sakmaod efeqturia. qvevris kedlebis dezinfeqciisaTvis masSi axr-
ar aris gadawyvetili da qvevri garkveuli droiT
Coleben gogirds Semdegi doziT: qvevris yoveli
carieli rCeba, gogirdi unda Caabolon mxolod
100 litri moculobas sWirdeba 3 gr gogirdi. aqve
maSin, rodesac qvevri kargad amoSreba, radgan
unda iTqvas, rom gogirdis aRniSnuli dozis ga-
winaaRmdeg SemTxvevaSi gogirdis boli, romelic
daWarbebulad, Tundac ormagi an meti doziT ga-
wylis wveTebTanaa reaqciaSi Sesuli, gaSreba, da
moyenebas, aranairi garTuleba ar mosdevs. go-
Sedegad qvevris kedlebze warmoiqmneba moTeTro-
girds qvevrebSi Caaboleben im SemTxvevaSic, Tuki
moyviTalo kristaluri nadebi, ramac SesaZloa
maTSi
SemdgomSi Rvinos simware da, aqedan gamomdinare,
Cayrilia
nacari.
Casaboleblad
SesaZ-
lebelia gogirdis rogorc fxvnilis, ise winas-
siuxeSe SesZinos.
war momzadebuli fiTilis saxiT gamoyeneba. orive SemTxvevaSi unda gamoiricxos cecxlis mokidebis Sedegad gamdnari gogirdis qvevrSi CaR-
20
qvevris damuSaveba cviliT
damuSaveba. SesaZlebelia rogorc axali da jer kidev miwaSi Cauflavi qvevrebis damuSaveba, ise ukve miwaSi Casmuli qvevrebisa, Tumca ki es uka-
aranakleb aqtualuri sakiTxia qvevris Sida ze-
naskneli SedarebiT rTulad Sesasrulebelia.
dapiris damuSavebac. rogorc ukve iTqva, dRes-
axali qvevrebi cviliT Semdegnairad unda da-
dReobiT qvevrebSi Rvinis dayenebas Zalian co-
muSavdes: iReben, rogorc ukve aRiniSna, futkris
taniRa misdeven, magram sakiTxi mainc davisa da
cvils yovelgvari minarevebis gareSe. cvili unda
ganxilvis sagania mosaxleobaSi. zogierT adgilas
moTavsdes sufTa WurWelSi da gadnes cecxlze.
qvevrebis Sida zedapiris dasamuSaveblad miRebu-
Tuki cvili gacxeldeba 110-dan 120 gradusze ma-
lia
Ral temperaturamde, igi iwyebs intensiur aorTq-
parafinis,
sxvadasxva
qimiuri
saRebavebis,
cementisa Tu gudronis gamoyeneba, Zvelad sa-
lebas da danakargi didia. amitomac, es momenti
qarTveloSi Txisa Tu saqonlis qonsac iyenebdnen.
pirvel rigSia gasaTvaliswinebeli. paralelu-
es yvelaferi teqnologiis uxeS darRvevas war-
rad cxeldeba qvevric, rac praqtikulad ase xor-
moadgens da Rvinis gemosa da xarisxze uaryo-
cieldeba: qvevri daideba miwaze gverdulad, masSi
fiTad moqmedebs.
inTeba cecxli, risTvisac, magaliTad, erT-erTi
qvevris Sida zedapiris dasamuSaveblad gamoye-
saukeTeso variantia vazis gamxmari walami. dauS-
nebuli unda iqnes mxolod da mxolod futkris
vebelia plastmasis, rezinis, qvanaxSiris, wiwvovani
cvili da ara parafini, qimiuri saRebavi da sxva
xis SeSis an nabakevi Calis gamoyeneba. aseve da-
ram, Tumca ki SesaZlebelia aseve qvevrebis da-
uSvebelia qvevris benzinis, dizelis an navTis
samuSaveblad cvili saerTodac ar iqnes gamo-
quriT gacxelebac. Cven vvaraudobT, rom kargi
yenebuli. qvevrebis amosanTvlis praqtika sakmaod
Sedegi unda hqondes qvevris bunebrivi gaziT gac-
rTuli procesia da moiTxovs gamocdili kacis
xelebasac, Tumca jer-jerobiT praqtikuli cod-
xels, gamoucdeli meurneebi xSirad am saqmes
nis uqonlobis gamo am sakiTxs ar SevexebiT.
garkveuli
xarvezebiT
axorcieleben.
ras
gu-
lisxmobs qvevris sworad amosanTvla? da, saerTod, ra mizans emsaxureba es operacia? rogorc ukve iTqva, es sakiTxi sakmaod aqtualuria saqarTveloSi. pirvel rigSi SevexoT qvevrebis amosanTvlis mizans. saqme isaa, rom qvevris kedlebi sakmaod foriania, rac xSirad garkveul problemebs qmnis. kerZod, amousanTlav qvevrSi, misi kedlebis Zlieri forianobis gamo, SesaZloa qvevridan Rvino gaiJonos, an garedan gruntisa Tu sxva wyalma SeaRwios
RvinoSi.
amis
Tavidan
asacileblad
erT-erTi saukeTeso variantia qvevrebis cviliT
21
qvevris gacxeleba cviliT damuSavebis win
raTa qvevris kedlebi Zlierma cecxlma ar da-
Wels, romelSic anTeben cecxls. qvevris ked-
xeTqos, Tavdapirvelad inTeba susti cecxli, ro-
lebis Tanabrad gacxelebisaTvis im dros, ro-
melic TandaTanobiT Zlierdeba. magram gasaTva-
desac masSi cecxli anTia, qvevri unda gadabrun-
liswinebelia, rom qvevris kedlebis zedmetad
des sxvadasxva mxareze manam, sanam qvevris ked-
gacxeleba ar aris mizanSewonili, radgan, rogorc
lebi sasurvel temperaturamde Tanabrad ar gac-
ukve iTqva, aman SesaZloa qvevrs kedlebi daub-
xeldeba, rasac atyoben qvevris gareTa kedelze
zaros da, meorec, cvili SesaZloa daiwvas an
xelis dadebiT. am dros qvevri arc iseTi cxeli
aorTqldes ara marto uSualod misi gacxelebis
unda iyos, rom kacs xeli daswvas da arc nel-
Sedegad, aramed metad gaxurebuli qvevris ked-
Tbili. sasurvelia, Tu qvevris Sida kedlebi gac-
lebze wasmis drosac. qvevrs cvili maSin unda
xeldeba 70ºC-mde.
waesvas, rodesac qvevridan nacari, nakverCxali,
am dros qvevris kedlebi, konkretulad maTi
Wvartli mTlianad da saguldagulod amosuf-
forebi, gamdnar cvils Rrmad Seiwovs da amrigad
Tavdeba da amasTan qvevris kedlebis temperatura
gamoiricxeba rogorc qvevridan Rvinis gareT ga-
SedarebiT daiklebs. es operacia Zalze mniSvne-
Jonva da danakargi, aseve qvevris Semdgomi recxvis
lovania, radgan qvevrSi nacris, Wvartlisa da
dros cvilis CamoSoreba, radgan, rogorc ukve
naxSiris narCenebi Tu CavtoveT, maT miikravs gamd-
iTqva, cvili qvevris kedlebis mier Rrmad Sei-
nari cvili da Rvinos aucileblad gadascems
woveba. amrigad qvevris forebi sakmaod saimedod
bolis sunsa da gemos, rac uayofiTad imoqmedebs
igmaneba. cecxliT gacxeleba, gansakuTrebiT Zve-
Rvinis
gamos-
li, didi xnis uxmari qvevrebis SemTxvevaSia sa-
worebac Zalze did Sromasa da energias moiTxovs.
surveli, radgan am dros qvevris kedlebSi didi
xarisxze.
am
Secdomis
Semdgomi
raTa gamoiricxos nacriTa da naxSiris narCenebiT
xnis win Rrmad Camjdari WuWyis nawili fizikurad
qvevris dabinZureba, qvevrSi dgamen Tunuqis Wur-
iwvis da qvevris gasufTaveba SedarebiT ioldeba. gamdnari cvilis qvevrSi amosasmelad mimarTaven aseT xerxs: grZel joxs boloSi miamagreben raime qsovilis naWers (Zvelad kaxeTSi mas `mola~ ewodeboda), Semdeg mas Caawoben gamdnar cvilSi da qvevrSi joxis wriuli moZraobiT kedlebs amousvamen cvils. cvilis amosma qvevris Ziridan iwyeba. Zvelad aseve amgvar xerxsac mimarTavdnen: gacxelebul qvevrSi Caagdebdnen cvilis natexs da qvevrs abrunebdnen win da ukan da cvili qvevrSi TavisiT nawildeboda. patara zomis qvevrebis (qoco) cviliT dasamuSaveblad maT danTebul Toneze an zedadgarze deben da amgvarad acxeleben, rac, unda iTqvas, sakmaod efeqturi xerxia.
qvevris gacxeleba cviliT damuSavebis win
22
am SemTxvevaSi gamoiricxeba qvevris Sida zeda-
SexebiT ukeT gaRvivdes, cilindrs qveda mxareze,
piris nacriT, WvartliT an naxSiris narCenebiT
magram ara Zirze, ukeTdeba mcire zomis nasvretebi.
dabinZureba. amgvari meTodi didi qvevrebisaT-
am proceduris Semdeg qvevri sufTaa da mzadaa
visac
cvilis amosmisTvis, rac xorcieldeba zemoT aR-
gamarTlebulia.
specialur
zedadgarze
gverdulad daideba didi zomis qvevri da qvemo-
werili meTodiT.
dan SeunTeben dabal cecxls. qvevrs TandaTa-
rogorc iTqva, qvevris cviliT amosanTvlis mi-
nobiT abruneben, raTa misi kedlebi Tanabrad gac-
zania qvevris ZiriTadi da didi zomis forebis
xeldes. qvevris gacxelebis amgvari meTodi wina
dagmanva. xSirad qvevrebs Warbi raodenobiT us-
variantTan SedarebT didi upiratesobiT gamoir-
vamen cvils. am dros qvevris Sida zedapiri mTli-
Ceva, radgan aseT dros gamoiricxeba qvevris Sida
anad cvilis sqeli feniT ifareba da qvevri ema-
zedapiris dabinZureba WvartliT, nacriTa da nax-
lirebul WurWels emsgavseba. am SemTxvevaSi Rvi-
Siris narCenebiT, rac metad mniSvnelovania. miwaSi
no exeba ara uSualod qvevris kedlebs (Tixas),
Cafluli Zveli qvevrebic SeiZleba gacxeldes
aramed cvils, rac, marTalia, akrZaluli ar
da cviliT damuSavdes: qvevrs jer kargad recxaven,
aris, magram aseT dros raRa mniSvneloba aqvs, ra
aSroben da Semdeg qvevrSi mavTuliT Cahkideben
WurWelSi CavasxamT Rvinos? unda aRiniSnos, rom
liTonis cilindrs (cilindrs zeda mxare Ria
cvilis siWarbe gamarTlebuli araa, garda im
aqvs, qveda - daxuruli), romelSic anTia cecxli.
iSviaTi SemTxvevisa, rodesac saqme gvaqvs prob-
cilindris Ria mxare qvevridan amoSverili unda
lematur qvevrebTan, romlebSic, maTi uxarisxobis
iyos,
gamo, ar xerxdeba xarisxiani Rvinis dayeneba. yo-
raTa
boli
zemoT
amovides
da
qvevris
kedlebi SeimWvartlos; raTa nakverCxali haerTan
veli
SemTxvevisTvis
iseT
qvevrSi
dayenebul
Rvinos, romlis Sida zedapiric mTlianad dafarulia cvilis sqeli feniT, emaliT, cementiT an sxva saRebaviT, naklebad SeiZleba ewodos `qvevris Rvino~, radgan xsenebuli Rvinis damzadebis teqnologia gulisxmobs Rvinis Sexebasa da kontaqts uSualod qvevris kedlebTan. tona an toqvevrSi
nanaxevris moculobis qvevrisaTvis saWiroa daax-
amosasmelad
loebiT 1,5_2 kg cvili, Tumca es raodenoba SeiZ-
gamzadebuli
leba
met-naklebobiT
meryeobdes.
rac
Seexeba
cvili
qvevrebis Sida zedapiris dasamuSavebel sxva saSualebebs, dRes saqarTveloSi ukve gamoCnda qvevris Sida zedapiris dasafari saSualeba, romelic emalirebuli WurWlis efeqts iZleva. aRniSnuli xerxi sakmaod efeqturia problematur qvevrebSi gamosayeneblad.
23
am saSualebas liTonis cisternebSi ukve karga xania gamoiyeneben evropaSic da misi gamoyeneba kvebis mrewvelobis obieqtebSi kanonmdeblobiTaa nebadarTuli. magram, vimeorebT, mis gamoyenebas Cvens sinamdvileSi azri aqvs mxolod da mxolod im qvevrebSi, romlebic praqtikulad umoqmedod arian maTSi gruntisa Tu sxva wylebis SeRwevisa da amis Sedegad gamomdinare Rvinis xarisxis gauaresebis gamo. qvevrebis dasamuSavebel cvilTan mimarTebaSi gasaTvaliswinebelia erTi mniSvnelovani faqtoric, kerZod, rogorc viciT futkris skis CarCoebSi
amagreben
cvilis
firfitebs
(xelovnuri
fiWa), aRniSnuli cvilis firfitebi umetes SemTxvevaSi Seicavs parafins, stearinsa da sxva cvilis Semcvlel xelovnur minarevebs, xolo fiWis gamodnobis Semdeg Tuki aseTi cvili moxvdeba qvevrebSi am SemTxvevaSi qvevrebSi avtomaturad moxvdeba aseve parafini da sxv. amitom qvevrebis cviliT dasamuSaveblad saukeTeso variants warmoadgens gamosawuri fiWis Tavis gadanaTali, romelic raime xelovnur minarevs ar Seicavs da amavdroulad igi ufro Ria ferisaa, vidre fiWidan gamodnobili cvili.
qvevrSi Rvinis zedapirze mosxmuli cvili
qvevris kedlebs, romelzec igi isedac mcirediT aris SekavSirebuli da am dros Rvinis WurWlis hermetuloba irRveva. meore uaryofiTi mxare am operaciisa is aris, rom gamdnari cvili sakmaod cxelia, da, marTalia mxolod Rvinis zedapirze, magram mainc acxelebs Rvinosac, romelic am SemTxvevaSi didi riskis qveS dgeba - am dros RvinoSi arsebul ZmarmJava baqteriebs eqmnebaT xelsayreli pirobebi gamravlebisa da ganviTarebisaTvis. ZmarmJava baqteriebi ki yovelTvis Rvinis zedapiridan
WurWlis
siRrmis
mimarTulebiT
vrceldebian. qvevrSi Rvinis hermetulad SenaxvisaTvis axlo warsulSi Rvinos zedapirze saWmlis
zogierT sofelSi, Rvinis hermetulad SenaxvisaTvis, jer gaavseben qvevrs da Semdeg Rvinis zedapirze gamdnar cvils moasxamen. rogorc praqtika gviCvenebs, es meTodi ar amarTlebs, da igi, erTi mxriv, zedmet xarjTan aris dakavSirebuli da, meore mxriv, es operacia metad saSiSia Rvinis
zeTs asxamdnen, rac Rvinis teqnologiis uxeSi darRvevaa - zeTi mZaRdeba, rac aucileblad uaryofiTad moqmedebs Rvinis xarisxze. amis garda, qvevris forebSi Camjdari zeTis moSorebac advili araa. qvevris Rvinoze zeTis mosxmis dros aseve gamoiricxeba Rvinis hermetulobac.
xarisxis gauaresebis TvalsazrisiT. saqme isaa rom qvevrebSi temperaturis mcire cvlilebasTan erTad icvleba Rvinis moculobac, siTxis gafarToeba-SekumSvis gamo. aqedan gamomdinare, uSualod Rvinis Tavze mosxmuli cvili maleve scildeba
amrigad, qvevris Rvinis hermetulad Senaxvas Rvinoze zeTis, gamdnari cvilisa Tu sxva raime nivTierebis mosxma ki ar sWirdeba, aramed qvevrebs saTanado wesebis dacviT kargad unda moergos sarqveli da periodulad gakontroldes kidec.
24
sarqveli qvevrebSi Rvinis xangrZlivad, hermetulad da xarisxianad SenaxvisaTvis gadamwyveti mniSvneloba aqvs qvevris sarqvels. qvevris sarqveli SesaZloa damzaddes rogorc xisagan, romelsac ZiriTadad dasavleT saqarTveloSi gamoiyeneben, aseve qvisganac, romelic gavrcelebuli iyo da aris aRmosavleT saqarTveloSi, da gansakuTrebiT kaxeTSi. magaliTad, kaxeTSi ramdenime sofeli ganTqmulic ki yofila qvevris sarqvlebis damzadebiT. erT-erTi aseTi sofeli yofila yvarlis
fiqali sarqveli (aRmosavleT saqarTvelo)
raionis sofeli sabue. amJamad am sofelSi sarqve-
qvelebi or nawiladaa gayofili. maT Sua adgi-
lebs aRar amzadeben. rogorc iTqva, aRmosavleT saqarTveloSi Zi-
las aqvs naxvreti, romelic gankuTvnilia qvev-
riTadad gavrcelebuli iyo qvis sarqvlebi, rom-
ridan alkoholuri duRilis dros gamoyo-
lebsac amzadebdnen fiqalis qvisagan, am qvas mo-
fili naxSirorJangis amosasvlelad. duRilis
ipovebdnen kavkasionis mTis kalTebze. sarqvelis
dros dasavleT saqarTveloSi maduRar qvevrs
damzadeba SesaZlebeli iyo aseve sxva tipis qvisa-
daafareben “orgoebs”, mis naxvretze moargeben
ganac, magram misi damzadeba yvelanairi qvisagan ar
“sa-sule” mils, romelsac zemodan marlas an
SeiZleba, radgan zogierT qvas siTxesTan Sexebisa
sxva naWers gadaafareben imisaTvis, rom qvevrSi
Tu Warbtenian pirobebSi yofnis Semdgomad axa-
raime mweri an WuWyi ar Cavardes da Semdgomad
siaTebs daSmoreba, ramac SesaZloa Rvinis xarisxi
motkepnian ayalo miwiT.
gaauaresos. yuradsaRebia, rom qvevrebis recxva-
dezinfeqciis programa sarqvlebzec vrceldeba da es ukanaskneli iseve gulmodgined irecxeba, rogorc Tavad qvevri. aRmosavleTisagan gansxvavebiT dasavleT saqarTveloSi sarqvlebs (romlebic imereTSica da aseve dasavleT saqarTvelos bevr adgilas “orgoebis” an “badimis” saxeliTaa cnobili) xisagan, konkretulad cacxvis, wablisa da muxis masalisagan amzadebdnen da amzadeben amJamadac. dasavleT saqarTveloSi gavrcelebuli sarsarqveli - `orgo~ (dasavleT saqarTvelo)
25
muxis an wablis xis masalisagan damzadebuli “orgoebi” Tavdapirvelad cxel wyalSi unda Caiyaros, raTa maT moSordes is simware da `uxeSi~ nivTierebebi, romlebic SemdgomSi Rvinos gadaecema da Rvinis xarisxze uaryofiTad moqmedeben. dasavleT saqarTveloSi xSirad didi zomis qvevrebis sarqveli ara ori, aramed ramdenime nawilisaganac Sedgeboda. oriode sityviT SevexoT aseve qvevrebis sarqvliT daxurvis praqtikas, rac, unda aRiniSnos, dRes sakmaod problematuri sakiTxia da xSirad qvevrebze sarqvlis arasworad morgebas Rvino gafuWebamde mihyavs. aRsaniSnavia, rom dasavleT saqarTvelos SemTxvevaSi qvevris daxurvis erTob gansxvavebul wess vxvdebiT, aseve gansxvavebulia
qvevris moxdis procesi imereTSi
Tavad sarqvelic. dasavleT saqarTveloSi orgoebs
uSualod
qvevris
(Wuris)
pirze
awyoben,
razec Semdeg zemodan adeben specialur ayalo miwas. amis Semdeg ayalo miwa magrad daitkepneba specialuri iaraRiT, romelsac `kveJosac~ uwodeben, igi xis morisagan gamoTlili miwis satkepnia. saguldagulod motkepnil ayalo miwas zemodan Cveulebrivi miwis kokoli, anu “sazedao miwa” eyreba imisaTvis, rom ayalo ar gamoSres da Rvino ar daziandes. kaxeTSi, rogorc ukve iTqva, es procesi sruliad gansxvavebulia: qvevris pirze magrdeba winaswar xeliT mozelili Tixamiwa. Zalian mniSvnelovania, rom qvevris piri saguldagulod gamSraldes, radgan man Tixa kargad miikras. Tixas
zemodan
adeben
sarqvels,
romelsac
magrad daawvebian, raTa sarqveli Tixas kargad mTavari winapirobaa qvevrebSi Rvinis xangrZlivad daekros da daxurul qvevrSi haeri aRar Cavides. da xarisxianad SenaxvisaTvis da amitom es procesi rogorc aRiniSna, qvevrze sarqvlis kargad morgeba metad yuradRebiT unda Sesruldes.
26
qvevris pirze dasamagrebeli Tixa
kargia,
Tu
sarqvlis
qveS
qvevris pirze damagrebeli Tixa
dasadebi
Tixis
mosazel sasmel wyals, Tavad wyalisa da aseve Tixis dezinfeqciisaTvis, daemateba mcireodeni gogirdovani anhidridi. xolo mas Semdeg, rac Tixa qvevris pirze damagrdeba, TixaSi gverdulad amagreben Casabolebeli gogirdis fiTils. sarqveli qvevrs gogirdis fiTilze cecxlis mokidebisTanave efareba da magrdeba. am dros Rvinosa da qvevris sarqvels Soris myofi haeris adgils ikavebs damwvari gogirdis boli, romlis gacivebis Semdegac warmoiqmneba va-
gogirdis fiTilebis damagreba qvevris
kuumi. es ki Rvinis xangrZlivad da hermetulad
pirze damagrebel TixaSi
Senaxvis winapirobaa. amgvari xerxis gamoyeneba dasavleT saqarTvelos pirobebSi ar xerxdeba. sarqvlis qvevrze saguldagulod morgeba da yvela wesis kargad dacva ar gamoricxavs garkveuli drois
gasvlis
Semdeg
qvevris
Rvinis
gakont-
rolebas. qvevris Rvino, Tundac sarqveli kargad hqondes morgebuli, sasurvelia minimum sam-oTx TveSi erTjer mainc gakontroldes. aRmosavleT saqarTveloSi da gansakuTrebiT kaxeTSi sarqvelmorgebul qvevrs zemodan ayrian miwas, romelsac periodulad (zafxulSi ufro xSirad) wyliT namaven.
qvevris pirze sarqvelis morgeba
27
qvevris Rvino Tumca qvevrebi mTel saqarTvelos mTasa Tu barSi gvxvdeba, Rvinis dayenebis teqnologia TiTqmis yvela kuTxeSi, rigi mizezebis gamo, gansxvavebulia. Zvelad arsebobda qvevrebSi Rvinis dayenebis
kaxuri,
qarTluri,
imeruli
da
mesxuri
wesebi. yvela is wesi, romlebsac icavdnen ama Tu im kuTxeSi, rigi faqtorebiT iyo ganpirobebuli: gaTvaliswinebuli iyo adgilobrivi niadagebis tipebi, klimaturi pirobebi, adaT-wesebi, Tavad yurZnis mosavlis weli da misi qimiuri Sedgeniloba da sxv. swored amiT aixsneba is faqti, rom, magaliTad, kaxeTSi, qvevrebSi daWyletil yurZens
teresoa
mTliani
romelsac dResdReobiT, samwuxarod, Zalze co-
WaWianad
aTavsebdnen
dasaduReblad,
xolo imeruli Rvinis SemTxvevaSi, alkoholur duRilSi
monawileobda
WaWis
araumetes
Rvinis
dayenebis
Zveli
kaxuri
wesi,
ta mimdevari darCa.
erTi
qvevrebSi TeTri Rvinis kaxuri wesiT dayeneba
mesamedisa. rogorc ukve iTqva, am sxvaobas aseve is
gulisxmobs, magaliTad, rqawiTlis jiSis yurZnis
adgilic ganapirobebs, sadac ama Tu im mxaris
qvevrebSi mTeli WaWianad Cawurvas, an Tavdapir-
jiSis yurZenia moweuli. Zalian bevr meurnes,
velad sawnaxelSi dawurvas da Semdgomad qvev-
sulac momxmarebels, uCndeba kiTxva, Tu riTia
rebSi WaWis damatebas. orive SemTxvevaSi alko-
gamorCeuli
sxva
holuri duRili WaWis mTlian raodenobaze mim-
Rvinisagan? am SemTxvevaSi Cveni mizani sulac araa
dinareobs. duRilis dasrulebis Semdeg, maSin,
is, rom visaubroT da ganvixiloT sxva Rvinoebis
rodesac qvevris Tavze momdgari WaWa RvinoSi Ca-
qvevrebSi
dayenebuli
Rvino
naklovanebebi qvevris RvinosTan SedarebiT, rac
iZireba, qvevri unda gadaivsos da daixufos sarqv-
namdvilad araswori iqneboda; yuradRebas gava-
liT. dRes bevrs saubroben imaze, Tu ramdeni xani
maxvilebT qvevris Rvinis im sikeTeze, romelsac
unda
sazogadoeba naklebad icnobs CvenSi. agreTve mok-
Tavissave WaWaze. wiTeli Rvino qvevrebSi Tavisive
led SevexebiT qvevrSi Rvinis dayenebis sxvadasxva
WaWaze mxolod alkoholuri duRilis periodSi
wesebs, rogoricaa imeruli, kaxuri da sxv.
Cerdeba. es periodi SesaZloa iyos 7_10 dRe, maq-
pirveli da Zalze mniSvnelovani wesi qvevrebSi
simum
dayovndes
ori
kvira,
dasavargeblad
Tumca
am
kaxuri
SemTxvevaSi,
Rvino
WaWaze
Rvinis dayenebisa aris qvevrSi Rvinis dayovneba
dayovnebis periodis gansasazRvrad didi mniSvne-
Tavissave WaWaze _ rogorc duRilis dros, ise mis
loba aqvs
Semdgom periodSic. am SemTxvevaSi Zalze sain-
xangrZlivobas, garemo pirobebs da sxv.
28
yurZnis jiSs, alkoholuri duRilis
rac Seexeba TeTr Rvinos, Zveli kaxuri wesi gulisxmobda WaWaze Rvinis adre gazafxulamde (martis dasawyisi) davargebas. aRniSnul periodSi Rvino iZens kaxuri RvinisaTvis damaxasiaTebel tipurobas, romelic ganapirobebs am Rvinis unikalurobas. xalxSi gavrcelebuli azri, rom TiTqos WaWaze didxans davargebuli Rvino zedmetad uxeSi gamodiodes, usafuZvloa. uxeSi da uxarisxo Rvino WaWaze didxans dayovnebiT ki ara, rigi wesebis daucvelobisa da teqnologiuri procesebis darRvevis gamo dgeba. WaWaze ase didi xniT dayovnebuli Rvino iZens muq Calisfer, oqrosfer an Caisfer
Seferilobas,
igi
aris
absoluturad
gamWvirvale da kriala, xasiaTdeba xilis toneorSimoTi Rvinis amoReba (imereTi)
biTa da taninebis zomieri SemcvelobiT, da rac Zalze
mniSvnelovania,
stabi-
mcire xniT imyofeboda, magaliTad ramdenime dRe
luri. amgvar Rvinos aRar axasiaTebs SemRvreva,
an sulac erTi-ori kvira, maSin yurZnis WaWidan
aris ufro metad sasargeblo adamianis organiz-
Rvino, miT umetes bolomde dauduRebeli, ver
misaTvis,
bunebrivad
Rvino,
moaswrebs SeiZinos da miiRos yvela zemoT Ca-
radgan alkohols qvevris RvinoSi didi xniT
moTvlili sasargeblo Tviseba da, TavisTavad
dayovnebuli yurZnis WaWidan maqsimalurad ga-
cxadia, verc qvevri moaswrebs aseT mcire droSi
moaqvs adamianis organizmisaTvis saWiro da sa-
dadebiTad imoqmedos Rvinoze.
sargeblo
vidre,
aris
magaliTad,
nivTierebebi.
pirdapir
Rvinis dayenebis imeruli wesi ki gulisxmobs
boTlebSic rom Camoisxas - gaufiltravad da da-
sawnaxlidan an yurZnis wnexidan qvevrebSi Casx-
umuSaveblad
da
mul tkbils daematos (kaxuri wesisagan gansxva-
TavisTavad cxadia, Rvinis zemoT CamoTvlil
simum erTi mesamedi nawili. ra Tqma unda, aqac
-
igi
aseTi
evropuli
Rvino
SesaniSnavad
gaZlebs
Seinaxeba.
vebiT) ara WaWis mTliani raodenoba, aramed maq-
Tvisebebze gavlenas axdens ara erTi, aramed ram-
TeTryurZniani jiSebi igulisxmeba.
denime faqtori, kerZod, Tavad qvevri, duRilisa
qarTlsa da mesxeT-javaxeTSi, TumcaRa zusti
da WaWaze Semdgomi davargebis temperatura, yur-
gadmocema ar arsebobs aqauri Rvinis dayenebis
Znis jiSi, venaxis adgilmdebareoba, yurZnis sim-
wesisa, magram aqac, ise, rogorc es kaxeTsa da
wife da misi qimiuri Sedgeniloba, WaWaze dayov-
imereTSi iyo miRebuli, qvevrebSi mimdinareobda
nebis periodi, marani, misi higiena da sxv. aqedan
ara mxolod yurZnis tkbilis, aramed WaWis erT
gamomdinare, Tuki Rvino qvevrebSi Tavissave WaWaze,
nawilTan erTad misi duRili da WaWaze Semdgomi
WaWis erT nawilze an sulac uWaWod mxolod
davargeba garkveuli droiT.
29
unda aRiniSnos, rom arc Rvinis `udedod~ dayeneba yofila ucxo saqarTveloSi. udedod, anu, Tanamedrove gagebiT, evropuli wesiT Rvinis dayenebas ZvelTaganve icnobdnen CvenSi, Tumca unda iTqvas, rom udedod dayenebul Rvinoze raime cnobebs qarTul wyaroebSi ufro iSviaTad vxvdebiT, vidre Rvinis qarTulad dayenebis Sesaxeb. saqarTvelos
zogierT
kuTxeSi
aseve
scodniaT
ramdenime jiSis yurZnis tkbilisa da WaWis garkveuli dozebiT erTmaneTSi Sereva da maTi qvevrebSi erTianad daduReba. magaliTad, qarTlSi, qalaq gorTan mdebare sofel xidisTavSi icodnen qarTlis yurZnis jiSebis - Cinuris, Tavkverisa da goruli mwvanis erTmaneTSi SereviT Zvel droSi
moxdili qvevri imereTSi
TiTqmis mTel aRmosavleT saqarTveloSi ganTqmuli Rvinis - `xidisTauris~ dayeneba. aseve ra-
bamde, ise, rogorc magaliTad kaxuri saferavis
WaSi aleqsandroulisa da mujureTulis erTad
SemTxvevaSi, magram WaWidan moxsnili Rvino qvev-
daduRebiT miiRebdnen mTel saqarTveloSi cno-
rsave unda daubrundes da ara sxva WurWels (igulisxmeba: kasri, cisterna da sxv.). marTalia, jer-
bil Rvinos `xvanWkaras~ saxelwodebiT da sxv. dasasrul, unda aRiniSnos, rom Rvinis qarTu-
jerobiT saqarTvelos kanoni vazisa da Rvinis Se-
lad dayeneba zogadad gulisxmobs yurZnis tkbi-
saxeb qvevris Rvinis teqnologiaze arafers ambobs,
lis garkveuli raodenobis WaWasTan erTad dadu-
magram, specialistebis azriT, qvevris Rvinod un-
Rebas, daRvinebasa da Semdgom davargebas.
da CaiTvalos iseTi Rvino, romelmac qvevrebSi,
miuxe-
davad imisa, rom Rvinis evropulad, anu Rvinis
daduRebidan
udedod dayeneba CvenTvis ucxo Zvel droSic ki
uWaWod, minimum sami_eqvsi Tve dahyo.
moyolebuli,
Tavis
WaWianad
Tu
ar yofila da amgvari Rvino saukuneebis ganmav-
oriode sityviT SevexoT aseve qvevrebSi Rvinis
lobaSi mzaddeboda, qarTul Rvinod moiazreba
Senaxvis xangrZlovobis sakiTxsac. mosaxleobaSi
ara es ukanaskneli, aramed swored zemoT xsene-
gavrcelebulia
buli teqnologiiT dayenebuli Rvino. miRebu-
mxolod erT wlamde inaxebodes da amis Semdeg
lia, rom qvevris Rvinod CaiTvleba is Rvino, ro-
qvevri Rvinos veRar inaxavdes. es azri mcdaria -
azri,
TiTqos,
Rvino
qvevrebSi
melmac ara mxolod daiduRa qvevrebSi, aramed
Tu qvevrebSi Rvino xangrZlivad ar inaxeba, es ara
garkveuli droiT qvevrebSive davargda. SesaZloa
qvevris, aramed imis bralia, rom meRvines daurR-
qvevrebSi Rvino Tavissave WaWaze ar davargdes, ara-
vevia qvevris movla_higienisa da Rvinis Senaxvis
med Rvino da WaWa gancalkevdes alkoholuri du-
teqnikuri Tu teqnologiuri wesebi, romlebzec
Rilis damTavrebis Semdeg an sulac damTavre-
Cven saubari ukve gvqonda.
30
qvevrebSi Rvino, Tuki daculia Rvinis Senaxvis,
qvevri da gamarTuli marani winapirobebia imisa,
marnis mowyobisa da higienis yvela piroba, SesaZ-
rom Rvino Senaxul iqnes xangrZlivad da xaris-
loa Senaxul iqnes sakmaod xangrZlivad. Zvelad
xianad. da Tuki Rvinis xangrZlivad Senaxva SesaZ-
Rvinos qvevrebSi aTwleulobiTac ki inaxavdnen.
lebelia muxis kasrebSi an liTonis cisternebSi,
aseT dros ra Tqma unda, araa gamoricxuli qvev-
qvevrebSi miT umetes SesaZlebelia Rvinis wlo-
ris Rvinis xarisxisa da mdgomareobis garkveuli
biT Senaxva. zogadad, Tuki Rvino Tundac ori
periodulobiT gakontroleba da saWiroebis Sem-
wliT,
TxvevaSi procesSi Careva.
qvevrma, es ukve niSnavs, rom Rvinis Senaxva qvevrebSi
wesebis dacviT damzadebuli da garecxili
yovelgvari
problemis
gareSe
Seinaxa
gacilebiT xangrZlivi droiTacaa SesaZlebeli.
31
zedaSis qvevri da Rvino miuxedavad imisa, rom qvevrSi Rvinis dayenebis sakiTxi erT mTlian sagans warmoadgens, SeiZleba sazedaSe qvevri da Rvino mainc calke movlenad gamoiyos. TavisTavad sazedaSe Rvinis dayeneba didad ar gansxvavdeba Cveulebrivi Rvinis dayenebisagan. ZiriTadi gansxvaveba am ori Rvinis dayenebis SemTxvevaSi aris ar Rvinis teqnologia, aramed Sinaarsobrivi, daniSnulebiTi mxare. qarTuli enis ganmartebiTi leqsikonis mixedviT, zedaSe aris wiTeli Rvino, romelsac xmarobdnen ziarebis an jvrisweris wesis Sesrulebisas; aqvea meore ganmartebac: saeklesio dResas-
zedaSes qvevrebi alaverdis taZris ezoSi
waulebisaTvis sagangebod Semonaxuli saukeTeso doa, rom zedaSis qvevrebi ufro gulmodgined
Rvino. zedaSis qvevri maranSi erTgvar orientirs war-
irecxeboda da am mniSvnelovan process meti dro
mas yovelTvis gamorCeuli adgili
da energia daeTmoboda warsulSi. zedaSis qvev-
unda sWeroda, xolo danarCeni qvevrebic swored
rebisa da Rvinis kultura mTel saqarTveloSia
moadgenda da
zedaSis qvevrisa Tu qvevrebis mdebareobis gaTva-
gavrcelebuli, magram am movlenas ufro metad
liswinebiT ganlagdeboda maranSi. es sulac ar
aRmosavleT saqarTveloSi da, konkretulad, ka-
niSnavs, rom zedaSes Sua, centraluri adgili
xeTSi vxvdebiT. Zvelad praqtikulad ar arse-
unda sWeroda sxva qvevrebs Soris. piriqiT _ ze-
bobda arc erTi marani, sadac zedaSis Tundac
daSis
erTi qvevri ar yofiliyo Cafluli.
qvevri
magram
gancalkevebul
zedaSeebis
adgili,
adgils Rvinis
ikavebda,
xarisxianad
aqedan
gamomdinare,
TiTqmis
yvela
marnis
Senaxvis TvalsazrisiT, unda yofiliyo saukeTeso
mflobel ojaxs hqonda zedaSis qvevri, romelSic
sxva
igu-
mzaddeboda rogorc taZar-monastrisaTvis Sesa-
lisxmeba sigrile, mzis sxivebis miuwvdomloba da
wiri, ise saero Tu saeklesio dResaswaulebze
SedarebiT myudro adgili.
sakuTari moxmarebisTvis gankuTvnili Rvino.
qvevrebis
mdebareobasTan
SedarebiT.
Cven dRemde ar mogvepoveba masala imis Sesaxeb,
ori sityviT SevexoT Tavad sazedaSe Rvinis da-
Tu ra gansxvaveba arsebobda Cveulebrivsa da ze-
yenebis wessac. sazedaSe Rvinos esaWiroeba gan-
daSis qvevrebis damzadebis teqnologias Soris.
sakuTrebuli yuradReba, movla da mopyroba, daw-
gansxvavebas zedaSisa da Cveulebriv qvevrebs Soris
ye-buli qvevrebis recxviTa da marnis sisufTaviT,
arc maTi cviliT damuSavebisa Tu kiriT daduRa-
vidre yurZnis gadamuSavebisa da misi daduReba-
bebis SemTxvevaSi vxvdebiT, Tumca didad savarau-
daRvinebisa da Senaxvis procesamde.
32
periodSi
ojaxur pirobebSi dayenebul sazedaSe Rvinos
sWirdeba WaWis xSiri dareva, es procesi SesaZloa
qvevrebs
damuSaveba (igulisxmeba filtracia, gawebva da
dReSi
alkoholuri
minimum
5-jer
duRilis
ki
sxva qimiuri danamatebi) ar esaWiroeba. aseve ara-
kargia, Tu qvevrebSi WaWas yovel or-sam saaTSi
ganmeordes.
saerTod
nair saWiroebas ar warmoadgens da aseT SemTxve-
erTxel mainc daureven, gansakuTrebiT mZafri
vaSi arc aris rekomendebuli alkoholuri du-
duRilis periodSi. duRilis damTavrebis Semdeg
Rilis dros safuvris wminda kulturis gamo-
WaWa da Rvino unda gancalkevdes da Rvino unda
yenebac. zogadad, ojaxur pirobebSi, araTu saze-
gadaiRon calke qvevrSi, ris Semdegac sazedaSe
daSe Rvinos, aramed Cveulebriv Rvinosac ar esa-
Rvinos
garkveuli
Wiroeba zemoT CamoTvlili danamatebi da filt-
drois manZilze. Rvinos, WaWidan moxsnis Semdeg,
racia, radgan Rvino, Tuki mas codniT miudgebiT,
esaWiroeba
sruli
simSvide
pirvelma gadaRebam SesaZloa sxvadasxva dros
bunebrivad da yovelgvari qimiuri danamatebis ga-
mouwios adgilis, regionis, mosavlis wlisa Tu
reSe gaivlis yvela im etaps, romelic, magali-
sxva faqtorebis gaTvaliswinebiT. es dro SesaZ-
Tad, qarxnul meRvineobas esaWiroeba. erTaderTi
loa iyos, magaliTad, noember-dekemberi. sazeda-
meTodi, romlis gamoyenebac daSvebulia zedaSis
Se Rvinis dasayeneblad unda dawuron mxolod da
Rvinis dayenebisas, esaa qvevrebSi gogirdis Cabo-
mxolod wiTelyurZniani vazis jiSebi. yovlad da-
leba, rasac WurWlisave sadezinfeqciod mimar-
uSvebelia sazedaSe Rvinis dasayeneblad TeTr-
Taven maTi gamoyenebis win. am meTods Cveni winap-
yurZniani vazis jiSebis gamoyeneba an Tundac maTi
rebic iyenebdnen. ra Tqma unda, gogirdis Caboleba
umciresi nawilis Sereva wiTel yurZenSi. aseve ar
ar gamoricxavs WurWlisa da marnis higienis wese-
SeiZleba wiTel sazedaSe RvinoSi TeTri Rvinis
bis dacvas, rac erT-erTi winapirobaa xarisxiani
Serevac, Tundac es iyos Rvinis sul mciredi na-
Rvinis misaRebad.
wilic ki. amis garda, unda gamoiricxos sazedaSe
aqedan gamomdinare, sazedaSe Rvinos esaWiroeba
RvinoSi wylis moxvdrac. amis Tavidan asacileb-
ara filtracia, gawebva Tu sxva preparatebiT
lad WurWeli (qvevri, kasri, minis WurWeli Tu
gajereba, aramed WaWidan drouli moxsna, gada-
sxva), unda gamoiyenoT maSin, rodesac igi recxvis
Rebis swori drois SerCeva, wesebis dacviT Senaxva
Semdeg kargad gaSreba. sazedaSed aseve ar gamoi-
da, rogorc ukve iTqva, marnisa da WurWelis hi-
yeneben vardisferi Rvinis momcem yurZnis jiSeb-
gienuri wesebis zusti Sesruleba.
sac, romelTa Seferilobac sustia. zogadad, sazedaSe da aqedan gamomdinare sabarZime RvinisaTvis umjobesia Tu gamoyenebuli iqneba Zveli qarTuli wiTelyurZniani vazis jiSebi, rogorebicaa, magaliTad: “saferavi”, “ZvelSavi”, “ocxanuri safere”, qarTlisa Tu kaxeTis “Tavkveri”, “Savkapito” da sxva, dasavleTisa Tu aRmosavleT saqarTvelos yurZnis jiSebi.
33
qvevris damRebi qvevris damRebi meqvevris mier dasmuli ergvari niSnulebia qvevris pirze. Cvens mier gadaRebuli qvevris damRebis suraTebi mogrovilia rogorc dasavleT ise aRmosavleT saqarTvelodan. damRebis simravliTa da mravalferovnebiT gansakuTrebiT kaxeTia gamorCeuli da Cveni fotokoleqciis didi nawilic swored kaxeTSia gadaRebuli. marTalia, Zveli meTuneebi damRebs sxva nawarmsac ukeTebdnen, rogorebicaa: kramiti, aguri, didi zomis wylisa Tu sxva WurWeli, magram damRebis yvelaze meti raodenoba Tu mravalferovneba swored Zvel qvevrebze gvxvdeba. damRis mixedviT Cven SegviZlia amovicnoT kidec rogorc qvevris ostati, ise Tavad qvevris warmomavloba, SesaZloa gavigoT qvevris damzadebis TariRi da sxv. xSirad damRebi naTels hfenen, saidan sad gahqondaT qvevrebi. Zveli qvevrebis umetesobas aqvs damRa, romelzec gamosaxuli iyo: meqvevris inicialebi, ostatis sruli saxeli da gvari, damzadebis weli, sxvdasxva ornamentebi, jvari, yvavili, borjRali, qvevris
damzadebis
adgili,
Zalze
iSviaTad
qvevris moculoba da sxv. xalxuri
gadmocemiT,
Zvelad
damRa
amav-
droulad warmoadgenda erTgvar xarisxis niSansac. damRis niSani mamidan Svilze an SviliSvilze avtomaturad ar gadadioda da yovel meqvevres Tavis naxelavze damRis dasmis ufleba Tavadve unda moepovebina.
34
35
boloTqma amrigad vasrulebT broSuras “qarTuli qvevrebi”.
rogorc
mkiTxveli
darwmundeboda,
wi-
namdebare broSura qarTuli, tradiciuli WurWlis - qvevris
popularizacias emsaxureba. ro-
gorc SesavalSive aRiniSna, Znelia erTi broSuris farglebSi moaqcio iseTi mniSvnelovani da amavdroulad moculobiTi Tema, rogoric qvevri da meqvevreobaa, miT umetes, rom aRniSnuli Tema jer kidev Semdgomi kvlevis sagans warmoadgens da bolomde Seswavlili araa. swored amitomac SesaZloa, rom aRniSnulma naSromma farTo mkiTxvels da gansakuTrebiT maT, vinc ase Tu ise misdevs
mamapapur
qvevrebSi
Rvinis
qarTulad
dayenebis wess, zogierT SekiTxvaze verc ki upasuxa, rac bunebrivicaa. Cven vimedovnebT, rom axlo momavalSi am sakiTxebis garSemo pasuxgaucemeli kiTxva aRar iarsebebs. Cven
momavalSic
vgegmavT
mevenaxeoba-meRvi-
neobis sakiTxebze axali gamocemebis momzadebas, romlebic
Seexeba
qarTuli
marnis
aSeneba-
mowyobasa da mis arqiteqturas, venaxis gaSenebas, qarTuli saRvine WurWelisa da venaxisa da marnis iaraR-inventarsa da sxv. aseve igegmeba gamoices katalogi “qarTuli vazis jiSebi”. dasasrul gvinda kvlav gavimeoroT da aRvniSnoT, rom qarTuli tradiciuli saRvine WurWeli - qvevri unikaluri WurWelia, am unikalurobas qmnis misi daxvewili forma, simartive, arqauloba da, rac mTavaria, misi Seucvleli da didi roli Rvinis qarTulad dayenebis saqmeSi.
leqi iqa, Rvino aqa, kasri iqa, qvevri aqa.
36
gamoyenebuli literatura ? a. boxoCaZe, mevenaxeoba-meRvineoba Zvel
saqarTveloSi arqeologiuri masalebis mixedviT. Tbilisi 1963; ? a. lekiaSvili, Sen xar venaxi. Tbilisi 1972; ? l. fruiZe, mevenaxeoba da meRvineoba
saqarTveloSi. Tbilisi 1974; ? iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad.
tomi V. “meRvineoba”. Tbilisi 1986; ? masalebi saqarTvelos Sinamrewvelobisa da
xelosnobis istoriisaTvis. tomi II. Tbilisi 1979; ? m. zandukeli. qarTuli xalxuri keramika
(qsnis xeoba). Tbilisi 1982; ? qarTlis cxovreba IV. batoniSvili vaxuSti.
aRwera samefosa saqarTvelosa; ? ilia WavWavaZe. Rvinis qarTulad dayeneba
(narkvevi). 1887; ? T. Rlonti. ilia WavWavaZe da soflis
meurneoba. Tbilisi 1988; ? gazeTi “meurne” #9. Tbilisi 1888w. 3 marti; ? T. l. e. jorjaZe. mevenaxeoba da Rvinis
dayeneba, keTeba da gaumjobeseba xelTmZRvanelobisaTvis kaxuri Rvinis myenebelTa. Tbilisi, 1876; ? j. sonRulaSvili. saqarTvelos mevenaxeoba-
meRvineobis istoriisaTvis. Tbilisi, 1974.
37
SeniSvnebiI
38
asociacia `elkana~ gazafxulis q. # 16, 0177 Tbilisi, saqarTvelo tel./faqsi: +995 (32) 536 488/536 487
[email protected];
[email protected] www.elkana.org.ge;